Το «Μπουλούκι» είναι η ομάδα/ παρέα των νέων αρχιτεκτόνων που τα τελευταία χρόνια προσπαθεί με πλειάδα δράσεων να αναζωογονήσει την τέχνη της πέτρας: από το λατομείο και την κατεργασία της (το πελέκημά της) μέχρι την εφαρμογή της, το κτίσιμό της σε ανθρώπινα έργα.
Σύνηθες πεδίο των εγχειρημάτων του «Μπουλουκιού», τα ορεινά χωριά της Ηπείρου, τα μαστοροχώρια με την παράδοση αιώνων στην πέτρινη δόμηση: από εκεί ξεκινούσαν τα περίφημα συνεργεία (μπουλούκια) των πετράδων για να φτιάξουν γεφύρια και εκκλησιές, σπίτια και καλντερίμια, διακοσμώντας διαχρονικά με τον σεμνό, λαϊκό αυτό τρόπο, χωριά και πολιτείες σε ολόκληρη τη βαλκανική χερσόνησο.
Εν έτει 2020 στις συναντήσεις που διοργανώνει το «Μπουλούκι» παλιοί μάστορες της πέτρας ανταμώνουν με μαθητευόμενους και εθελοντές σε όμορφους τόπους- έτσι οι νεότεροι διδάσκονται από την εμπειρία των εναπομείναντων πετράδων μια τέχνη «ξεχασμένη», που τείνει να εξαφανιστεί. Κι όμως, το ελληνικό ανθρωπογενές τοπίο θα ήταν πολύ περισσότερο αυθεντικό, αν τούβλα και μπετόν δεν είχαν «γκρεμίσει» τις πέτρινες τοιχοποιίες και ξερολιθιές. Δεν είναι πολλά τα μέρη και τα κτίσματα που άντεξαν- τα Ζαγόρια αποτελούν μια από τις λιγοστές ωραίες εξαιρέσεις σε έναν ακαλαίσθητο κανόνα.
Από τα τέλη του Αυγούστου το «Μπουλούκι» βρίσκεται στην Αρίστη (ή Αρτσίστα), το ολοπέτρινο Ζαγοροχώρι, αποκαθιστώντας όπως «του πρέπει»- ξεθάβοντας από τα χώματα των χρόνων- το παλιό μονοπάτι που οδηγούσε στην πλατεία του χωριού. Η Huffpost Greece μίλησε με τον αρχιτέκτονα Παναγιώτη Κωστούλα, μέλος του «Μπουλουκιού» και τον αρχαιολόγο Φαίδωνα Μουδόπουλο, συνεργάτη της ομάδας και συντονιστή του πρότζεκτ, για την πραγμάτωση και τον σκοπό των «Επιστροφών» (Reappearances), όπως οι ίδιοι, πολύ εύστοχα, ονόμασαν αυτή τη φετινή τους δράση στην ορεινή, πέτρινη ακόμα, Ήπειρο.
- Να περιγράψουμε το τωρινό πρότζεκτ; Ποιό είναι το αντικείμενο του και ποιό το πεδίο εφαρμογής του;
(Παναγιώτης Κωστούλας): Η δράση «Επιστροφές» έχει ως στόχο τη συμμετοχική αποκατάσταση ενός καλντεριμιού και των γειτονικών ξερολιθικών τοίχων στην Αρίστη Ζαγορίου. Θέλουμε αυτή η προσπάθεια να λειτουργήσει ως άλλο ένα κάλεσμα για να χτίσουμε και να συντηρήσουμε μαζί το δομημένο δημόσιο χώρο.
«Ο Σύλλογος Νέων Αρίστης μας κάλεσε πριν ενάμιση χρόνο, γνωρίζοντας την ενασχόλησή μας με την πέτρα και τις παραδοσιακές τεχνικές δόμησης γενικότερα, ώστε να οργανώσουμε ένα πρακτικό εργαστήρι και μαζί με μάστορες, μαθητευόμενους και εθελοντές, ντόπιους και μη, να ανακατασκευάσουμε ένα καλντερίμι. Οι εργασίες ξεκίνησαν στις 17/08 και ολοκληρώθηκαν στις 11/09».
(Φαίδων Μουδόπουλος): Σκοπός μας ήταν η παρέμβασή μας να γίνει σε κεντρικό σημείο του οικισμού, ώστε το τελικό αποτέλεσμα να προσκαλεί τον επισκέπτη - που συνήθως είναι μόνο περαστικός από την Αρίστη (και την πλατεία της) προς τα γύρω χωριά - να περπατήσει το χωριό. Έτσι το μονοπάτι μας ξεκινάει κάτω από την πλατεία, δίπλα στην προτομή του Χρήστου Ζωίδη, Αρτσιστινού αντισυνταγματάρχη που σκοτώθηκε στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, και καταλήγει στο καλντερίμι που οδηγεί στον μαχαλά του Αϊ Θανάση, την παλαιότερη ίσως συνοικία της Αρίστης.
- Ποιές παράλληλες δράσεις διοργανώσατε;
(Π.Κ.): Όσον αφορά τις παράλληλες δράσεις, μας περιόρισε αρκετά ο κορονοϊός. Αποκορύφωμα τους πάντως ήταν μία ημερίδα για την ξερολιθιά και τα πολιτιστικά τοπία, στην οποία συζητήθηκαν με εκπροσώπους θεσμικών και ακαδημαϊκών φορέων ουσιαστικά θέματα που αφορούν την ξερολιθική δόμηση. Αρκετά προέκυψαν και ως πρακτικά ζητήματα κατά τη διοργάνωση του ίδιου του πρότζεκτ: όπως η χρήση τοπικού υλικού, η ορθή κοστολόγηση αλλά και η οργανωμένη συμμετοχή εθελοντών σε δημόσια έργα παραδοσιακής αρχιτεκτονικής.
(Φ.Μ.): Πέρα από αυτήν την ημερίδα του περασμένου Σαββάτου, την Κυριακή 6 Σεπτεμβρίου έλαβε χώρα ένας περίπατος πλάι στον Βοϊδομάτη, τον καθαρότερο ποταμό της Ευρώπης, σε συνεργασία με το Παγκόσμιο Γεωπάρκο Βίκου-Αώου. Το σκεπτικό μας ήταν να προσφέρουμε στους εθελοντές, αλλά και γενικότερα στον κόσμο που αγκάλιασε την προσπάθειά μας, ένα παράθυρο στην γεωλογική και αρχαιολογική ιστορία του Ζαγορίου. Ακούσαμε λοιπόν για την Εποχή των Παγετώνων και τους Παλαιολιθικούς κυνηγούς που κυνηγούσαν στα ίδια λημέρια 16.000 χρόνια πριν από σήμερα!
- Σε ποιά κατάσταση ήταν το μονοπάτι πριν το πρότζεκτ; Και ποιό σκοπό επιτελούσε όταν οι άνθρωποι το περπατούσαν καθημερινά;
(Π. Κ.) : Το μονοπάτι αυτό αρχικά συνέδεε το μαχαλά του ΑϊΘανάση με αυτόν του Αϊ Νικόλα, ενώ σήμερα η κύρια σύνδεσή του είναι με την πλατεία του χωριού. Όταν πρωτοήρθαμε πέρσι είχε σχεδόν παντού χώμα. Επειδή ακόμα και οι γηραιότεροι του χωριού δεν θυμούνταν πως ήταν το καλντερίμι, έπρεπε να ψάξουμε μόνοι μας.
- Θα ήθελα να αναφερθούμε στον τρόπο της δουλειάς σας.
(Π.Κ.): Σκάψαμε σε διάφορα σημεία και αποκαλύψαμε θραύσματα του παλιού καταστρώματος. Με βάση αυτά τα δείγματα, σχεδιάσαμε τη μελέτη αποκατάστασης, δουλεύοντας σε μεγάλο βαθμό με την τυπολογία που προυπήρχε. Επίσης, συλλέξαμε κομμάτια από πέτρες, τα οποία μελέτησε το εργαστήριο «ΛΙΘΟΣ» του ΕΑΓΜΕ και ‘ταιριάξαμε’ τα είδη των λίθων με κοντινές θέσεις λατόμευσης. Σίγουρα ένα τέτοιο έργο κάποτε ήταν πολύ πιο δύσκολο από σήμερα. Ωστόσο, αντιμετωπίζουμε κι εμείς κάποιες παρόμοιες δυσκολίες, αφού τα περάσματα είναι στενά και η πέτρα κουβαλιέται χέρι με χέρι τις περισσότερες φορές.
«Ένα τυχαίο γεγονός προσέφερε επιπλέον στοιχεία για την ιστορία του μονοπατιού», λέει ο Φαίδωνας Μουδόπουλος. «Για να επισκευάσουμε τον ξερολιθικό τοίχο αντιστήριξης που ουσιαστικά κρατάει το μονοπάτι μας απέναντι στις δυνάμεις της διάβρωσης και των καθιζήσεων, έπρεπε να τον γκρεμίσουμε και να τον ανεγείρουμε εκ βάθρων. Όταν τον ρίξαμε, αποκαλύφθηκε το «προφίλ» του χώματος, όπως το συγκρατούσε ο αναλημματικός τοίχος. Γύρω στα 40 εκατοστά κάτω από την επιφάνεια του σημερινού σωζόμενου καταστρώματος εντοπίσαμε τα ίχνη ενός παλιότερου καλντεριμιού, που ουσιαστικά μας προσφέρει ένα παράθυρο στο χρόνο, αποκαλύπτοντας πως και στο παρελθόν του οικισμού το μονοπάτι που επισκευάζουμε βρισκότανε σε έντονη χρήση».
- Ποιοι συμμετείχαν στο πρότζεκτ ως μάστορες και «εργατικά χέρια» στο πεδίο;
(Π. Κ.): Στις επιστροφές συμμετείχε ένα εύρος διαφορετικών ανθρώπων: από μόνιμους κατοίκους της Αρίστης και ανθρώπους που συνδέονται με σχέσεις καταγωγής με το χωριό, από άλλα χωριά του Ζαγορίου και ευρύτερα την Ήπειρο, όπως και από πιο μακρινά μέρη της Ελλάδας. Δεδομένου ότι θέλαμε να δώσουμε έμφαση στις σχέσεις καταγωγής, ως μοχλό για την επανοικειοποίηση του κοινοτικού χώρου, δώσαμε προτεραιότητα σε Αριστινούς και Ζαγορίσιους. Για αυτό το λόγο ονομάστηκε το πρότζεκτ Reappearances/Επιστροφές, υπονοώντας τις επιστροφές στο χωριό κάθε καλοκαίρι όσων έχουν σχέσεις καταγωγής. Αφορά, βέβαια, και την επιστροφή σε μια λογική παραδοσιακής αλλά και συλλογικής δόμησης. Εκτός από τους εθελοντές, στο έργο συμμετείχαν τέσσερις επαγγελματίες τεχνίτες, οι οποίοι λειτούργησαν ως δάσκαλοι, αλλά και τρεις νέοι μαθητευόμενοι, ώστε να περάσει η μαστορική γνώση στη νέα γενιά.
- Σε συναισθηματικό επίπεδο τι σημαίνουν για εσάς οι «Επιστροφές» αυτών των ανθρώπων σε αυτόν τον συγκεκριμένο τόπο;
(Φ. Μ).: Για εμένα, που κατάγομαι από την Αρίστη αλλά ταυτόχρονα το ερευνητικό μου πεδίο σχετίζεται με το Ζαγόρι, η όλη διαδικασία εφάπτεται με την έννοια της «επιστροφής»: σε παιδικά βιώματα, αναμνήσεις, όμορφες καλοκαιρινές πεζοπορίες και ερευνητικά ερωτήματα. Προσωπική μου φιλοδοξία ήταν να καταφέρει ο Σύλλογος Νέων Αρίστης να παράξει και πολιτιστικό έργο πέραν των καθιερωμένων παραδοσιακών πανηγυριών. Και πράγματι, με βάση συλλογικές αποφάσεις, απευθύναμε την πρόσκληση στο Μπουλούκι για την διοργάνωση των «Επιστροφών»: μιας δράσης που θυμίζει πως αυτό που αποκαλούμε παράδοση δεν είναι διόλου στατικό, αλλά διαρκώς επανανοηματοδοτείται στο παρόν. Έτσι λοιπόν «επιστρέφουμε» στις λογικές της συλλογικής ενασχόλησης με τα κοινά, της εθελοντικής προσφοράς (όχι εκμετάλλευσης) και της αλληλοβοήθειας στην μικροκλίμακα ενός πεπερασμένου δημόσιου χώρου. Δεν νοείται έτσι κι αλλιώς Ζαγορίσιο (παραδοσιακό) Πολιτιστικό Τοπίο χωρίς αναφορά στα μιντάτια, τις σχέσεις αλληλοβοήθειας και αλληλεξάρτησης των οικογενειών των μαχαλάδων ενός οικισμού.
- Τελικά ποιά είναι η βαθύτερη στόχευση αυτού του πρότζεκτ, η «φιλοσοφία» του;
(Π. Κ).: Η συνεργασία, η ενσώματη γνώση, η σύνδεση με την ύπαιθρο, η διατήρηση του νήματος με το παρελθόν... Είναι πολλές οι αφετηρίες και τα επακόλουθα της δράσης αυτής. Σκοπός είναι να κάθε φορά να κάνουμε μια διαφορά τόσο στο δομημένο χώρο, όσο και στη συνεχιση της μαστορικής τέχνης.
(Φ.Μ.): Πέρα από τις εφαρμογές στον δομημένο χώρο και τις αναφορές στην λαϊκή αρχιτεκτονική, προσθέσαμε στην δράση ένα επιπλέον πολιτιστικό πρόσημο. Φέτος συμπληρώνονται 80 χρόνια από το «έπος του ’40» και μια από τις πιο σημαντικές μάχες της γραμμής του Καλπακίου είχε λάβει χώρα στην Γκραμπάλα, το βουνό στις πλαγιές του οποίου είναι χτισμένη η Αρίστη. Οι αμυντικές οχυρώσεις και τα πολυβολεία που ανάγκασαν τον ιταλικό φασισμό στην οπισθοχώρηση είχαν κτιστεί με συλλογική εργασία από τις όμορες κοινότητες. Στόχος μας ήταν να τιμήσουμε τους ανθρώπους πίσω από την επέτειο και παράλληλα να αποτυπώσουμε αυτήν την κληρονομιά, που ως νεότερη από τα 100 χρόνια, δυστυχώς δεν προστατεύεται από την ελληνική νομοθεσία.
«Η λογική είναι η ίδια που ακολουθούμε και στο καλντερίμι», συνεχίζει ο Φαίδωνας.
«Χτίζοντας τον δημόσιο χώρο συλλογικά αντιλαμβάνεται κανείς την λαϊκότροπη παράδοση πέρα από τα στεγανά μιας στερεοτυπικής αναπαράστασης. Αντίστοιχα, ανεβαίνοντας στο βουνό και περπατώντας στα μονοπάτια των μαχών η ιστορία αποκτά διαφορετική βαρύτητα από μια τυπική εκδήλωση μνήμης που συνήθως εξαντλείται σε μια επιμνημόσυνη δέηση ανήμερα την 28η Οκτωβρίου».
Crowdfunding link: https://chuffed.org/project/reappearances-new-kalderimi-in-artsista-zagori-nw-greece#/supporter