Έσπρωξα την πόρτα και μπήκα στον κήπο. Στην ξύλινη καρέκλα καθόταν ο Κριστόφ, έτοιμος να ανάψει το τσιγάρο του. Είχε έρθει πριν λίγο καιρό από την Αυστρία και ήταν ο εθελοντής της Συναγωγής. Ανάμεσα στην επιλογή της στρατιωτικής θητείας πίσω στην Αυστρία και στην εναλλακτική του εθελοντισμού, ο Κριστόφ επέλεξε τον εθελοντισμό στη Συναγωγή των Χανίων. Μόλις με είδε, σηκώθηκε και ήρθε προς το μέρος μου για να με χαιρετήσει και να με καλωσορίσει. «Θέλεις καφέ; Όσο ετοιμάζω τον καφέ στην κουζίνα μας, μπορείς να πας στο γραφείο. Η Κατερίνα σε περιμένει.»
«Καλώς ήρθες!» Η Κατερίνα ήταν υποψήφια διδάκτωρ στο Πανεπιστήμιο της Κρήτης. Τα κύρια ακαδημαϊκά της ενδιαφέρονται περιστρέφονται γύρω από το ζήτημα της συλλογικής μνήμης και γύρω από τη Συναγωγή Etz Hayyim στα Χανιά, τη μόνη συναγωγή της Κρήτης. Εδώ η Κατερίνα βρήκε ένα μέρος όπου η συλλογική και η προσωπική μνήμη είχαν χαθεί για πολλές δεκαετίες. Συνεισφέρει στη συναγωγή μέσα από το ερευνητικό της έργο και τις συνεχείς δραστηριότητες.
“Ο Νίκος Σταυρουλάκης επανέφερε τη Συναγωγή όταν ήταν έτοιμη να καταρρεύσει. Η αρχική του πρόθεση ήταν απλά να αναστηλώσει το κτήριο καθώς ήταν το μοναδικό πράγμα που απέμενε μετά το χαμό της εβραϊκής κοινότητας των Χανίων.Παρόλα αυτά, τελικά η Συναγωγή έγινε ένα καταφύγιο για τους Εβραίους, τους μη Εβραίους, τους άθεους, τους Μουσουλμάνους, τους Χριστιανούς, όλους.. Ο Νίκος ήταν ένας πρωτοπόρος στη δημιουργία μίας κοινότητας που θα τους αγκάλιαζε όλους. Η Marianne θα μπορέσει να σου πει περισσότερα για αυτόν. Ήταν πολύ καλοί φίλοι.Μπορούμε να περπατήσουμε μέσα στη συναγωγή και να σου εξηγήσω την ιστορία της και τα μέρη της. “Είναι μία Ρωμανιώτικη Συναγωγή. Δηλαδή η παράδοση των Εβραίων της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, μίας παράδοσης διαφορετικής από των Σεφαραδιτών.”
Γυρνώντας μέσα στη συναγωγή, η Κατερίνα μου εξηγούσε την ιστορία της συναγωγής και της κοινότητας. «Μετά το τέλος της εβραϊκής κοινότητας εδώ, η συναγωγή βανδαλίστηκε. Γνωρίζουμε ότι αρκετές οικογένειες Ορθοδόξων οι οποίες ήταν άστεγες εκείνη την περίοδο, χρησιμοποίησαν το χώρο της Συναγωγής ως προσωρινό κατάλυμα μετά το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Έχουμε μία μαρτυρία ενός ντόπιου ότι τη δεκαετία του ’70, είχε τη δυνατότητα να αγοράσει το χώρο της Συναγωγής για ένα πολύ μικρό χρηματικό ποσό αλλά φοβήθηκε την οργή του Θεού καθώς ήταν ένα μέρος λατρείας.»
Καθώς συνεχίσαμε την ξενάγηση μας, τη ρωτούσα για την ιστορία των Εβραίων στα Χανιά και πως εγκατέλειψαν τα σπίτια και τις περιουσίες τους. «Εδώ ήταν το γραφείο του Νίκου. Κρατάμε ένα μέρος της βιβλιοθήκης του εδώ. Ήταν επίσης ένας εξαιρετικός καλλιτέχνης. Εξειδικευόταν στην ισλαμική τέχνη.»
Προχωρήσαμε προς το μικβέ. Η Κατερίνα μου έδειξε ένα πόστερ στον τοίχο. «Αυτό το πόστερ ήταν η πρώτη κίνηση του Νίκου όταν αποφάσισε να αναστηλώσει τη συναγωγή. Είναι το πόστερ με τα 100 πολιτιστικά μνημεία τα οποία απειλούνταν σε ολόκληρο τον κόσμο, το 1996. Ο Νίκος κατάφερε να συμπεριλάβει τη Συναγωγή σε αυτή λίστα μετά από μία ομιλία που είχε δώσει το 1995 στη Νέα Υόρκη.».
Η Marianne ήταν εθελόντρια στη συναγωγή για περίπου 10 χρόνια. “Για δέκα περίπου χρόνια, ξεναγούσα όσους επισκέπτονταν τη Συναγωγή, συμμετείχα ενεργά στη εύρεση δωρεών και χορηγιών έτσι ώστε το μέρος να μπορεί να είναι ανοιχτό και ενεργό και έτσι έγινα ένα μέλος στην οικογένεια και στην κοινότητα εδώ. “Ό,τι μπορούσε να φέρει ο καθένας από τη χώρα του, το έφερε και το ενσωμάτωσε εδώ.”
“Ο Νίκος είχε φίλους με πολύ δυνατή προσωπικότητα. Έτσι εξηγώ την επιτυχία αυτής εδώ της Συναγωγής. Ο κάθε ένας από εμάς θα μπορούσε να πάρει την ευθύνη και να ηγηθεί της Συναγωγής. Και θα το έκανε πολύ πετυχημένα.”
Ορισμένους μήνες πριν, είχα επισκεφθεί την έκθεση «Ιεροί Κοινοί Τόποι¨στη Θεσσαλονίκη. Η Συναγωγή και ένα βίντεο του Νίκου ήταν εκεί για να εκπλήξουν τους επισκέπτες. Ένας Γάλλος κινηματογραφιστής είχε επισκεφθεί τη Συναγωγή πριν δύο χρόνια και είχε κάνει ένα μίνι ντοκιμαντέρ.
“Αυτό που προσπαθώ να σου πω, είναι ότι ο Νίκος δε δημιούργησε αυτή την κοινότητα μόνος του. Οι άνθρωποι που ήρθαν εδώ, έφτιαξαν αυτή την κοινότητα. Ο Νίκος ήταν απλά εδώ για να τους καλωσορίσει, να συζητήσει μαζί τους και να μοιραστεί μαζί τους γνώσεις και εμπειρίες. Όσοι έρχονται εδώ, είναι άνθρωποι που νιώθουν ότι δεν μπορούν να ταιριάξουν κάπου άλλου. Εδώ νιώθουν και είναι ελεύθεροι να εκφράσουν τα συναισθήματα τους, τις σκέψεις τους και τους φόβους τους.”
“Ξέρεις,πολλοί επικεντρώνονται σε αυτό το κομμάτι της κοινότητας. Ο Νίκος πρώτον και κύριον, ήθελε να αναστηλώσει το κτήριο και να αναβιώσει την ιστορία των Εβραίων της Κρήτης. Το κομμάτι της κοινότητας προέκυψε αρκετά αργότερα.”
“Ο Νίκος ήταν ένας άνθρωπος με παιδεία και είχε λάβει και πολύ καλή εκπαίδευση. Είχε ταξιδέψει πάρα πολύ στη ζωή του και ήξερε πολύ καλά το στόχο του. Ήταν σίγουρος για τα βήματα του και είχε φοβερή αυτοπεποίθηση. Αναρωτιόταν και αμφέβαλε για τα πάντα για αυτό και συζητούσε πάρα πολύ!”.
Λίγη ώρα πριν, η Κατερίνα μου είχε πει ότι στην αρχή του εγχειρήματος,ο Νίκος είχε έρθει αντιμέτωπος με αρκετές δυσκολίες. Η Marianne ήρθε να μου επιβεβαιώσει το ίδιο. “Το Κεντρικό Ισραηλιτικό Συμβούλιο και οι άλλες εβραϊκές κοινότητες δεν τον βοήθησαν στην αρχή. Που πηγαίνει; Δεν υπάρχει ούτε ένας Εβραίος εκεί. Αυτός είναι ο μόνος Εβραίους και θα ξοδέψουμε τόσα λεφτά για έναν μόνο Εβραίο;»
Την ημέρα των εγκαινίων, εκπρόσωποι από όλες τις εβραϊκές κοινότητες της Ελλάδας ήταν εκεί για να τους τιμήσουν.
“Την επόμενη ημέρα από τα εγκαίνια, το 2000, ο Νίκος κατέβηκε στη συναγωγή και προσευχήθηκε. Βήμα βήμα τα καταφέραμε και κάθε Παρασκευή βράδυ έχουμε την λειτουργία. Έτσι, με περαστικούς να χτυπάνε την πόρτα και να μπαίνουν για να μιλήσουν με τον Νίκο, δημιουργήθηκε αυτό που ο ίδιος αποκαλούσε «χαβουρά», δηλαδή κοινότητα.
“Ο Νίκος ήταν διαθρησκειακός. Ταξίδεψε πολύ, συνάντησε πολλούς πολιτισμούς και θρησκείες και επιζητούσε τον πλουραλισμό και την ποικιλία. Σε αυτή τη συναγωγή έβαλε στοιχεία από κάθε θρησκεία, όπως ας πούμε του Βουδισμού. Για αυτόν ήταν ένα μέρος καθαρά εβραϊκό αλλά ανοιχτό και σε άλλες θρησκείες
Δε θα ξεχάσω ποτέ πόσο ενθουσιάστηκα όταν το 2017 ανακάλυψα το Ημερολόγιο Θρησκείων που είχε δημιουργήσει η Συναγωγή. Το ημερολόγιο είχε όλες τις γιορτές των Αβρααμικών θρησκειών. “Α ναι! Ο Νίκος ήταν αποκλειστικά υπεύθυνος για κάθε λεπτομέρεια αυτού του ημερολογίου. Ήταν μία πολύ πρωτότυπη ιδέα!»
“Στα δημοτικά αρχεία ή στα αρχεία των τοπικών εφημερίδων, μπορείς να βρεις άρθρα από ορισμένους ντόπιους οι οποίοι στα τέλη του ’90 ήταν κατά της επαναλειτουργίας της Συναγωγής. Αναφέρονται σε αυτό ως «η επιδρομή των Εβραίων” μου αναφέρει η Κατερίνα.
Καθώς τελειώνει η συζήτηση μας, αποφασίζω να ανακαλύψω και την εβραϊκή γειτονία με τη βοήθεια της. Στις 20 Μαρτίου 1944, οι Εβραίοι των Χανίων συνελήφθησαν μαζικά από τους Ναζί. Επιβιβάστηκαν στο πλοίο Ταναϊς για να ταξιδέψουν στην Αθήνα και από εκεί στα στρατόπεδα συγκέντρωσης.Κανένας τους δεν θα έφτανε ποτέ στην Αθήνα και ούτε στα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Το πλοίο βυθίστηκε παίρνοντας στον πάτο της θάλασσας το παρελθόν αλλά και το μέλλον τους.
Θα ήθελα να ευχαριστήσω: την κα Marianne Vinther (Πρόεδρο του ΔΣ της Συναγωγής), την κα Κατερίνα Αναγνωστάκη και την κα Anja Zuckmantel για την πολύτιμη βοήθεια τους αλλά κυρίως για το όραμα τους και την επιμονή τους.
ΥΓ: Ο Νίκος Σταυρουλάκης μετά από μία μακροχρόνια καριέρα και μία προσωπική δέσμευση στα Εβραϊκά Μουσεία της Ελλάδας, έφτασε στα Χανιά για να σώσει τη μοναδική συναγωγή του νησιού της Κρήτης. Η Etz Hayyim στηρίζεται σε δωρητές και χορηγούς για τη λειτουργία της και ένα ακόμα πιο λαμπρό μέλλον. Η Marianne ήταν πολύ θετική για το μέλλον της συναγωγής και αυτή όπως και όλο το υπόλοιπο προσωπικό θα αγωνιστούν σκληρά για να κρατήσουν ζωντανό το όραμα και την αποστολή του Νίκου και όλων των φίλων και υποστηρικτών της της Συναγωγής. Μπορείτε να μάθετε περισσότερες λεπτομέρειες στους ακόλουθους συνδέσμους: http://www.etz-hayyim-hania.org/& http://www.etz-hayyim-hania.org/donations/. Για να μαθαίνετε τα νέα της Συναγωγής,ακολουθήστε τη σελίδα τους στο Facebook: Συναγωγή/Synagogue Etz Hayyim