Ο πόλεμος παρουσιάζεται ως ένα αιώνιο φαινόμενο στην ανθρώπινη ιστορία και εκφράζει τις κοινωνικές, πολιτικές και οικονομικές ανησυχίες του ανθρώπινου είδους μέσω της βίας. Αποτελεί ένα σύνολο μέσων και σκοπών για τον εξαναγκασμό του αντιπάλου να πράξει με τρόπο που ικανοποιεί την βούληση του εκάστοτε κράτους. Η ίδια η ύπαρξη του, ανεξαρτήτως της κλίμακας του, δεν τίθεται υπό αμφισβήτηση. Τα τελευταία χρόνια όμως η συζήτηση έχει ενταθεί γύρω από τον χαρακτήρα του πολέμου. Πώς αυτός διεξάγεται, ποιά τα χαρακτηριστικά του και ποιοί οι σκοποί πίσω από κάθε ενέργεια; Απορίες που με την ανάπτυξη νέων τεχνολογιών, την υιοθέτηση νέων στρατηγικών δογμάτων και την ανάδειξη νέων απειλών κάνουν όλο και πιο επιτακτική την ανάγκη για έρευνα και συζήτηση πάνω στα ζητήματα αυτά.
Νέες θεωρίες για την διεξαγωγή του πολέμου έχουν ανακύψει την τελευταία εικοσαετία επισημαίνοντας τους εναλλακτικούς τρόπους με τους οποίους διεξάγονται σήμερα οι διαμάχες μεταξύ κρατικών και μη κρατικών δρώντων. Οι λεγόμενοι νέοι πόλεμοι, οι πόλεμοι τέταρτης γενιάς, και οι υβριδικοί πόλεμοι αποτελούν μερικά παραδείγματα τέτοιων αναφορών. Ο υβριδικός πόλεμος μάλιστα, που είναι και αυτός που μελετάται στο παρόν άρθρο, χρησιμοποιείται τα τελευταία χρόνια από πλειάδα επιστημόνων και οργανισμών για να καλύψει ένα ευρύτατο φάσμα εναλλακτικών πρακτικών ενώ ταυτόχρονα οι ορισμοί για τον ίδιο τον ορό αλλά και για την ερμηνεία του τι περιέχεται μέσα στο φάσμα αυτό ποικίλουν ευρέως ανάλογα με την πηγή.
Στον ορισμό πάντως του υβριδικού πολέμου μπορούν να ενταχθούν και να εννοηθούν πληθώρα άλλων εννοιών, όπως ο πληροφοριακός πόλεμος που θα αναλυθεί παρακάτω και περιέχει πρακτικές όπως ο κυβερνοπόλεμος, η κατασκοπία, και ο ψυχολογικός πόλεμος, οι ασύμμετρες απειλές όπως η τρομοκρατία, ο θρησκευτικός φονταμενταλισμός και το οργανωμένο έγκλημα, και άλλες απειλές αδύνατον να τοποθετηθούν σε μια συγκεκριμένη ομάδα, όπως η χειραγώγηση μειονοτήτων, η κακόπιστη χρήση προσφύγων, οι τακτικές οικονομικής, πολιτικής και ενεργειακής εξάρτισης και ο πόλεμος Νόμου αλλιώς γνωστός ως lawfare.
Ο υβριδικός πόλεμος
Ακόμα και στα πλαίσια της συνήθης πρακτικής των κρατών, αρκετές ενέργειες μπορούν να ερμηνευθούν υπό τον ορισμό του υβριδικού πολέμου. Θα μπορούσε κανείς να ισχυριστεί πως οτιδήποτε, ακόμα και μια δήλωση ενός κράτους που κατευθύνεται προς μια συγκεκριμένη πληθυσμιακή ομάδα ενός άλλου κράτους με σκοπό την επιρροή τους, εντάσσεται στα πλαίσια του υβριδικού πολέμου. Άλλοι ισχυρίζονται πως ο υβριδικός πόλεμος αποτελεί μια πάγια τακτική ανεξαρτήτως χρονικού πλαισίου και πάντα ήταν παρόν στους πολέμους ανά την ιστορία, γι’ αυτό και αρκετές φορές ο όρος και το περιεχόμενο του έχουν δεχθεί και κρητική στο παρελθόν.
Επιδιώκοντας λοιπόν την αποτύπωση ενός καθολικού ορισμού του υβριδικού πολέμου και λαμβάνοντας υπόψιν τα κοινά χαρακτηριστικά αλλά και τις ιδιαιτερότητες που εμφανίζουν οι διαφορετικοί ορισμοί, θα ορίζαμε τον υβριδικό πόλεμο ως εξής: ετυμολογικά προερχόμενος από την λέξη υβρίδιο, δηλαδή την διασταύρωση δυο ανόμοιων γενετικά οργανισμών για την δημιουργία ενός νέου με βελτιωμένα χαρακτηριστικά, και προσαρμοζόμενος σε όρους διεθνών σχέσεων, ο υβριδικός πόλεμος παρουσιάζει συνδυασμό συμβατικών και μη συμβατικών τακτικών. Μπορεί να διαπράττεται σε πολλαπλά επίπεδα, είτε στο εσωτερικό του ίδιου του κράτους, είτε σε αντίπαλο κράτος, είτε στο διεθνές σύστημα, και ταυτόχρονα ή μεμονωμένα σε διαφορετικά θέατρα επιχειρήσεων. Επιπλέον, χαρακτηριστικός είναι ο συνδυασμός χρήσης συμβατικών και μη συμβατικών όπλων αλλά και ανοιχτών και συγκεκαλυμένων πρακτικών.
Απώτερος σκοπός του υβριδικού πολέμου είναι η παραπλάνηση, η αποδιοργάνωση και η σύγχυση του αντιπάλου τόσο όσων αφορά την ίδια την απειλή όσο και την αντιμετώπιση της. Απαραίτητη προϋπόθεση επίσης είναι η διατήρηση της έντασης και των εχθροπραξίων της σύγκρουσης κάτω από το επίπεδο εκείνο που θα θεωρηθεί συμβατικός πόλεμος. Ο υβριδικός πόλεμος μπορεί να διαπράττεται είτε από κρατικούς δρώντες, δηλαδή κράτη και οργανισμούς είτε από μη κρατικούς δρώντες, δηλαδή τρομοκρατικές οργανώσεις και εγκληματικές ομάδες. Βασικό του χαρακτηριστικό, τέλος, για τον Hoffman είναι επίσης πως οι ενέργειες στον υβριδικό πόλεμο συνήθως κατατάσσονται εκτός του πλαισίου του νομού. Ποιός είναι όμως ο ρόλος της τεχνολογίας και των πληροφοριών σε αυτού του είδους τις διαμάχες; Ας εξετάσουμε μερικά παραδείγματα.
Δεύτερος πόλεμος του Λιβάνου
Ο Δεύτερος πόλεμος του Λιβάνου το 2006, που διεξήχθη μεταξύ των δυνάμεων του Ισραήλ και της Hezbollah, ενός μη κρατικού δρώντα, αποτελεί ιδανικό δείγμα μελέτης. Κατά την διάρκεια της σύγκρουσης οι δυνάμεις του Ισραήλ διεξήγαγαν πόλεμο με τον παραδοσιακό τρόπο μάχης, το ίδιο όμως δεν μπορεί να ειπωθεί και για την Hezbollah. Χρησιμοποιήθηκαν τα παραδοσιακά μέσα, όπως για παράδειγμα η υπεράσπιση θέσεων από οχυρωμένα σημεία και η μαζική χρήση αντιαρματικών όπλων, αλλά ταυτόχρονα και μη συμβατικές τακτικές, όπως οι επιθέσεις του αντιπάλου από υπόγειες θέσεις και έπειτα η υποχώρηση σε αστικό περιβάλλον για την ανάμειξη των μαχητών με τους πολίτες, κάτι που έκανε σχεδόν αδύνατη την αποτελεσματική αντιμετώπιση τους χωρίς σημαντικές παράπλευρες απώλειες αμάχων. Η τακτική αυτή όχι μόνο συνέβαλε στην σύγχυση του αντιπάλου αλλά αποτελεί έναν παραδοσιακό τρόπο ανταρτοπολέμου, (χρησιμοποιήθηκε ευρέως και από τους Βιετκόνγκ κατά τον πόλεμο του Βιετνάμ), που δεν απαιτεί την χρήση νέων τεχνολογιών για να αποβεί αποτελεσματική. Ακόμα μια τακτική που δεν απαιτούσε την χρήση της τεχνολογίας και βασίζεται στην απλή λογική της παραπλάνησης ήταν η μεταφορά εξοπλισμού μέσω ασθενοφόρων για την αποφυγή εντοπισμού και καταστροφής τους. Η Hezbollah βέβαια ήταν ένας εκπαιδευμένος από τους υποστηρικτές της, Ιράν και Συρία, στρατός. Κατάφεραν να χρησιμοποιήσουν ακόμα και οπλισμένα μη επανδρωμένα αεροσκάφη για την πλήξη των στόχων του αντιπάλου. Εξαπέλυσαν επίσης μια μεγάλη ενεργητική καμπάνια στα μέσα μαζικής ενημέρωσης για να παρουσιάσουν το Ισραήλ ως τον επιτιθέμενο καταπατητή του διεθνούς δικαίου προβάλλοντας εικόνες χάους την ώρα που η ίδια χρησιμοποιούσε τους αμάχους ως όπλα και βομβάρδιζε ισραηλινά χωριά στα νότια της χώρας. Η δύναμη της πληροφορίας κατάφερε να προκαλέσει δυσφορία στην διεθνή κοινή γνώμη και να αναγκάσει το Ισραήλ να δεχθεί την κατάπαυση του πυρός που προτάθηκε από τον ΟΗΕ.
Οι ρωσικές υβριδικές απειλές
Οι δράσεις της Ρωσικής Ομοσπονδίας τα τελευταία είκοσι χρόνια και ιδιαίτερα κατά την τελευταία δεκαετία, συνοδευόμενες και από δημοσιεύσεις υψηλών αξιωματούχων όπως το λεγόμενο δόγμα Gerasimov, που καταδεικνύουν την επιθυμία και την ανάγκη της Ρωσίας να ενεργοποιηθεί και σε εναλλακτικές πρακτικές πολέμου σε συνδυασμό με τις παραδοσιακές, αποτελούν ένα ακόμα εξαιρετικό παράδειγμα μελέτης της χρήσης της τεχνολογίας και των πληροφοριών στον υβριδικό πόλεμο από έναν κρατικό δρών. Ο πόλεμος της Γεωργίας ήταν ίσως ο πρώτος στον οποίο εφαρμόστηκαν με έκταση τακτικές κυβερνοεπιθέσεων με στόχο να παραλύσουν κρατικές δομές και να επηρεαστεί η κοινή γνώμη πριν καν αρχίσει η ένοπλη επέμβαση. Αν και στο σύνολο της η επέμβαση δεν αποτέλεσε μια πλήρης τακτική επιτυχία για των ρωσικό στρατό, οι Επιθέσεις Άρνησης Υπηρεσιών (DDοS attacks) στόχευαν προσωπικούς λογαριασμούς πολιτικών, τις ιστοσελίδες του υπουργείου εξωτερικών και του κοινοβουλίου, πληθώρα ενημερωτικών ιστοσελίδων, ακόμα και τραπεζών, υπερφορτώνοντας τους servers και καθιστώντας τους δυσλειτουργικούς. Συνήθης ακόμα τακτική προπαγάνδας αποτέλεσε η διασπορά εικόνων που παραλλήλιζαν τον Αδόλφο Χίτλερ με τον τότε πρόεδρο της Γεωργίας.
Η επέμβαση στην Ουκρανία έπειτα, ίσως αποτέλεσε την επιτομή του υβριδικού πολέμου. Οι ρωσικές ένοπλες δυνάμεις σε συνδυασμό με τα παραδοσιακά μέσα έθεσαν στον αέρα μη επανδρωμένα αεροσκάφη που βοήθησαν ιδιαίτερα στην ταυτοποίηση των θέσεων των στόχων που αργότερα πλήχθηκαν από πυραύλους ή εξαιρετικά λεπτές επιχειρήσεις των ρωσικών ειδικών δυνάμεων. Η δράση επίσης απέναντι στα συστήματα επικοινωνιών του αντιπάλου υπήρξε έντονη. Κακόβουλα λογισμικά κατάφεραν να διεισδύσουν σε ζωτικούς υπολογιστές της ουκρανικής διοίκησης, να παρέχουν αντιφατικές μεταξύ τους οδηγίες και διαταγές, με αυτό να έχει ως αποτελέσματα την αδράνεια και την παράλυση των επικοινωνιών ανάμεσα στα στάδια του σχεδιασμού και της εκτέλεσης. Παρόμοιες κυβερνοεπιθέσεις σε κυβερνητικές υπηρεσίες και δίκτια είχαν ως αποτέλεσμα την αύξηση της αποδιοργάνωσης και του χάους. Η ταυτόχρονη χειραγώγηση των εσωτερικών τεκενομένων επεκτάθηκε σε όλους τους τομείς, και η Ρωσία έχοντας την εμπειρία του πολέμου στην Γεωργία κατάφερε να εφαρμόσει ένα πιο εκτεταμένο σχέδιο παραπληροφόρησης και ψυχολογικού πολέμου. Υποστήριξε τις ακραίες αυτονομιστικές φωνές στο εσωτερικό της Ουκρανίας και έδωσε ώθηση στις διαδηλώσεις τους. Με αυτόν τον τρόπο επιδίωξαν να δώσουν στο εξωτερικό την εικόνα μιας δίκαιης αναίμακτης επανάστασης παρά ενός βίαιου ξεσηκωμού. Επιδίωξε μάλιστα, όπως και στην περίπτωση της Γεωργίας, να παρουσιάσει στα διεθνή μέσα ενημέρωσης την ουκρανική κυβέρνηση ως καταπιεστική και την κινητοποίηση του ουκρανικού λαού ως φασιστική και μάταιη απέναντι στο δίκαιο των αυτονομιστών. Τα ρωσικά μέσα ενημέρωσης έπαιξαν σημαντικό ρολό στον σχηματισμό της εικόνας αυτής και της διασποράς ψευδών ειδήσεων.
Η δράση του ISIS
Ένα τελευταίο παράδειγμα που θα εξεταστεί είναι η δράση του Ισλαμικού Χαλιφάτου. Ως τρομοκρατική οργάνωση, το ISIS αποτελεί έναν μη κρατικό δρών όπως η Hezbollah του οποίου όμως σε αντίθεση με την προηγουμένη οι δράσεις είχαν μεγάλη εμβέλεια, ποικίλα αποτελέσματα και καθήλωσαν την κοινή γνώμη σε ολόκληρο τον πλανήτη. Η τακτικές του ISIS βασίστηκαν όπως και προηγούμενα παραδείγματα και σε παραδοσιακές τακτικές αλλά σε μεγάλο βαθμό ο πυρήνας της δράσης του ήταν η τρομοκρατία, από πολλούς θεωρούμενη ως υβριδική απειλή. Με ακραίες πράξεις βίας θρησκευτικού φανατισμού και μίσους, που αφορούν τόσο το εσωτερικό των χωρών που εδράζεται όσο και τρίτες χώρες που εμπλέκονται στην καταπολέμηση του ή απλώς είναι ιδεολογικά αντίθετες με αυτήν, η οργάνωση επιδιώκει να ελέγξει τους τοπικούς πληθυσμούς και να τρομοκρατήσει τους υπόλοιπους. Η τρομοκρατία δεν προϋποθέτει τίποτα παραπάνω από μερικούς θρησκευτικά φανατισμένους μαχητές, μερικά ξίφη και ίσως μερικά ημιαυτόματα όπλα. Αυτά στο παρελθόν, σε επιθέσεις στην Ευρώπη και στις Ηνωμένες Πολιτείες, ήταν αρκετά για να παραλύσει ολόκληρη η δομή του κράτους ή να κλονιστεί η κοινή γνώμη των πολιτών σπέρνοντας τον πανικό και τον τρόμο. Αν προστεθούν στην παραπάνω συνταγή και μια κάμερα, μερικοί γνώστες ηλεκτρονικών υπολογιστών αυτοαποκαλούμενοι ως Islamic Cyber Army και η δύναμη του διαδικτύου, προκύπτουν οι επαναλαμβανόμενες τακτικές που εμφανίστηκαν τα τελευταία χρόνια στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Ζωντανές μεταδώσεις των τρομοκρατικών ενεργειών και αποκεφαλισμών, προσπάθειες στρατολόγησης νέων φανατικών μαχητών και καταστροφές συμβόλων του δυτικού πολιτισμού. Ιστοσελίδες όπως το Facebook, το Τweeter και το YouTube χρησιμοποιούνται συχνά για αυτούς τους σκοπούς, ενώ συνήθης πρακτικές επίσης αποτέλεσαν οι παραβιάσεις αμερικανικών κυβερνητικών ιστοσελίδων, η κλοπή δεδομένων και η δημοσίευση λιστών ονομάτων με άτομα-στόχους. Τέλος, το ίδιο το Ισλαμικό Κράτος είχε υπό τον έλεγχο του έναν μεγάλο αριθμό ενημερωτικών καναλιών, ιστοσελίδων και εφημερίδων. Η ψυχολογική και υλική φθορά που προκάλεσαν οι επιθέσεις και οι δημοσιεύσεις αυτές είτε με την χρήση διαδικτύου και των δυνατοτήτων των υπολογιστών είτε χωρίς αυτήν, είναι προφανής.
Τα σενάρια ποικίλουν, και οι πιθανότητες χρήσης της τεχνολογίας και της πληροφορίας ως όπλα, το ίδιο. Τα πρόσφατα ιστορικά παραδείγματα καταδεικνύουν τον τρόπο με τον οποίο κάτι τέτοιο μπορεί να επιτευχθεί. Τα κράτη βέβαια δεν παραμένουν άβουλοι δρώντες. Διαρκώς, οργανισμοί όπως η ΕΕ και το ΝΑΤΟ αναζητούν νέους τρόπους για την αντιμετώπιση των υβριδικών απειλών με σκοπό την ελαχιστοποίηση των συνεπειών. Δεν μένει παρά η κοντινή ιστορία να αναδείξει νέα παραδείγματα και να δώσει χώρο για περεταίρω μελέτη πάνω στο ζήτημα.