H Βίβλος του Προέδρου Λίνκολν

Έξι εβδομάδες προτού δολοφονηθεί ο επανεκλεγείς Πρόεδρος Αβραάμ Λίνκολν εξεφώνησε, στις  4 Mαρτίου 1865, τον επίσημο λόγο επί τη ενάρξει της θητείας του (Second Inaugural Address). Τον Μάιο του ίδιου έτους έληξε ο Εμφύλιος Πόλεμος, ο οποίος είχε αφορμή την αντίθεση των βορείων πολιτειών στην προσήλωση του Νότου στη δουλοκτησία.  Κατά τον καθηγητή της Νομικής του Πανεπιστημίου του Τενεσύ Jerry Phillips, η δημηγορία αυτή, αποτελούμενη από τέσσερις παραγράφους συνολικής εκτάσεως 699 λέξεων, αν και αριστούργημα του είδους του συγκρίσιμο με τον Επιτάφιο που εξεφώνησε το 1863 ο Πρόεδρος μετά τη Μάχη στο Gettysburg, δεν έχει τύχει της δέουσας προσοχής. (Ο πολυμελετημένος λόγος του Gettysburg έχει συγκριθεί με τον Επιτάφιο του Περικλή). 

Ο Λόγος Εναρκτήριος του 1865 ξεκινάει σκοτεινά αλλά με ένα ρέοντα ιαμβικό ρυθμό που διαχέεται περιοδικά μέχρι τέλους. Ο Λίνκολν  ανατρέχει, σύμφωνα με τους κανόνες της ελληνορωμαϊκής ρητορικής αλλά και της τρέχουσας δικανικής πρακτικής, στη «διήγηση» της επίμαχης διαφοράς, εν προκειμένω στην αιτία του πολέμου. «Και τα δύο μέρη [δηλ. Βορράς και Νότος] αποδοκίμαζαν τον πόλεμο, αλλά το ένα εξ αυτών προτίμησε να διεξαγάγει πόλεμο παρά να αφήσει το έθνος να επιβιώσει, ενώ το άλλο προτίμησε να δεχθεί τον πόλεμο παρά να αφήσει το έθνος να χαθεί: και ο πόλεμος ήλθε». (Both parties deprecated war; but one of them would make war rather than let the nation survive; and the other would accept war rather than let it perish. And the war came.) Τέσσερις συλλαβές—‘And the war came’—αποκρυσταλλώνουν την άφευκτη τραγωδία. Όπως έχουν δείξει μελετητές,  στον λόγο αυτόν υπολανθάνουν επιρροές, συνειδητές και μη, από τον Σαίξπηρ (ιδίως από την ιστορική τραγωδία «Ριχάρδος Γ′», η οποία έχει ως υπόβαθρο τον εμφύλιο σπαραγμό του Πολέμου των Ρόδων), από τη Γένεση, τους Ψαλμούς, τα Ευαγγέλια και άλλες λόγιες πηγές.

«Και οι δύο [δηλ. Βορράς και Νότος]», συνεχίζει ο Λίνκολν, «διαβάζουν την ίδια Βίβλο, και προσεύχονται στον ίδιο Θεό˙ και ο ένας επικαλείται τη βοήθειά Του εναντίον του άλλου». (Both read the same Bible and pray to the same God, and each invokes His aid against the other.) Κατακεραυνώνει έπειτα το έθνος παραθέτοντας τα λόγια του Χριστού στο Κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον 18,7:  “Οὐαὶ τῷ κόσμῳ ἀπὸ τῶν σκανδάλων· ἀνάγκη γάρ ἐστιν ἐλθεῖν τὰ σκάνδαλα· πλὴν οὐαὶ τῶν ἀνθρώπῳ ἐκείνῳ δι᾿ οὗ τὸ σκάνδαλον ἔρχεται”. (Αλλοίμονον στον κόσμον από τα σκάνδαλα· διότι κατ′ ανάγκην θα έλθουν σκάνδαλα και πειρασμοί. Αλλοίμονον όμως στον άνθρωπον εκείνον, δια του οποίου έρχεται το σκάνδαλον). O φρικτός πόλεμος αυτός (‘this terrible war’) ήταν η τιμωρία του Θεού για το αμερικανικό σκάνδαλο, τον θεσμό της σκλαβιάς  (‘American slavery’).

Ο Λίνκολν (1809-65) ήταν σχεδόν εξ ολοκλήρου  αυτοδίδακτος. Παρόλο που λόγω πτώχειας πήγε σχολείο για συνολικά λιγότερο από δώδεκα μήνες, κατόρθωσε να σπουδάσει νομικά μόνος του.  Από μικρή ηλικία φιλαναγνώσης, κατέκτησε ένα αξιοθαύμαστο εγκυκλοπαιδικό curriculum  ώστε, όταν έφθασε στο ύπατο αξίωμα, ήταν υπόδειγμα της “συνεχιζόμενης εκπαίδευσης”. Διάβαζε—και απήγγειλε από στήθους—Σαίξπηρ και γενικά αγαπούσε το θέατρο.  (Δολοφονήθηκε σε θέατρο στην Ουάσιγκτον κατά την παράσταση μιας σύγχρονης αγγλικής φαρσοκωμωδίας). Διάβαζε, όπως ο περισσότερος κόσμος, τη Βίβλο στην έκδοση 17ου αιώνα του Βασιλέως Ιακώβου Α′ (King James Version)—η οποία είναι από μόνη της ένα λογοτέχνημα˙ ήταν Καλβινιστής (συγκεκριμένα Πουριτανός) εκ καταγωγής, αν όχι εκ πεποιθήσεως.

Κατά τον James A. Stevenson, ο καλβινισμός του Λίνκολν μετριάστηκε από την εκκοσμικευμένη πίστη του στη Θεία Πρόνοια όπως την εξέφρασε ο Σαίξπηρ υπό την επίδραση του Αναγεννησιακού νεο-στωικισμού.

Ο κλασικός φιλόλογος θα διακρίνει σε λόγους του Λίνκολν στοιχεία που παραπέμπουν ανάγλυφα στα κλασικά γράμματα. Η διάταξη τη επιχειρηματολογίας των λόγων, είτε είναι επιδεικτικοί (πανηγυρικοί) είτε συμβουλευτικοί (κατά την αριστοτελική ταξινόμηση), στηρίζεται σε λατινικά πρότυπα όπως ο Κικέρων και σε απώτατη ανάλυση στη Ρητορική Τέχνη του Αριστοτέλη και τους Αττικούς ρήτορες. Ο Λίνκολν δεν γνώριζε λατινικά ούτε, βέβαια, αρχαία ελληνικά. Εμπνεύστηκε, όμως, από σύγχρονούς του όπως ήταν ο Γερουσιαστής Ντάνιελ Ουέμπστερ (Daniel Webster),διαπρύσιος πολέμιος της δουλείας (και υπέρμαχος της ανεξαρτησίας της Ελλάδος), ο οποίος είχε κλασική παιδεία. Επίσης δέχθηκε ανεξίτηλες νεοκλασικές επιδράσεις από άγγλο-αμερικανικά ρητορικά εγχειριδία. Σύμφωνα με τον ιστορικό D. Leigh Henson, το κύριο αναγνωστικό του εφήβου Λίνκολν ήταν η ανθολογία πρότυπων ηθικοδιδακτικών κειμένων, πεζών και ποιημάτων, με τίτλο  The English Reader (1799), του Lindley Murray. Ο τελευταίος (1745-1826) ήταν πρώην άποικος ο οποίος λόγω της φιλοβασιλικής της ιδεολογίας αναγκάστηκε να επιστρέψει στην Αγγλία μετά την Αμερικανική Επανάσταση. Ανήκε στην προτεσταντική Εκκλησία των χαρισματικών ειρηνιστών Quakers. 

Η ανθολογία του Murray δέσποσε στην εκπαίδευση στις Ηνωμένες Πολιτείες από το 1815 (όταν ο Λίνκολν ήταν 6 ετών) έως το τέλος της δεκαετίας του 1840. Η εισαγωγή της περιλαμβάνει εκτενείς οδηγίες για την ορθοφωνία και την αποτελεσματική μεγαλόφωνη ανάγνωση.

Περιέχει κείμενα για τον “χαρακτήρα” του Βασιλέως Αλφρέδου, της Βασίλισσας Ελισάβετ Α′ και του Ιακώβου Α′ της Αγγλίας. Αφθονούν  πεζά κείμενα, σε αγγλική μετάφραση, με θέματα αρχαιοελληνικά και ρωμαϊκά, όπως ανέκδοτα (επεισόδια) από τον βίο του σπαρτιάτη βασιλιά Αγησιλάου και του  Μέγα Αλέξανδρου (σε παράθεμα από τον Κόιντο Κούρτιο Ρούφο, ρωμαίο ιστορικό του 1ου ή 2ου αι. μ.Χ.) καθώς και εκτενής περικοπή από δικανική αγόρευση του Κικέρωνα (In Verrem). Περιλαβάνονται και η γλαφυρή περιγραφή του “Σπηλαίου της Αντίπαρου” από τον ιρλανδό λογοτέχνη Oliver Goldsmith και πολλά ηθοπλαστικά κείμενα άλλων βρετανών λογοτεχνών της νεοκλασικής περιόδου του 17ου και του 18ου αιώνα, όπως ο Joseph Addison και ο  (Dr) Samuel Johnson.

 Συγκαταλέγονται, τέλος, και ποιητική παράφραση του Ύμνου στην Αγάπη—Charity στα αγγλικά του 17ου αιώνα―  του Αποστόλου Παύλου (Α′ Επιστολή προς Κορινθίους, κεφ. 13) και ποίημα του υμνογράφου William Cowper (1731-1800), με τίτλο «Αισθήματα Αγανάκτησης εξαιτίας της Εθνικής Αλαζονείας και του Μίσους, και Κατά της Δουλείας». Και τα δύο κείμενα ίσως να αποτυπώθηκαν στην ψυχή του νεαρού Λίνκολν. 

″Οι σκλάβοι δεν μπορούν να αναπνεύσουν...»

Ο λυρικός «επίλογος» του Λόγου Εναρκτηρίου του 1865 συγκροτείται από αλληλουχία φράσεων και προτάσεων οι οποίες χωρίζονται ρυθμικά με παύσεις:

With malice toward none;

with charity for all; 

with firmness in the right,  

as God gives us to see the right,

let us strive on, κ.λπ.

Ο Λίνκολν ζητεί την κατάργηση της κακίας ανάμεσα στους πολίτες και επικαλείται την «αγάπη» (charity) του Αποστόλου Παύλου προς όλους. Tο ποίημα του Cowper  που αναφέρθηκε πιο πάνω απηχεί την αγγλική εκστρατεία κατά της δουλείας η οποία κατέληξε στη δια νόμου κατάργηση, το 1833, της δουλείας σε ολόκληρη την Βρετανική Αυτοκρατορία. Στο ποίημα αυτό διαβάζουμε:

Slaves cannot breathe in England; if their lungs

Receive our air, that moment they are free.

They touch our country, and their shackles fall.   

Οι σκλάβοι δεν μπορούν ν’ αναπνεύσουν στην Αγγλία. Από τη στιγμή που τα πνευμόνια τους

Δεχθούν τον αέρα μας, είναι ελεύθεροι.

Αγγίζουν τη χώρα μας και από τη στιγμή εκείνη πέφτουν τα δεσμά τους.

Οι στίχοι αυτοί, παρεμπιπτόντως, ίσως εξηγούν το βαθύτερο νόημα της επιθανάτιας ρήσης του George Floyd (Τζορτζ Φλόιντ), “I can’t breathe”. Πνιγόταν σε ένα περιβάλλον, ευτυχώς όχι καθολικό στις ΗΠΑ, το οποίο απέπνεε ακόμη τις αναθυμιάσεις της «αμερικανικής σκλαβιάς»― του αμερικανικού «σκανδάλου».