Ο Leif Wenar, Καθηγητής Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο του Stanford και συγγραφέας του Blood Oil: Tyrants, Violence and the Rules that Run the World, μας μιλά για την «κατάρα των φυσικών πόρων» που πλήττει τόσο τις χώρες εξαγωγής όσο και τις χώρες εισαγωγής φυσικών πόρων.
Ο καθηγητής Wenar αναλύει πώς οι υπάρχοντες νόμοι διευκολύνουν την εμφάνιση της κατάρας των φυσικών πόρων και υποστηρίζει ότι πρέπει να καταργήσουμε τους ξεπερασμένους εμπορικούς κανόνες που θεμελιώνουν εμπορικές σχέσεις με καταπιεστικούς, βίαιους και διεφθαρμένους πολιτικούς παράγοντες.
Στο βιβλίο σας, Blood Oil, συζητάτε την ιδέα της κατάρας των φυσικών πόρων. Μπορείτε να μας πείτε τι είναι και πώς λειτουργεί;
Οι περισσότεροι άνθρωποι θεωρούν ότι πολύτιμοι φυσικοί πόροι, όπως το πετρέλαιο, τα μέταλλα και οι πολύτιμοι λίθοι είναι «ευλογία» για μια χώρα. Και μπορούν να είναι, αλλά μπορούν επίσης να είναι και κατάρα.
Πάρτε για παράδειγμα χώρες όπως η Μιανμάρ, το Ιράκ, το Ιράν, η Συρία, η Λιβύη, η Αγκόλα, η Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό, η Ζιμπάμπουε, η Βενεζουέλα, το Αζερμπαϊτζάν, ακόμη και η Ρωσία.
Σε αυτές τις χώρες, δικτάτορες, διεφθαρμένοι αξιωματούχοι ή ένοπλες ομάδες βγάζουν πολλά χρήματα πουλώντας τους εγχώριους φυσικούς πόρους χωρίς να λογοδοτούν στο λαό.
Σε αυτά τα μέρη, τα έσοδα από τις πωλήσεις των φυσικών πόρων είναι τεράστια πηγή ανεξέλεγκτης δύναμης – απόλυτης δύναμης. Αυτός είναι ο λόγος που βλέπουμε τόσο άσχημα αποτελέσματα σε αυτές τις χώρες εδώ και πολλά χρόνια.
Για παράδειγμα, τα περισσότερα αυταρχικά καθεστώτα σήμερα βρίσκονται σε κράτη πλούσια σε φυσικούς πόρους.
Τα περισσότερα καθεστώτα υψηλής διαφθοράς βρίσκονται σε κράτη πλούσια σε φυσικούς πόρους.
Οι περισσότεροι εμφύλιοι πόλεμοι συμβαίνουν σε κράτη πλούσια σε πόρους. Οι περισσότερες από τις χειρότερες κρίσεις πείνας είναι σε αυτά τα κράτη.
Οι περισσότερες προσφυγικές ροές σήμερα προέρχονται από αυτά τα κράτη. Και, εντυπωσιακά σύντομα, το μεγαλύτερο μέρος της ακραίας φτώχειας του κόσμου θα είναι σε κράτη πλούσια σε φυσικούς πόρους.
Οι κοινωνικοί επιστήμονες μελετούν την κατάρα των φυσικών πόρων εδώ και καιρό. Η καινοτομία του Blood Oil είναι ότι προσφέρει μια βαθύτερη εξήγηση του γιατί η κατάρα συνεχίζεται, η οποία αποδίδεται στους νόμους των κρατών εισαγωγής φυσικών πόρων.
“Το πρόβλημα είναι ότι καθιστούμε νόμιμη την αγορά φυσικών πόρων από ανθρώπους που δεν είναι με κανέναν τρόπο υπόλογοι στους λαούς των χωρών τους.”
Όλα τα κράτη που εισάγουν πόρους καθιστούν νόμιμη την αγορά φυσικών πόρων από όποιον μπορεί να τους ελέγξει με τη βία – δικτάτορες, ένοπλες ομάδες και ούτω καθεξής. Αυτός ο νόμος στέλνει τα χρήματα των καταναλωτών σε όποιον μπορεί να κρατήσει βίαια τον έλεγχο των πετρελαιοπηγών ή των μεταλλείων.
Αυτό είναι που δίνει ανεξέλεγκτη εξουσία σε αυταρχικούς πολιτικούς και ένοπλες ομάδες, και αυτός ο νόμος είναι επίσης που δίνει κίνητρα σε βίαιους παράγοντες να καταλάβουν τις πετρελαιοπηγές ή τα ορυχεία με πραξικόπημα ή εμφύλιο πόλεμο.
Στην ουσία, είναι οι νόμοι των κρατών εισαγωγής που τροφοδοτούν την κατάρα των φυσικών πόρων.
Μια καθιερωμένη θέση υποστηρίζει ότι η κατάρα των φυσικών πόρων επηρεάζει κυρίως τα έθνη που εξάγουν πόρους. Στο Blood Oil, υποστηρίζετε ότι τα (εύπορα δυτικά) έθνη εισαγωγής πόρων βλάπτονται επίσης. Μπορείτε να εξηγήσετε τις αρνητικές επιπτώσεις για τις χώρες εισαγωγής; Επίσης, γιατί νομίζετε ότι αυτή η πτυχή της κατάρας των πόρων έχει αμεληθεί;
Έχεις δίκιο, δεν υπάρχει μόνο μια κατάρα πόρων «για αυτούς εκεί». Υπάρχει επίσης μια κατάρα πόρων «για μας εδώ». Για να φανούν οι συνέπειες της κατάρας χρειάζεται να κάνουμε ένα βήμα πίσω και να ρίξουμε μια πιο μακροχρόνια ματιά στην ιστορία από ό,τι ρίχνουν, για παράδειγμα, συνήθως οι δημοσιογράφοι.
Σκεφτείτε τις χειρότερες απειλές και κρίσεις της Δύσης τα τελευταία 40 χρόνια. Η Σοβιετική Ένωση, το Ιράν, ο Σαντάμ Χουσεΐν, ο Μουαμάρ Καντάφι, η Αλ Κάιντα, το ISIS, η προσφυγική κρίση στη Συρία, ο Βλαντιμίρ Πούτιν. Όλες αυτές οι απειλές και κρίσεις προήλθαν από χώρες που εξήγαγαν πολύ πετρέλαιο στη Δύση.
Έτσι, στην πραγματικότητα εμείς οι καταναλωτές στη Δύση χρηματοδοτήσαμε τις βόμβες, τις σφαίρες και τις κυβερνο-επιθέσεις που χρησιμοποιήθηκαν εναντίον μας.
“Το μόνο που έχουμε να κάνουμε είναι να αλλάξουμε τους δικούς μας κανόνες- στα δικά μας κράτη- καθιστώντας πλέον παράνομο το να αγοράζουμε φυσικούς πόρους από οποιονδήποτε δεν είναι ελάχιστα υπόλογος στο λαό της χώρας του.”
Για ακόμη μια φορά, το πρόβλημα είναι ότι καθιστούμε νόμιμη την αγορά φυσικών πόρων από ανθρώπους που δεν είναι με κανέναν τρόπο υπόλογοι στους λαούς των χωρών τους.
Αυτό στέλνει τα χρήματά μας σε αυτούς τους ανθρώπους, δινοντάς τους πολλή ανεξέλεγκτη δύναμη. Μεγάλο μέρος αυτής της εξουσίας στρέφεται κατά των λαών των χωρών τους.
Αλλά μέρος αυτής της δύναμης επίσης καταλήγει να στρέφεται εναντίον μας.
Οι περισσότερες από τις χειρότερες απειλές και κρίσεις της Δύσης προέρχονται από ανθρώπους οι οποίοι, με τον έναν ή τον άλλο τρόπο, έχουν ενδυναμωθεί μέσω των καθημερινών αγορών μας στο βενζινάδικο, στα καταστήματα και στο διαδίκτυο.
Οπότε, οι δικοί μας εμπορικοί κανόνες μας αναγκάζουν να χρηματοδοτήσουμε τη διαφθορά, τη βία, τον πόλεμο και την καταπίεση. Πείτε μας για το Clean Trade Policy (cleantrade.org)- το πλαίσιο εφαρμοσμένων πολιτικών που πλαισιώνει το κίνημα που εργάζεται για την κατάργηση των παρωχημένων κανόνων που επιτρέπουν εμπορικές σχέσεις με καταπιεστικούς, βίαιους και διεφθαρμένους πολιτικούς παράγοντες.
Ναι, έχεις δίκιο -είναι οι δικοί μας εμπορικοί κανόνες που αναγκάζουν σήμερα τους καταναλωτές να χρηματοδοτούν όλες αυτές τις πρακτικές.
Κάθε χώρα μπορεί να σταματήσει τις συναλλαγές με τους «ανθρώπους του αίματος» από μόνη της.
Κάθε χώρα μπορεί να το κάνει γρήγορα, ειρηνικά και σχετικά φθηνά.
Το μόνο που έχουμε να κάνουμε είναι να αλλάξουμε τους δικούς μας κανόνες- στα δικά μας κράτη- καθιστώντας πλέον παράνομο το να αγοράζουμε φυσικούς πόρους από οποιονδήποτε δεν είναι ελάχιστα υπόλογος στο λαό της χώρας του.
Το θέμα είναι να τηρήσουμε τις δικές μας αρχές, να προωθήσουμε τα δικά μας συμφέροντα.
Οι αρχές μας λένε ότι κάθε χώρα ανήκει τελικά στο λαό της -όχι σε όποιον έχει τα περισσότερα όπλα.
Αν το πιστεύουμε αυτό, τότε θα πρέπει να πιστεύουμε ότι δεν έχουμε το δικαίωμα να αγοράζουμε πόρους από οποιονδήποτε δεν είναι υπόλογος στους νόμιμους ιδιοκτήτες τους.
Αν αγοράσουμε αυτούς τους πόρους, σύμφωνα με τις δικές μας αρχές αγοράζουμε πραγματικά κλεμμένα αγαθά -αγαθά που έχουν κλαπεί από το λαό βίαια από δικτάτορες, πολέμαρχους και πολιτοφυλακές.
Αυτή τη στιγμή, οποιαδήποτε χώρα μπορεί να ψηφίσει έναν Clean Trade νόμο που καθιστά παράνομη την αγορά πόρων από αυτούς τους άνδρες.
Με αυτόν τον τρόπο, μια χώρα θα έστελνε ένα μήνυμα, για παράδειγμα, στους ηγέτες της Σαουδικής Αραβίας, που θα έλεγε «Ποιος κυβερνά στη χώρα σας δεν είναι δική μας δουλειά, αλλά μέχρι να γίνετε έστω και οριακά υπόλογοι στον λαό σας, δεν θα πάρετε καμία από τις δουλειές μας. Δεν πιστεύουμε ότι έχουμε το δικαίωμα να αγοράζουμε πετρέλαιο από εσάς».
“Ένας Clean Trade νόμος δεν κάνει τίποτα περισσότερο από το να σταματήσει το εμπόριο κλεμμένων αγαθών. Προστατεύει τα δικαιώματα ιδιοκτησίας και συμβάλλει στη διόρθωση του δομικού ελαττώματος που επιτρέπει τη μαζική κυκλοφορία κλεμμένων πόρων στο διεθνές εμπόριο.”
Αυτό θα έστελνε επίσης ένα ηχηρό μήνυμα στους λαούς αυτών των χωρών ότι είμαστε με το μέρος τους. Με άξονα την ειρήνη και τις αρχές μας επιτέλους οι χώρες μας θα έκαναν το σωστό και δεν θα έστελναν πλέον τα χρήματά μας στους καταπιεστές.
Η ψήφιση ενός Clean Trade νόμου μπορεί να ακούγεται υπερβολικά φιλόδοξη. Αλλά η Βραζιλία έχει ήδη έναν Clean Trade νόμο υπό συζήτηση στη Βουλή της.
Αν οι Βραζιλιάνοι μπορούν να σταματήσουν τις συναλλαγές με εκείνους που κλέβουν τους πόρους του λαού τους, ίσως μπορούμε κι εμείς.
Πρόκειται για μια φιλόδοξη πρόταση που μπορεί να προκαλέσει ανησυχίες και στις δύο πλευρές του πολιτικού φάσματος. Η Δεξιά μπορεί να αντιληφθεί αυτήν την πρόταση ως παρέμβαση στην ελεύθερη αγορά, ενώ η Αριστερά ίσως να είναι επιφυλακτική απέναντι σε μια πολιτική που υποστηρίζει κυρώσεις κατά χωρών εντός των οποίων υποφέρουν ήδη οι πολίτες. Τι απαντάτε σε αυτές τις ανησυχίες;
Αυτές είναι φυσικές αντιδράσεις, αλλά δεν είναι βαθιές. Τόσο η Δεξιά όσο και η Αριστερά πρέπει να στηρίξουν τις Clean Trade πολιτικές.
Για όσους βρίσκονται στα δεξιά, η Clean Trade πολιτική δεν είναι παρεμβατική –είναι το αντίθετο.
Αυτή τη στιγμή, οι νόμοι μας στέλνουν τα εκατοντάδες εκατομμύρια ευρώ, δολάρια και λίρες των καταναλωτών για να ενδυναμώσουν βίαιους ηγέτες, οι οποίοι καταπιέζουν τους λαούς τους. Αυτή είναι η παρέμβαση, επεμβαίνουμε τώρα. Το Clean Trade θα σταματούσε αυτές τις ροές χρημάτων, θα σταματούσε την τρέχουσα παρέμβασή μας. Και θα το έκανε για λόγους που βασίζονται στην ελεύθερη αγορά, για να διορθώσει ένα μεγάλο δομικό ελάττωμα στις διεθνείς αγορές.
Ας επιστρέψουμε στη βασική αρχή: οι χώρες ανήκουν στο λαό τους, συμπεριλαμβανομένων και των πόρων τους.
Αυτή η αρχή δεν είναι μόνο δική μας -είναι μια αρχή με την οποία συμφωνεί το μεγαλύτερο μέρος του κόσμου.
Αυτή η αρχή επιβεβαιώνεται σε σημαντικές διεθνείς συνθήκες που έχουν υπογραφεί από χώρες που αποτελούν το 98% του παγκόσμιου πληθυσμού.
Το Clean Trade θέλει απλώς να προστατεύσει δικαιώματα ιδιοκτησίας, τα δικαιώματα ιδιοκτησίας των λαών στους πόρους τους.
Τα δικαιώματα αυτά παραβιάζονται τώρα, από τους αυταρχικούς και τις παραστρατιωτικές ομάδες που πωλούν πόρους χωρίς τη συγκατάθεση των νόμιμων ιδιοκτητών.
Ένας Clean Trade νόμος δεν κάνει τίποτα περισσότερο από το να σταματήσει το εμπόριο κλεμμένων αγαθών. Προστατεύει τα δικαιώματα ιδιοκτησίας και συμβάλλει στη διόρθωση του δομικού ελαττώματος που επιτρέπει τη μαζική κυκλοφορία κλεμμένων πόρων στο διεθνές εμπόριο.
Για όσους βρίσκονται στα αριστερά, είναι σημαντικό να δούμε ότι ένας νόμος Clean Trade δεν είναι ισάξιος με κυρώσεις.
Οι κυρώσεις είναι τιμωρίες και δεν προσπαθούμε να τιμωρήσουμε κανέναν.
Το μόνο που κάνει ένας νόμος Clean Trade είναι να πει: δεν πιστεύουμε ότι είναι σωστό να αγοράζουμε πόρους από αυτούς τους ανθρώπους. Αν υποψιάζεστε ότι η λαϊκή αγορά στη γειτονία σας είναι στην πραγματικότητα ένα μέρος όπου πωλούνται αγαθά κλεμμένα από τους γείτονές σας, είναι λάθος να σταματήσετε να ψωνίζετε εκεί; Όχι, είναι σωστό.
Δεν θα έπρεπε να αγοράζουμε κλεμμένα αγαθά. Αντίθετα, πρέπει να κάνουμε ό,τι μπορούμε για να βοηθήσουμε τους ανθρώπους από τους οποίους έχουν κλαπεί αυτά τα αγαθά.
“Η Ευρώπη θα μπορούσε να ηγηθεί παίρνοντας θέση υποστήριξης ως προς τους λαούς του κόσμου, κατά των δικτατόρων, όπως θα επίτασσε και η δημοκρατική της κληρονομιά. Θα έστελνε επίσης ένα ακόμη μήνυμα στις αγορές ότι οι πεπαλαιωμένες πρακτικές της αγοράς πετρελαίου τελείωσαν.”
Το οποίο μας οδηγεί στο τελευταίο μέρος της ερώτησης σου.
Είναι αλήθεια ότι αν αρκετές χώρες σταματούσαν να αγοράζουν πόρους από μια χώρα όπως το Κονγκό, πολλοί φτωχοί άνθρωποι θα υπέφεραν βραχυπρόθεσμα από οικονομική μετατόπιση. Αλλά όσο κακό κι αν είναι αυτό, είναι καλύτερο από τις μακροπρόθεσμες συνέπειες της κατάρας των πόρων.
Κοιτάξτε τα στατιστικά στοιχεία σχετικά με την κατάρα των φυσικών πόρων: θα δείτε υψηλά ποσοστά καταστολής, εμφύλιες συγκρούσεις, μεγάλη διαφθορά και σε πολλές χώρες πείνα και ακραία φτώχεια.
Δεν πρέπει πλέον να συμβάλλουμε σε αυτό. Εάν είστε στα αριστερά είναι δύσκολο να πείτε «Ο καλύτερος τρόπος για να βοηθήσετε τον λαό του Κονγκό είναι να συνεχίσετε να στέλνετε τα χρήματά μας στη διεφθαρμένη και καταπιεστική κυβέρνηση, καθώς και στις δολοφονικές πολιτοφυλακές που έχουν χρησιμοποιήσει τη μαζική σεξουαλική βία ως μέσο πολέμου». Τα μακροπρόθεσμα οφέλη για το λαό του Κονγκό από το Clean Trade αντισταθμίζουν τις βραχυπρόθεσμες διαταραχές.
Η πανδημία Covid-19 έχει επηρεάσει σοβαρά την αγορά πετρελαίου (χαμηλές τιμές, αστάθεια, συμφωνία ΟΠΕΚ+ κ.λπ.). Πώς αξιολογείτε αυτές τις εξελίξεις;
Είχαμε μια τρελή αγορά τον τελευταίο χρόνο. Το πετρέλαιο είναι το πιο ασταθές σημαντικό αγαθό αλλά ακόμη και για το πετρέλαιο οι διακυμάνσεις τιμών (συμπεριλαμβανομένων τιμών πολύ κάτω από $ 0 ανά βαρέλι) ήταν ασυνήθιστες.
Ωστόσο, καθώς η πανδημία χαλαρώνει, όλοι αναμένουν ότι η ζήτηση πετρελαίου θα ανακάμψει στα προηγούμενα επίπεδά της και στη συνέχεια θα συνεχίσει να αυξάνεται.
Μόλις είδα στην εφημερίδα ότι ορισμένοι αναλυτές προβλέπουν επιστροφή στις ημέρες των υψηλών τιμών, δηλαδή 100 δολάρια το βαρέλι ή και ακόμη περισσότερο (σ.σ. επιβεβαιώνεται και από τις πρόσφατες αποφάσεις του OPEC).
Αυτό σημαίνει πολύ περισσότερα χρήματα στα χέρια καταπιεστικών και μερικές φορές επιθετικών απολυταρχιών. Μια κακή εξέλιξη για τις χώρες τους αλλά και για εμάς.
Το πιο επείγον εγχείρημα μας είναι να βρούμε λύσεις για την κλιματική αλλαγή. Πώς σχετίζεται το έργο του Clean Trade με το περιβαλλοντικό κίνημα;
Ο καλύτερος τρόπος για να σταματήσουμε να αγοράζουμε πετρέλαιο από τους «ανθρώπους του αίματος» είναι να σταματήσουμε να χρησιμοποιούμε πετρέλαιο τελείως. Αυτό θα συμβεί, αλλά θα χρειαστεί λίγο χρόνο.
Το πετρέλαιο εξακολουθεί να είναι η μεγαλύτερη πηγή ενέργειας της ανθρωπότητας: το 90% των παγκόσμιων μεταφορών τροφοδοτείται με πετρέλαιο.
Τα ορυκτά καύσιμα αποτελούν πάνω από το 80% του παγκόσμιου ενεργειακού εφοδιασμού ενώ οι ανανεώσιμες πηγές ενέργειας αποτελούν μόνο (περίπου) 5%.
Το πετρέλαιο είναι στη πόρτα της εξόδου αλλά θα είναι μια αργή έξοδος. Οπότε, η κατάρα του πετρελαίου θα συνεχίσει να πλήττει τον κόσμο, εκτός αν κάνουμε κάτι γι′ αυτό.
Ένας νόμος Clean Trade θα είναι πολύ θετικός για το περιβάλλον.
Η απαγόρευση των αυταρχικών εισαγωγών πετρελαίου δεν θα σταματήσει την τροφοδοσία στη Δύση διότι μπορούμε εύκολα να πάρουμε το πετρέλαιο μας από άλλες χώρες.
Αλλά θα αυξήσει κάπως την τιμή του πετρελαίου -στις ΗΠΑ, για παράδειγμα, προβλέπω αύξηση της τιμής μεταξύ 5% και 10%.
Αυτό είναι εντός του εύρους των διακυμάνσεων που έχουν συνηθίσει οι καταναλωτές αλλά παράλληλα είναι μια αρκετά ισχυρή ώθηση ώστε να επιταχύνει την μετάβαση από αυτοκίνητά που καίνε βενζίνη σε οχήματα που κινούνται με τα καύσιμα του μέλλοντος.
Για την ΕΕ, πιθανότατα να χρειαστούν δεκάδες δισεκατομμύρια ευρώ για να σταματήσει η εισαγωγή φυσικού αερίου από αυταρχικές χώρες όπως η Ρωσία και το Κατάρ.
Αυτά τα κονδύλια δεν είναι ασήμαντα, αλλά σε σύγκριση με αυτά που έχουμε ξοδέψει για τον COVID-19 δεν είναι πολλά.
Η Ευρώπη θα μπορούσε να ηγηθεί παίρνοντας θέση υποστήριξης ως προς τους λαούς του κόσμου, κατά των δικτατόρων, όπως θα επίτασσε και η δημοκρατική της κληρονομιά. Θα έστελνε επίσης ένα ακόμη μήνυμα στις αγορές ότι οι πεπαλαιωμένες πρακτικές της αγοράς πετρελαίου τελείωσαν.
Επιπλέον, όσο απαγορεύουμε τις αυταρχικές εισαγωγές πετρελαίου, γιατί να μην εκμεταλλευτούμε την ευκαιρία να αντικαταστήσουμε όσο περισσότερη ενέργεια μπορούμε με καθαρή ενέργεια;
Οι επικριτές θα βρίσκουν πάντα κάποιο πρόβλημα με κάθε πρόταση, αλλά οι ηγέτες θα πρέπει να βλέπουν μια πρόταση όπως αυτή, ως μια μεγάλη ευκαιρία να σημειωθεί πρόοδος σε διάφορα θέματα ταυτόχρονα.
Μπορούμε να στηρίξουμε ειρηνικά αυτές τις δημοκρατικές μεταρρυθμίσεις, να αυξήσουμε την εθνική μας ασφάλεια και να κάνουμε καλό στο κλίμα ταυτόχρονα.
Το καθαρό εμπόριο μπορεί επίσης να είναι και πράσινο εμπόριο.
Δείτε περισσότερα στο Κέντρο Πολιτικής Θεωρίας του Ινστιτούτου Εναλλακτικών Πολιτικών ΕΝΑ