Το Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης γίνεται φέτος 60 χρονών. Η ιστορία του ιστορικού θεσμού που άντεξε στον χρόνο, συμπυκνώνει -μοιραία- 60 χρόνια πολιτικών και πολιτισμικών αλλαγών και εξέλιξης και κυρίως, σπουδαίων κινηματογραφικών «στιγμών» Ελλήνων και ξένων δημιουργών.
Η HuffPost επιχειρεί μία αναδρομή, φωτίζοντας άλλοτε ξεχασμένες, κάποιες φορές σχεδόν άγνωστες, στιγμές του Φεστιβάλ: Από το ξεκίνημά του το 1960 έως τον «Β ′ Εξώστη» (που έγραψε τη δική του ιστορία) και από την μετάβαση στο Υπουργείο Πολιτισμού ως την διεθνοποίηση, από τον Ζαν Λουί Τρεντινιάν, πρωταγωνιστή στο «Ζ» του Κώστα Γαβρά, και τον Θόδωρο Αγγελόπουλο, από την πρώτη εμφάνιση των νέων τότε κινηματογραφιστών Παντελή Βούλγαρη, Ροβήρου Μανθούλη και Λάκη Παπαστάθη, μέχρι τον Ντένις Χόπερ, την Μελίνα και τον Γιώργο Χωραφά, αυτοί είναι οι πιο σημαντικοί σταθμοί στην ιστορία της διοργάνωσης.
«Εβδομάς Ελληνικού Κινηματογράφου»: Η πρώτη πενταετία
Τον Σεπτέμβριο του 1960 εγκαινιάστηκε η πρώτη «Εβδομάς Ελληνικού Κινηματογράφου» στον ιστορικό κινηματογράφο «Ολύμπιον» στην πλατεία Αριστοτέλους, ταυτόχρονα με τον εορτασμό των 25 χρόνων της Διεθνούς Έκθεσης Θεσσαλονίκης. Τα εγκαίνια πραγματοποιήθηκαν από τον -τότε- Υπουργό Βιομηχανίας Νικόλαο Μάρτη. Η διοργάνωση ανήκε στο Υπουργείο Βιομηχανίας. Ανάμεσα στα μέλη της πρώτης 19μελούς κριτικής επιτροπής βρίσκονταν οι: Στρατής Μυριβήλης, Μάριος Πλωρίτης, Κατίνα Παξινού, Ελένη Βλάχου, Γιάννης Μόραλης.
Την πρώτη χρονιά, στο πρόγραμμα εντάχθηκαν δημοφιλείς ταινίες της προηγούμενης πενταετίας. Μεγάλοι νικητές της πρώτης διοργάνωσης ήταν η ταινία «Το Ποτάμι» του Νίκου Κούνδουρου που απέσπασε το Βραβείο Σκηνοθεσίας και Μουσικής (Μάνος Χατζηδάκις) και η «Μανταλένα» του Ντίνου Δημόπουλου που χάρισε στην Αλίκη Βουγιουκλάκη το Βραβείο Α′ Γυναικείου Ρόλου. Βραβείο απέσπασε και ο Δημήτρης Χορν για την ταινία «Μια του Κλέφτη». Μετά την τελετή απονομής, ακολούθησε δεξίωση που χαρακτηρίστηκε ένα από τα πιο κοσμικά γεγονότα στην πόλη που περιλάμβανε και μια δημοπρασία με έπαθλο έναν χορό με την Βουγιουκλάκη.
Το 1961 η Εβδομάδα φιλοξενεί τις πρώτες πανελλήνιες προβολές ξένων ταινιών στο Φεστιβάλ με εναρκτήρια την «Ερόικα» του Μιχάλη Κακογιάννη σε παραγωγή του διεθνούς στούντιο Warner Bros. Η προβολή της ταινίας σήκωσε θύελλα αντιδράσεων στον Τύπο, καθώς δεν είχε σχέση με το ελληνικό φεστιβάλ, παρόλα αυτά κατάφερε να κερδίσει το Βραβείο Σκηνοθεσίας. Για την προβολή της ταινίας «Η Συνοικία Το Όνειρο» του Αλέκου Αλεξανδράκη, πάνω από 1.000 θεατές έμειναν χωρίς εισιτήριο και αποδοκιμάσθηκε ο αποκλεισμός της ταινίας από τα βραβεία καθώς δέχθηκε λογοκρισία για πολιτικούς λόγους, ένας από αυτούς και η μουσική του Μίκη Θεοδωράκη.
Το 1962 το Ολύμπιον έγινε και επίσημα ο κινηματογράφος που προβάλει τις ταινίες της Εβδομάδας Ελληνικού Κινηματογράφου και απονέμει τα βραβεία. Η ταινία «Ηλέκτρα» του Μιχάλη Κακογιάννη απέσπασε τα περισσότερα βραβεία και η Ειρήνη Παππά κέρδισε το Βραβείο Α′ Γυναικείου Ρόλου. Βραβεία έδινε και η επιτροπή δημοσιογράφων. Όμως το πιο γνωστό περιστατικό εκείνης της χρονιάς ήταν η αποχώρηση του Τζον Κόντες από τα θεωρεία, γιατί δεν του επιτράπηκε να προλογίσει την ταινία του «Τα Χέρια» και ακολούθησε καβγάς με τον υπεύθυνο εθιμοτυπίας του φεστιβάλ.
Το 1963 ο ελληνοαμερικανός παραγωγός Τζέημς Πάρις συμμετείχε για πρώτη φορά στο φεστιβάλ με την ταινία «Αδελφός Αννα». Ο Πάρις στις επόμενες διοργανώσεις προσπάθησε να τραβήξει τα φώτα της δημοσιότητας με υπερβολική διαφήμιση γύρω από τις ταινίες, τις εκδηλώσεις και διάφορα σκάνδαλα. Την ίδια χρονιά καταργήθηκε και η δεξίωση μετά την τελετή απονομής των βραβείων.
Το 1965 το φεστιβάλ είχε οκτώ συμμετοχές νεαρών συμμετεχόντων όπως οι: Παντελής Βούλγαρης, Ροβήρος Μανθούλης, Λάμπρος Λιαρόπουλος, Λάκης Παπαστάθης. Ο Λιαρόπουλος παρουσίασε την ταινία μικρού μήκους «Γράμμα από το Σαρλερουά» που διακρίθηκε. Την περίοδο 1965-1966 γυρίστηκαν 101 ταινίες.
Φεστιβάλ Ελληνικού Κινηματογράφου
Το 1966 η Εβδομάδα Ελληνικού Κινηματογράφου μετονομάστηκε σε Φεστιβάλ Ελληνικού Κινηματογράφου. «Το 1966 ο Παύλος Ζάννας ως γενικός διευθυντής της ΔΕΘ προχώρησε ένα βήμα παραπέρα και διοργάνωσε το πρώτο Διεθνές Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης, με ταινίες που είχε επιλέξει από διεθνή φεστιβάλ, όπως την -απαγορευμένη στις Κάννες για πολιτικούς λόγους- ταινία ”Ο πόλεμος τελείωσε” του Αλέν Ρεναί και ”Οι σκιές των λησμονημένων προγόνων” του Σεργκέι Παρατζάνωφ», λέει στη HuffPost η Λίνα Μυλωνάκη, δημοσιογράφος, ιστορικός κινηματογράφου και Δρ. Κινηματογραφικών Σπουδών στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.
Και συμπληρώνει: «Η πρώτη απόπειρα διεθνοποίησης του θεσμού από τον Ζάννα, κράτησε μόλις έναν χρόνο. Παρ’ ότι η διεθνοποίηση του θεσμού ανακόπηκε από τη δικτατορία, η πρώτη εκείνη διοργάνωση προσέλκυσε το ενδιαφέρον του ξένου Τύπου, καθώς και την παρουσία σημαντικών προσωπικοτήτων του κινηματογράφου, όπως του ηθοποιού Ζαν Λουί Τρεντινιάν, πρωταγωνιστή του θρυλικού «Ζ» του Κώστα Γάβρα».
Εκείνη τη χρονιά, ο Πάρις κατέβασε τανκς στους δρόμους της Θεσσαλονίκης για την προώθηση της ταινίας του «Ξεχασμένοι Ήρωες» και μοίρασε πακέτα τσιγάρων στο κοινό που βρέθηκε στην αίθουσα για να παρακολουθήσει το φιλμ. Η ταινία κέρδισε το βραβείο Καλύτερης Ταινίας και αποδοκιμάσθηκε από όλη την αίθουσα.
Το 1967 η ατμόσφαιρα του φεστιβάλ ήταν μουδιασμένη λόγω της χούντας, με μόνο έξι ταινίες να προβάλλονται. Δυο χρόνια μετά, οι ταινίες μικρού μήκους άρχισαν να ξεχωρίζουν και να βραβεύονται.
Δεκαετία του ’70: «Β′ Εξώστης» και «Φεστιβάλ της Οργής»
Το 1970 και κατά την διάρκεια του 11ου Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης, η ταινία που αποτέλεσε την αφετηρία των «νέων αισθητικών ρευμάτων» ήταν η «Αναπαράσταση» του Θόδωρου Αγγελόπουλου. Η ταινία δεν έτυχε καλής αποδοχής από τους κριτικούς, ωστόσο χειροκροτήθηκε από τους παρευρισκόμενους για τα μηνύματά της κατά της δικτατορίας.
Στο 12ο φεστιβάλ, γνωστό και ως το «Φεστιβάλ της Οργής», παρουσιάστηκαν προβλήματα εξαιτίας της λογοκρισίας στην πρόκριση ταινιών, με αποτέλεσμα να υπάρξει θύελλα αντιδράσεων. Αποκλείστηκαν συνολικά 23 ταινίες μικρού και 8 μεγάλου μήκους. Οι επιλογές προβολής και οι βραβεύσεις του φεστιβάλ αποδοκιμάστηκαν με φωνές από τον θρυλικό «Β′ Εξώστη» που αποτελούνταν κυρίως από φοιτητές που αγόραζαν φθηνό εισιτήριο, διαμαρτύρονταν για την λογοκρισία και χλεύαζαν τις ταινίες όπως για παράδειγμα την «Ένας Γερμανός στα Καλάβρυτα», στην προβολή της οποίας επενέβη η αστυνομία. Επίσης, κατά την προβολή της ταινίας «Καταναλωτική κοινωνία», του Κώστα Καραγιάννη το κοινό γιούχαρε την ταινία και εκείνος τους απάντησε με την φράση: «Σας την έσκασα κορόιδα». Οι αποδοκιμασίες από τον Β′ Εξώστη συνεχίστηκαν και την δεκαετία του ’80 με αποκορύφωμα την προβολή της ελληνικής ταινίας «Δοξόμπους».
Το 1975 αποτέλεσε την χρονιά που οι ταινίες δεν ελέγχθηκαν από καμία επιτροπή λογοκρισίας, αλλά υποβλήθηκαν από τους δημιουργούς στην επιτροπή πρόκρισης της διοργάνωσης. Ο «Θίασος» του Αγγελόπουλου συγκέντρωσε έναν πολύ μεγάλο αριθμό θεατών. Δυο χρόνια αργότερα, διοργανώθηκε το «Αντιφεστιβάλ» από τα κινηματογραφικά σωματεία, βάσει του κοινού κανονισμού αποδοχής του 1975.
Δεκαετία του ’80: Μετάβαση από το Υπουργείο Βιομηχανίας στο Υπουργείο Πολιτισμού
Το 1980 αυξήθηκε το χρηματικό έπαθλο των τριών πρώτων βραβείων καλύτερης ταινίας μεγάλου μήκους σε 700.000 δραχμές. Αντίστοιχες αυξήσεις σημειώθηκαν και στα υπόλοιπα βραβεία: σκηνοθεσίας, φωτογραφίας, μουσικής, Α′ Ανδρικού Ρόλου, σκηνογραφίας, μοντάζ, ηχοληψίας, α‘, β‘, και γ’ βραβεία καλύτερης ταινίας μεγάλου μήκους (130.000 δραχμές), ενώ δόθηκαν χρηματικά βραβεία 60.000 δραχμών σε καθεμιά από τις δυο τιμητικές διακρίσεις. Ο «μεγάλος κερδισμένος» του 21ου Φεστιβάλ ήταν οι ταινίες μικρού μήκους και ειδικά η «Απεταξάμην» της Φρίντας Λιάππα που καταχειροκροτήθηκε από το κοινό.
Το 1981, το 10ο Διεθνές Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης ξεκίνησε με την προβολή δυο ταινιών μικρού μήκους «Εξπρεσιονισμός» και «Το πρόβατο» και την ταινία μεγάλου μήκους «Η Μόσχα δεν πιστεύει στα δάκρυα του Βλάντιμιρ Μένσοφ. Ανάμεσα στους διάσημους προσκεκλημένους ήταν οι Αντονι Κουίν, Ντενις Χόπερ, Τρέβορ Χάουαρντ και Τέρενς Σταμπ. Ο Τύπος έγραψε ότι «το φεστιβάλ θα μπορούσε να θεωρηθεί από τις επιτυχέστερες μέχρι τώρα διοργανώσεις».
Το 23ο Φεστιβάλ Ελληνικού Κινηματογράφου ήταν το πρώτο που διοργανώθηκε από την υπουργό Πολιτισμού Μελίνα Μερκούρη. Εκείνη τη χρονιά καταργήθηκαν τα χρηματικά έπαθλα και η διατήρηση των βραβείων ως ηθικών διακρίσεων. Επιπλέον ανακοινώθηκαν αλλαγές στην ιστορία του θεσμού και η ματαίωση του Διεθνούς Φεστιβάλ Κινηματογράφου. Από το φεστιβάλ δεν έλειψαν οι αποδοκιμασίες.
Το 1984 οι προετοιμασίες για τη διοργάνωση του φεστιβάλ έγιναν σε τεταμένη ατμόσφαιρα, εξαιτίας της καθυστέρησης της υποβολής του κινηματογραφικού νομοσχεδίου στη Βουλή που οδήγησε τους κινηματογραφιστές να απειλήσουν ότι δεν θα συμμετάσχουν. Το νομοσχέδιο παρέμεινε σε «αναμονή», όμως η Μελίνα Μερκούρη διαβεβαίωσε την τελευταία στιγμή ότι το νομοσχέδιο θα κατατεθεί τον Νοέμβριο κι έτσι ξεκίνησαν οι οργανωτικές διαδικασίες του φεστιβάλ. «Η μετάβαση του φεστιβάλ από το Υπουργείο Βιομηχανίας στο Υπουργείο Πολιτισμού, έγινε το 1984 επί Μελίνας Μερκούρη. Το φεστιβάλ απέκτησε μια πιο πολιτιστική διάσταση, παράλληλα με το κομμάτι της βιομηχανίας που αντιμετωπιζόταν ο κινηματογράφος, αντιμετωπίστηκε και ως ένα πολιτιστικό, καλλιτεχνικό γεγονός. Ήταν σημαντικό γεγονός γιατί πορεύθηκε κάτω από την ομπρέλα του Υπουργείου Πολιτισμού», λέει η κα Μυλωνάκη.
Το Φεστιβάλ «άνοιξε» με την προβολή της ταινίας «Ταξίδι στα Κύθηρα» του Αγγελόπουλου. Την επόμενη χρονιά υπήρξαν σημαντικές αλλαγές για το φεστιβάλ, με πρώτη την ψήφιση του πολυαναμενόμενου νόμου για τον κινηματογράφο.
Το 1989 την διεύθυνση του φεστιβάλ ανέλαβε και επισήμως ο Γρηγόρης Δανάλης, ο οποίος αποφάσισε οι δραστηριότητες του φεστιβάλ να μην περιορίζονται τοπικά και χρονικά σε μια μόνο εβδομάδα, στη Θεσσαλονίκη.
Δεκαετία του ’90 και διεθνοποίηση του φεστιβάλ
Το 1991 διοργανώθηκε το τελευταίο αποκλειστικά ελληνικό φεστιβάλ πριν το «άνοιγμα» σε νέα γνωρίσματα. «Ένα κομβικό σημείο ήταν η μετάβαση από το ελληνικό στο διεθνές φεστιβάλ. Η διεθνοποίηση του θεσμού έγινε το 1991. Καλλιτεχνικός διευθυντής ήταν ο Μισέλ Δημόπουλος και πρόεδρος του φεστιβάλ ο Θόδωρος Αγγελόπουλος. Πρόκειται για χρονιά που το φεστιβάλ ”άνοιξε” και μετά από 30 χρόνια ενός εθνικού θεσμού, έγινε διεθνές», εξηγεί η κα Μυλωνάκη. «Ξέφυγε από τις συντεχνιακές αντιπαλότητες, κόντρες που υπήρχαν στο ελληνικό σινεμά εκείνης της εποχής και έγινε εξωστρεφές. Απέκτησε δυο διαγωνιστικά τμήματα για ταινίες μεγάλου μήκους: το Ελληνικό και το Διεθνές. Σήμερα το ελληνικό τμήμα δεν είναι στο διαγωνιστικό, όμως θεσμοθετούνται τα βραβεία όπως τα γνωρίζουμε: ο Χρυσός, ο Αργυρός Αλέξανδρος και τα χρηματικά έπαθλα αντίστοιχα».
Νέα δεκαετία, Αγορά και περισσότερες δράσεις
«Η αλλαγή σκυτάλης από τον Μισέλ Δημόπουλο στην Δέσποινα Μουζάκη το 2005 με πρόεδρο τον ηθοποιό Γιώργο Χωραφά, σηματοδοτεί έναν πολλαπλασιασμό των δράσεων που δίνουν έμφαση στην παραγωγή και τα αναπτυξιακά προγράμματα. Έχουμε την Αγορά του φεστιβάλ που αποτελεί ένα πολύ δυναμικό κομμάτι, το φόρουμ συμπαραγωγών Crossroads, το τμήμα Works in Progress, το Generation X, ένα άνοιγμα στις ψηφιακές τεχνολογίες που αναδύονται τότε στο σινεμά όπως το digital wave και δράσεις γύρω από την κινηματογραφική εκπαίδευση και την επαγγελματική κατάρτηση γενικότερα. Δράσεις που συνεχίζονται ως τώρα. Σήμερα, το φεστιβάλ λειτουργεί ως σύμπραξη με το φεστιβάλ του Λοκάρνο και υπάρχουν διάφορες δράσεις που σχετίζονται με μαθητείες, internships και γενικά δράσεις κατάρτισης και εκπαίδευσης».
Το φεστιβάλ υποδέχθηκε μεγάλα ονόματα, επαγγελματίες του σινεμά και διάσημους προσκεκλημένους, αποκτώντας διεθνή χαρακτήρα. Μεταξύ αυτών οι Κόπολα, Ιπέρ, Μάλκοβιτς, Στόουν, Γιαννόπουλος. «Έχει και μια εμπορική διάσταση, στο πρότυπο διάφορων κινηματογραφικών αγορών. Ευθυγραμμίζεται με τα φεστιβάλ των Καννών, του Βερολίνου, έχει πια ένα πιο ευρωπαϊκό προφίλ», συμπληρώνει η κα Μυλωνάκη.
«Ανέπτυξε επίσης ένα ανεξάρτητο κομμάτι. Όταν ο Δημήτρης Εϊπίδης ανέλαβε καλλιτεχνικός διευθυντής μέσα στην οικονομική κρίση κάπου τον Μάϊο του 2010 και μέχρις ότου σταμάτησε και ανέλαβε η τωρινή διοίκηση, ο Εϊπίδης άνοιξε το φεστιβάλ και σε ότι αφορά στο ανεξάρτητο κομμάτι και στο κομμάτι του ντοκιμαντέρ».
Βλέμμα στο μέλλον, VR και το φαινόμενο «Οverview Effect»
Η άτυπη κοινή θεματική των 14 ταινιών που διαγωνίζονται για τον Χρυσό Αλέξανδρο στο φετινό, 60 Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης, είναι επηρεασμένη από τα συναισθήματα των αστροναυτών που ατενίζουν τη Γη από το διάστημα (Overview Effect - Πανοραμική εντύπωση). Οι αστροναύτες αναλύουν την εμπειρία τους, κάνοντας λόγο για έκρηξη επίγνωσης και αισθήματος ολότητας και ενότητας. Εκτός όμως από τo Overview Effect, το διαγωνιστικό πρόγραμμα του φεστιβάλ συναντά την εικονική πραγματικότητα (Virtual Reality) και παρουσιάζει τον τρόπο με τον οποίο το μέσο μπορεί να ανοίξει νέους δρόμους στην έβδομη τέχνη.
Ο καλλιτεχνικός διευθυντής του Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης κος. Ορέστης Ανδρεαδάκης, καλεί φέτος τον κόσμο για ένα «βλέμμα στο μέλλον».
Info
Το 60ο Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης θα πραγματοποιηθεί από τις 31 Οκτωβρίου έως τις 10 Νοεμβρίου 2019. Για περισσότερες πληροφορίες, επισκεφτείτε τη σελίδα. Για τον επίσημο κατάλογο και το ωρολόγιο πρόγραμμα, επισκεφτείτε την σελίδα.
Με πληροφορίες από το αρχείο του Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης, την Μηχανή του Χρόνου και το Thessmemory.