Το κείμενο αυτό γράφτηκε με αφορμή την εικόνα που αντικρίσαμε δίπλα σε μια αποικία μελισσοφάγων στο χωριό Αντίγονο της Φλώρινας. Σε απόσταση λίγων μέτρων από την αποικία η ρύπανση από τα φυτοφάρμακα με τις πεταμένες συσκευασίες και τα ρυπασμένα νερά είναι μια απειλή για τα πουλιά, αλλά και τους ίδιους του γεωργούς. Παρόμοια εικόνα βλέπουμε σε δεκάδες ή εκατοντάδες χωριά σε όλη την χώρα.
Η απειλή των φυτοφαρμάκων
Τα φυτοφάρμακα αποτελούν μια σοβαρή απειλή για τη ζωή. Διαπιστώθηκε για πρώτη φορά με το DDT[1] (οργανοχλωρικό εντομοκτόνο) που το γνωρίζουμε από το φλιτ που υπήρχε παλιότερα σε όλα τα σπίτια και νοικοκυρές ψέκαζαν με αυτό τα κουνούπια και μύγες. Το DDT συσσωρεύονταν όμως στον λιπώδη ιστό και το συκώτι των ζώων και του ανθρώπου. Όταν αυτό έγινε γνωστό μετά από τις έρευνες της βιολόγου Ρέιτσελ Κάρσον απαγορεύτηκε[2]. Η Κάρσον στο βιβλίο της «Σιωπηλή Άνοιξη» το 1962 περιγράφει την μείωση της αναπαραγωγικής επιτυχίας στους πετρίτες λόγω της βιοσυσσώρευσης του DDT στον οργανισμό του γερακιού μέσω της τροφικής αλυσίδας. Καθώς αυτό ήταν μια ισχυρή ένδειξη απειλής και για τον άνθρωπο απαγορεύτηκε στις ΗΠΑ και άρχισαν να χρησιμοποιούνται οργανοφωσφορικά εντομοκτόνα που δεν εμφανίζουν αυτό το φαινόμενο· είναι όμως τοξικά.
Για την καταπολέμηση των ζιζανίων – των ανεπιθύμητων φυτών στην καλλιέργεια – χρησιμοποιούνται ζιζανιοκτόνα, επίσης τοξικά φάρμακα, πολλά από τα οποία κατηγορούνται για αρρώστιες όπως ο καρκίνος. Είναι γνωστή η ατυχής τελικά προσπάθεια στην Ε.Ε.[3] να απαγορευτεί το ζιζανιοκτόνο Roundap που παράγει η αμερικάνικη πoλυεθνική Mosanto η οποία πρόσφατα εξαγοράστηκε από την γερμανική Bayer. Η ουσία γλυκοσάτη που περιέχει – το πιο διαδεδομένο ζιζανιοκτόνο στον πλανήτη- είναι καρκινογόνα και προκαλεί μεταβολικές διαταραχές και άλλες νόσους. Αν και στην Γερμανία ανιχνεύτηκε σε 14 γνωστές μπύρες[4] η πίεση των οικονομικών συμφερόντων δεν επέτρεψε να δημιουργηθεί πλειοψηφία στην Ε.Ε. για την απαγόρευσή του.
Προφανώς η λύση είναι η βιολογική – οργανική – καλλιέργεια, χωρίς φυτοφάρμακα ή τουλάχιστον αυτό που ονομάζεται ολοκληρωμένη γεωργία , δηλαδή μια λελογισμένη γεωργία χαμηλών χημικών εισροών μετά από ακριβείς μετρήσεις.
Τα ψεκαστικά και οι συσκευασίες των φυτοφαρμάκων
Καθώς όμως αυτό δεν είναι άμεσα εφικτό πρέπει να ληφθούν μέτρα για την αντιμετώπιση της ανεξέλεγκτης χρήσης των φυτοφαρμάκων και της ανεξέλεγκτης απόρριψης των συσκευασιών στο περιβάλλον. Οι αγρότες σήμερα ψεκάζουν με εδικά ψεκαστικά μηχανήματα που τα μεταφέρουν τρακτέρ. Αυτά τα ψεκαστικά έχουν διαδεχτεί τις ψεκαστικές μηχανές που μεταφέρανε παλιά στην πλάτη. Το φάρμακο διαλύεται στο νερό και διασπείρεται σε απόσταση μέσα στο χωράφι με την μορφή σταγονιδίων.
Παλιότερα τα ψεκαστικά γεμίζονταν με νερό στην βρύση του χωριού ή στην αυλή του σπιτιού ή δίπλα σε ένα ρέμα. Αυτό είναι όμως επικίνδυνο. Μια ακραία περίπτωση δημιουργήθηκε στις Πρέσπες πριν χρόνια, όταν έγινε αντίστροφη αναρρόφηση και το νερό από τον ψεκαστήρα πέρασε στο δίκτυο με αποτέλεσμα να φτάσει ένα επικίνδυνο κίτρινο νερό στις βρύσες του χωριού Λαιμός.
Σήμερα στα περισσότερα χωριά στους κάμπους υπάρχουν θέσεις πλήρωσης των ψεκαστικών. Ένας σωλήνας κρέμεται από ψηλά, ο οποίος χωρίς να ακουμπά το ψεκαστικό το γεμίζει γρήγορα με νερό, ενώ ταυτόχρονα αδειάζεται μέσα και το φυτοφάρμακο. Στην Μακεδονία, την Θράκη και την Θεσσαλία είναι μια συνηθισμένη εικόνα. Ακούγεται ως μια καλή λύση αλλά δυστυχώς δεν λειτουργεί σωστά καθώς πρόκειται για θέσεις με μεγάλη ρύπανση. Με νερά να τρέχουν γύρω και τα κουτιά των φυτοφαρμάκων να είναι πεταμένα στην άκρη ενώ όταν υπάρχουν κάδοι συλλογής αυτοί είναι ξέχειλοι και οι συσκευασίες έξω ανοικτές χύνουν το περιεχόμενό τους στο έδαφος. Αυτό είναι γνωστό σε όλους – και στις υπηρεσίες περιβάλλοντος και γεωργίας. Λίγα όμως έχουν γίνει.
Οι υποτυπώδεις προσπάθειες του κράτους
Για τα γεωργικά φάρμακα, τα προβλήματα που μπορούν να δημιουργήσουν και τον τρόπο διαχείρισής τους το Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων έχει εκδώσει Εγκύκλιο με τίτλο : «Βέλτιστες Εργασιακές Πρακτικές Χρήσης Γεωργικών Φαρμάκων»[5] που περιέχει οδηγίες για : α) την αποθήκευση, τον χειρισμό, την αραίωση και την ανάμειξη των γεωργικών φαρμάκων πριν την εφαρμογή, β) τον χειρισμό των συσκευασιών και του εναπομείναντος γεωργικού φαρμάκου, γ) τη διάθεση του ψεκαστικού διαλύματος που απομένει μετά την εφαρμογή και δ) τον καθαρισμό του εξοπλισμού που χρησιμοποιείται μετά την εφαρμογή.
Έχει εκδώσει επίσης «Κατευθυντήριες οδηγίες διαχείρισης αποβλήτων χρήσης φυτοπροστατευτικών προϊόντων»[6] και έχει συστήσει την Συντονιστική Εθνική Αρχή για την εφαρμογή των διατάξεων του σχετικού νόμου[7] και της αντίστοιχης Κοινοτικής Οδηγίας[8]. Προβλέπεται επίσης θέσπιση Εθνικού Σχεδίου Δράσης για την ορθολογική χρήση των γεωργικών φυτοφαρμάκων και το πρώτο δημοσιεύτηκε το 2015[9].
Το Εθνικό Σχέδιο Δράσης εστιάζει με γενικό και εποπτικό τρόπο: στην κατάρτιση των χρηστών και διανομέων και την χορήγηση πιστοποιητικού γνώσεων ορθολογικής χρήσης των γεωργικών φαρμάκων που θα είναι υποχρεωτικό στο μέλλον, την ενημέρωση – ευαισθητοποίηση, την αντιμετώπιση των περιστατικών δηλητηρίασης, τον τρόπο επιθεώρησης του εξοπλισμού εφαρμογής των γεωργικών φαρμάκων, την απαγόρευση των αεροψεκασμών εκτός από ειδικές περιπτώσεις, την ενημέρωση του κοινού, σε κάποια ειδικά μέτρα για την προστασία του υδάτινου περιβάλλοντος και του πόσιμου νερού, τον ειδικό τρόπο εφαρμογής σε κατοικημένες ζώνες και προστατευόμενες περιοχές, την εφαρμογή των γεωργικών φαρμάκων και την διαχείριση των συσκευασιών τους και την ολοκληρωμένη φυτοπροστασία.
Το όλο Σχέδιο περιορίζεται, εκτός από την κατάρτιση, την οποία οι συντάκτες φαίνεται να γνωρίζουν καλά, σε ευχές. Στα υπόλοιπα ζητήματα είναι γενικόλογο και παραπέμπει κάπου στο μέλλον την εφαρμογή τους. Δεν περιλαμβάνει ακριβώς προσδιορισμένα και κοστολογημένα μέτρα και χρονοδιάγραμμα εφαρμογής τους. Για τις συσκευασίες γράφει:
«Τέλος, απαιτείται η αποκομιδή των κενών συσκευασίας των γεωργικών φαρμάκων και η συγκέντρωσή τους σε ειδικά εργοστάσια με σκοπό την ανακύκλωσή τους ή την ανάκτηση ενέργειας. Σε περίπτωση ανακύκλωσης πρέπει να εξεταστούν εκτενώς οι χρήσεις που θα επιτρέπονται στο ανακυκλωμένο πλαστικό με σκοπό την διασφάλιση της δημόσιας υγείας.
Με την ολοκλήρωση του ηλεκτρονικού συστήματος καταγραφής της λιανικής πώλησης εκτιμάται ότι μπορεί να υπολογιστεί ο όγκος των διατιθέμενων συσκευασιών γεωργικών φαρμάκων. Ο λόγος των υλικών που συγκεντρώνονται κατά την αποκομιδή των κενών συσκευασίας προς το σύνολο των διατιθεμένων συσκευασιών θα αποτελεί δείκτη για την πρόοδο του συστήματος ανακύκλωσης των κενών συσκευασίας των γεωργικών φαρμάκων με στόχο την αύξηση του συγκεκριμένου δείκτη κατά 20% κατ’ έτος.
Η Διεύθυνση Προστασίας Φυτικής Παραγωγής του Υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων, ως Συντονιστική Εθνική Αρχή σε θέματα γεωργικών φαρμάκων θα προχωρήσει στην έκδοση κατευθυντήριων οδηγιών σχετικά με τη διαχείριση των κενών συσκευασίας και θα διερευνήσει με την Ελληνική Εταιρεία Αξιοποίησης Ανακύκλωσης (Ε.Ε.Α.Α.) και την αρμόδια κεντρική υπηρεσία για τη διαχείριση αποβλήτων τις δυνατότητες ανακύκλωσης των κενών συσκευασίας καθώς και τις απαιτήσεις του συστήματος συλλογής και αποκομιδής των κενών συσκευασίας.»
Σύμφωνα με τις συστάσεις του Διεθνούς Οργανισμού Τροφίμων και Γεωργίας(FAO) και της Παγκόσμιας Οργάνωσης Υγείας (Π.Ο.Τ.), συστήνεται η λειτουργία ειδικών σχημάτων διαχείρισης συσκευασιών, για την προστασία των χρηστών των φυτοπροστατευτικών προϊόντων και του κοινού, τα οποία θα διασφαλίζουν ότι:
- Οι συσκευασίες των φυτοπροστατευτικών προϊόντων ξεπλένονται αμέσως μετά την χρήση του περιεχομένου τους.
- Προλαμβάνεται οποιαδήποτε ακατάλληλη χρήση των κενών συσκευασιών
- Είναι εύκολο για τους χρήστες να επιστρέψουν τα κενά δοχεία στο σχήμα.
Οποιοδήποτε σχήμα διαχείρισης για να στεφτεί με επιτυχία πρέπει να στηρίζεται στη συμμετοχή όλων των εμπλεκόμενων στην διακίνηση των φυτοπροστατευτικών προϊόντων: τις ελεγκτικές αρχές, τις εταιρείες παραγωγής, τα καταστήματα εμπορίας γεωργικών φαρμάκων, τους χρήστες των φυτοπροστατευτικών προϊόντων, τις υπηρεσίες συλλογής απορριμμάτων και τις εταιρείες ανακύκλωσης ή ανάκτησης ενέργειας.
Τι προβλέπει η διαχείριση:
Σύμφωνα με τις υποδείξεις τα κενά δοχεία πρέπει να πλένονται 3 φορές με πίεση, να αδειάζεται το περιεχόμενο στον ψεκαστήρα και να αφήνεται να στραγγίζει για μισό λεπτό. Είναι χαρακτηριστικό ότι μετά το πρώτο ξέπλυμα παραμένει στο δοχείο το 1,4 % του περιεχομένου, στο δεύτερο 0.021% και στο τρίτο 0,00035%. Αν γίνει αυτό μπορεί στην συνέχεια η συσκευασία να προωθηθεί για ανακύκλωση.
Στις θέσεις πλήρωσης των ψεκαστικών πρέπει να υπάρχει ειδικός κάδος για τις συσκευασίες και οδηγίες για τους αγρότες.
Το σχήμα φαίνεται ιδανικό αλλά στην πράξη δεν εφαρμόζεται.
Τι γίνεται στην πράξη:
- Οι συσκευασίες δεν ξεπλένονται και ρίχνονται δίπλα στο χώρο ανεξέλεγκτα – σπανίως υπάρχουν κάδοι- ενώ και ίσως τα μαζέψει μετά ο δήμος μαζί με τα άλλα σκουπίδια, με αποτέλεσμα να καταλήγουν να θάβονται μαζί με τα αστικά σε ΧΥΤΑ ή χωματερές ρυπαίνοντας τα υπόγεια νερά ή
- Καίγονται σε βαρέλια επιτόπου. Το κάψιμο των συσκευασιών αποτελεί εξαιρετικά επικίνδυνη πρακτική ακόμη και για την υγεία του ιδίου του χρήση από εισπνοή των τοξικών καπνών.
Οι αγρότες στην συντριπτική πλειοψηφία τους δεν συμμετέχουν σε κάποιες πιλοτικές προσπάθειες που γίνονται[10] και βλέπουμε τις συσκευασίες δίπλα στους δρόμους, προφανώς χωρίς να έχουν ξεπλυθεί, και τα νερά να έχουν πλημμυρίσει τον χώρο γύρω από τις θέσεις πλήρωσης των ψεκαστικών. Θα καταλάβουμε επίσης πόσο μικρή ενημέρωση υπάρχει καθώς θα δούμε τους αγρότες πάνω στο τρακτέρ, χωρίς τα αναγκαία μέτρα ατομικής προστασίας (κάσκα με φίλτρο και ολόσωμη φόρμα) να ραντίζουν μέσα σε ένα σύννεφο σταγονιδίων. Τα σταγονίδια πέφτουν πάνω τους και τα εισπνέουν. Ύστερα κάποιοι αναρωτιούνται γιατί πάθανε καρκίνο ενώ δεν τρώνε από αυτά που πουλάνε αλλά αυτά που καλλιεργούν «οικολογικά» – όπως παλιά – στον κήπο τους.
Μερικές προτάσεις για την λύση του ζητήματος:
- Ιχνηλάτηση κάθε συσκευασίας με ανάγλυφο μοναδικό κωδικό επί της συσκευασίας για εντοπισμό του κατόχου. Σημειώνεται ότι οι αγρότες είναι υποχρεωμένοι να διατηρούν επί τριετία μητρώο των φυτοφαρμάκων που αγόρασαν.
- Ενημέρωση των αγροτών για την διαδικασία που πρέπει να ακολουθείται στα σημεία υδροληψίας μέσω των συνεταιρισμών και με ειδικά τηλεοπτικά μηνύματα.
- Ανάληψη ευθύνης από τους Δήμους για την διαχείριση των συσκευασιών των φυτοφαρμάκων έως την τελική ανακύκλωση ή την πυρόλυσή τους αν αυτή δεν είναι δυνατή. Προφανώς η πρώτη λύση είναι σωστότερη.
- Κεντρικό πρόγραμμα του Υπουργείου Γεωργικής Ανάπτυξης και Τροφίμων για την διαμόρφωση των χώρων πλήρωση των ψεκαστικών, την τοποθέτηση κάδων και ενημερωτικών πινακίδων σε συνεργασία με τους Δήμους.
- Θέσπιση τέλους για τις εταιρείες παραγωγής φυτοφαρμάκων ώστε να χρηματοδοτείται το σύστημα ανακύκλωσης.
- Εφαρμογή των ποινών που προβλέπονται στον νόμο.
Το Υπουργείο Γεωργικής Ανάπτυξης και Τροφίμων και οι Δήμοι έχουν την κύρια ευθύνη για μια σωστή οργάνωση της αντιμετώπισης του προβλήματος. Αλλά όλοι μας έχουμε επίσης ευθύνη και πρέπει να πιέσουμε για να πάψει επιτέλους η δηλητηρίαση της φύσης και της ίδιας μας της ζωής.
Σημειώσεις:
[1] Ο Ελβετός χημικός Paul Hermann Müller που το ανακάλυψε είχε τιμηθεί με το βραβείο Νομπέλ Ιατρικής
[2] http://www.kathimerini.gr/460128/article/epikairothta/kosmos/o-polemos-kata-ths-siwphlhs-anoi3hs
[3] https://www.thepressproject.gr/article/125261/Pentaetis-adeia-apo-tin-kubernisi-sto-zizanioktono-tis-Monsanto
[4] http://www.enallaktikos.gr/ar23516el-i-epikindyni-oysia-glyphosate-tis-monsanto-vrethike-se-14-gnwstes-germanikes-mpyres.html
[5]http://www.pkm.gov.gr/inst/pkm/gallery///PKM%20files/fyt_zoiki_paragogi_thes/tm_poiot_fut_elegxou/%CE%92%CE%B5%CE%BB%CF%84%CE%AF%CF%83%CF%84%CE%B5%CF%82%20%CE%95%CF%81%CE%B3%CE%B1%CF%83%CE%B9%CE%B1%CE%BA%CE%AD%CF%82%20%CE%A0%CF%81%CE%B1%CE%BA%CF%84%CE%B9%CE%BA%CE%AD%CF%82%20%CE%A7%CF%81%CE%AE%CF%83%CE%B7%CF%82%20%CE%93%CE%B5%CF%89%CF%81%CE%B3%CE%B9%CE%BA%CF%8E%CE%BD%20%CE%A6%CE%B1%CF%81%CE%BC%CE%AC%CE%BA%CF%89%CE%BD.pdf
[6]http://www.pkm.gov.gr/inst/pkm/gallery///PKM%20files/fyt_zoiki_paragogi_thes/tm_poiot_fut_elegxou/%CE%9A%CE%B1%CF%84%CE%B5%CF%85%CE%B8%CF%85%CE%BD%CF%84%CE%AE%CF%81%CE%B9%CE%B5%CF%82%20%CE%BF%CE%B4%CE%B7%CE%B3%CE%AF%CE%B5%CF%82%20%CE%B4%CE%B9%CE%B1%CF%87%CE%B5%CE%AF%CF%81%CE%B9%CF%83%CE%B7%CF%82%20%CE%B1%CF%80%CE%BF%CE%B2%CE%BB%CE%AE%CF%84%CF%89%CE%BD%20%CE%A6%CE%A0%CE%A0.pdf
[7] ν.4036/2012 (ΦΕΚ Α’8) «Διάθεση γεωργικών φαρμάκων στην αγορά, ορθολογική χρήση αυτών και συναφείς διατάξεις» όπως τροποποιήθηκε με τους νόμους 4152/2013 (ΦΕΚ Α’ 107) 9-5-2013 και 4235/2014 (ΦΕΚ Α΄32) 11-2-2014
[8] Οδηγία 2009/128/ΕΚ Του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου
[9] http://www.opengov.gr/ypaat/wp-content/uploads/downloads/2012/12/ethika-sxedia-epitropis.pdf
[10] http://www.ypaithros.gr/apogoitevei-diaxeirisi-siskevasion-fytofarmakon/