To Halloween (Χάλογουιν) είναι γιορτή του δυτικού κόσμου που γιορτάζεται τη νύχτα της 31ης Οκτωβρίου. Κατά τη διάρκειά της, τα παιδιά μεταμφιέζονται σε κάτι τρομαχτικό και επισκέπτονται σπίτια μαζεύοντας γλυκά, το γνωστό φάρσα ή κέρασμα (trick or treat). Η γιορτή αυτή μπορεί να μοιάζει με τις δικές μας Απόκριες, διαφοροποιείται όμως κατά πολύ. Επίσης, μπορεί να φαίνεται αστεία ή παιδική, στη πραγματικότητα όμως δεν είναι, καθώς έχει μυστικιστική χροιά. Η ρίζα της λέξης Halloween (ή σωστότερα Hallowe’en) προέρχεται από το All-hallow-even και δηλώνει την ημέρα της παραμονής (eve) της γιορτής των Αγίων Πάντων (All Hallows Day – All Saints Day). Στην αρχαία Αγγλία, η λέξη «hallow» σήμαινε «καθαγιάζω».
Τα χρώματα που επικρατούν κατά τη διάρκεια του εορτασμού είναι το πορτοκαλί και το μαύρο. Το πορτοκαλί επειδή συμβολίζει τις σοδειές και το μαύρο για τους νεκρούς.Η προέλευση του Halloween έχει τις ρίζες της στο αρχαίο Κέλτικο φεστιβάλ του “Samhain”. Οι Κέλτες, που έζησαν 2000 χρόνια πριν στην περιοχή που τώρα βρίσκεται η Ιρλανδία, το Ηνωμένο Βασίλειο και η Βόρεια Γαλλία, γιόρταζαν την πρωτοχρονιά τους την 1η του Νοέμβρη.
Η μέρα αυτή σηματοδοτούσε το τέλος του θερισμού και του καλοκαιριού, δηλαδή της θερμής περιόδου του έτους και την έναρξη του άλλου μισού του έτους, δηλαδή του ψυχρού και σκοτεινού χειμώνα. Οι Κέλτες πίστευαν ότι τη νύχτα πριν τη νέα χρονιά, δηλαδή στις 31 του Οκτώβρη , το όριο ανάμεσα στον κόσμο των ζωντανών και των νεκρών γινόταν θολό και δυσδιάκριτο, γεγονός που είχε ως αποτέλεσμα οι κανονικοί νόμοι του χώρου και του χρόνου να αδρανούν προσωρινά, επιτρέποντας να ανοίξει ένα παράθυρο απ’ το οποίο ο κόσμος των πνευμάτων μπορούσε να αναμειχθεί με τον κόσμο των ζωντανών.
Ήταν μια νύχτα που οι νεκροί μπορούσαν επιστρέψουν στη γη των ζωντανών για να γιορτάσουν με την οικογένεια ή τη φυλή τους.
Ομοιότητες με τα Ψυχοσάββατα
Κάτι ανάλογο τιμούμε και στα Ψυχοσάββατα της Χριστιανικής πίστης όπου το έθιμο απαγορεύει την εργασία, σύμφωνα το δίστιχο:
Ανάθεμα που δούλεψε τα τρία τα Σάββατα
Της Κρεατινής, της Τυρινής και των Αγιοθοδώρων.
Το Ψυχοσάββατο της Πεντηκοστής λέγεται και του Ρουσαλιού, επειδή έλκει την καταγωγή του από τη ρωμαϊκή γιορτή των Ρουσαλίων ή Ροζαλίων. Είναι η ημέρα, που σύμφωνα με τη λαϊκή δοξασία, οι ψυχές επιστρέφουν στον Κάτω Κόσμο, αφού κατά τη διάρκεια της πασχαλινής περιόδου κυκλοφορούσαν ελεύθερα πάνω στη γη.
Τη θλίψη των ψυχών, αλλά και των οικείων τους, εκφράζει το δίστιχο:
Όλα τα Σάββατα να παν, να παν και να γυρίσουν
Το Σάββατο του Ρουσαλιού να πάει, να μην γυρίσει.
Στο Ψυχοσάββατο των Αγίων Θεοδώρων, που όμως δεν αναγνωρίζεται από την Εκκλησία, αναφέρεται και η παλαιότερη συνήθεια των ανύπαντρων κοριτσιών να τοποθετούν τα κόλλυβα κάτω από το μαξιλάρι τους και να παρακαλούν τον Άγιο να φανερώσει στον ύπνο τους τον άνδρα που θα παντρεύονταν.)
Στην ουσία ο εορτασμός του Samhain βρίσκεται περίπου στη μέση ανάμεσα στη φθινοπωρινή ισημερία και το χειμερινό ηλιοστάσιο. Το Samhain ήταν ένα από τα τέσσερα Κέλτικα φεστιβάλ, τα άλλα τα ήταν το Imbolc (στα μισά του χειμερινού ηλιοστασίου με την εαρινή ισημερία που αργότερα συνδέθηκε στην Ιρλανδία με την γιορτή της αγίας Brigid του Κίλντερ), το Beltane (την πρώτη Μαΐου) και το Lughnasadh (την πρώτη Αυγούστου ). Φεστιβάλ δηλαδή που σηματοδοτούσαν και την εναλλαγή των εποχών.
Την ημέρα του εορτασμού οι μεγάλοι ταφικοί λόφοι της Ιρλανδίας φωτίζονταν με πυρσούς στους εσωτερικούς τοίχους ώστε τα πνεύματα των νεκρών να μπορέσουν να βρουν το δρόμο τους. Αυτή την νύχτα πίστευαν πως τα πνεύματα των νεκρών επιστρέφουν στη γη και γιόρταζαν το Samhain. Οι Κέλτες θεωρούσαν πως η παρουσία των πνευμάτων στη γη διευκόλυνε τους Δρυίδες (Κέλτες ιερείς) να κάνουν προβλέψεις για το μέλλον. Κατά τη διάρκεια της γιορτής άναβαν φωτιές, φορούσαν στολές από κεφάλια και δέρματα ζώων, και προσπαθούσαν να προβλέψουν τη μοίρα ο ένας του άλλου αλλά και να εξευμενίσουν τα κακά πνεύματα.
Οι Ρωμαίοι
Αργότερα, όταν οι Ρωμαίοι κατέκτησαν την Γαλατία, συνδύασαν δύο γιορτές ρωμαϊκής προέλευσης με την Κέλτικη γιορτή του Samhain. Η μία ήταν τα Feralia, που λάμβανε χώρα στις 21 Φεβρουαρίου και κατά την οποία οι Ρωμαίοι γιόρταζαν το πέρασμα των νεκρών στον άλλο κόσμο. Η δεύτερη ήταν η μέρα που τιμούσαν την Pomona, τη Ρωμαία θεά των φρούτων και των δέντρων. Το σύμβολο της ήταν το μήλο και η ενσωμάτωση αυτής της γιορτής στο Samhain εξηγεί την παράδοση του “bobbing for apples” που παίζεται και σήμερα στο Halloween. Ο θρύλος αναφέρει πως το πρώτο άτομο που μάζευε το μήλο από τον κουβά δίχως να χρησιμοποιήσει χέρια θα ήταν και ο πρώτος που θα παντρευτεί!
Ένα άλλο τελετουργικό του Halloween συμπεριλάμβανε το κοίταγμα μπροστά σε καθρέφτη τα μεσάνυχτα κρατώντας ένα κερί αναμμένο, έτσι ώστε να εμφανιστεί στον καθρέπτη ο μέλλον/μέλλουσα σύζυγος, τελετουργικό που μετατράπηκε σε μία τρομακτική εκδοχή με το όνομα Bloody Mary.
Ο μύθος του Jack-o-lantern
Σήμα κατατεθέν της γιορτής του Halloween είναι τα φαναράκια από κολοκύθες, πάνω στις οποίες υπάρχουν χαραγμένα ανθρώπινα χαρακτηριστικά αλλά με γκριμάτσες τρόμου. Τα φαναράκια αυτά, προέρχονται από ιρλανδικές παραδόσεις και η χρήση τους ήταν να φωτίζουν τη χαμένη ψυχή του Τζακ, ενός διαβόητου απατεώνα που είχε κολλήσει ανάμεσα στους δυο κόσμους.
Έλεγαν ότι ο Τζακ ξεγέλασε το Διάβολο και τον έπεισε να μπει στην κουφάλα ενός δέντρου, σκαλίζοντας την εικόνα ενός σταυρού στον κορμό του ώστε να τον παγιδεύσει εκεί.
Οι φάρσες του Τζακ γενικά είχαν ως αποτέλεσμα, όταν πέθανε, να του αρνηθούν την είσοδο στον Παράδεισο και -καθώς είχε νευριάσει επίσης τον Διάβολο που κυβερνούσε την Κόλαση- και την είσοδό του στην Κόλαση. Έτσι, ο Τζακ έμεινε μια χαμένη ψυχή, παγιδευμένη ανάμεσα στον κόσμο των νεκρών και τον κόσμο των ζωντανών. Ως παρηγοριά, ο Διάβολος του έδωσε λίγη χόβολη να φωτίζει το δρόμο του στο σκοτάδι μεταξύ των δυο κόσμων. Από τότε, ο Τζακ φτιάχνει τα φανάρια από κολοκύθα, βάζει ένα κερί μέσα τους και περιπλανάται σε όλη τη γη ψάχνοντας ένα μέρος να αναπαυθεί. Έτσι προέκυψε η ονομασία, Φανάρια του Τζακ (Jack-o-lantern).
Μια άλλη παραλλαγή του παλιού ιρλανδέζικου μύθου αναφέρει πως ο Τζακ είχε καλέσει τον διάβολο να πιούνε ένα ποτό μαζί. Όμως, ο Τζακ δεν ήθελε να πληρώσει για το ποτό του και έτσι έπεισε τον διάβολο να μεταμορφωθεί σε ένα νόμισμα ώστε να μπορέσουν να πληρώσουν για τα ποτά τους. Μεταμορφώθηκε ο διάβολος σε νόμισμα αλλά ο Τζακ αντί να πληρώσει τον έβαλε στην τσέπη του, δίπλα σε ένα σταυρό και έτσι ο διάβολος δεν μπορούσε να πάρει την κανονική του μορφή. Ύστερα από πολλά παρακάλια, ο Τζακ αποφάσισε να τον ελευθερώσει αρκεί να του έδινε την υπόσχεση ότι δεν επρόκειτο να τον ενοχλήσει για ένα χρόνο και ούτε θα διεκδικούσε την ψυχή του όταν πέθαινε.
Έτσι, πέρασε ο χρόνος και ο διάβολος ξαναεμφανίστηκε την ώρα που ο Τζακ προσπαθούσε να κόψει ένα φρούτο από κάποιο δέντρο. Ζήτησε από τον διάβολο να ανέβει στο δέντρο και να του κόψει ένα φρούτο. Ο διάβολος ανέβηκε και ο Τζακ γρήγορα σκάλισε ένα σταυρό στον κορμό του δέντρου. Ο διάβολος παγιδεύτηκε και δεν μπορούσε να κατέβει. Γι’ αυτό παρακάλεσε τον Τζακ να τον ελευθερώσει και του υποσχέθηκε ότι δεν θα τον ενοχλήσει για δέκα ολόκληρα χρόνια. Και ο Τζακ τον ελευθέρωσε.
Πέρασαν αρκετά χρόνια και ο Τζακ πέθανε. Πήγε στον παράδεισο, όμως ο Θεός δεν τον δέχτηκε καθώς ήταν έναν άνθρωπος μίζερος και κακός. Τον έστειλε στην κόλαση. Όμως ούτε ο διάβολος τον ήθελε και του θύμισε την υπόσχεση που του είχε δώσει παλιότερα.
Είπε λοιπόν στον Τζακ να φύγει. Όμως ο Τζακ τον ρώτησε: «Πώς θα φύγω; Έξω έχει σκοτεινιά». Και ο διάολος πήρε ένα αναμμένο κάρβουνο και του το έδωσε να πορευθεί μέσα στην νύχτα. Ο Τζακ τότε έβγαλε ένα ραπάνι (που πάντα κουβαλούσε μαζί του καθώς ήταν ένα από τα πιο αγαπημένα του φαγητά), το χάραξε και έβαλε μέσα το κάρβουνο. Από τότε περιπλανιέται στον κόσμο μην μπορώντας να βρει κάποιο μέρος να αναπαύσει την ψυχή του.
Από τον παγανισμό στον χριστιανισμό
Καθώς η Χριστιανική Εκκλησία άρχισε να επικρατεί στην Ευρώπη, οι αρχαίες παγανιστικές τελετές μετατράπηκαν σταδιακά σε γιορτές της Εκκλησίας.
Πριν όμως από το πάντρεμα καθολικισμού -παγανισμού, οι Ρωμαίοι παρουσίαζαν τους Δρυίδες με τα μελανότερα χρώματα. Δεν γνωρίζουμε με βεβαιότητα αν ήταν έτσι πραγματικά ή αν οι Ρωμαίοι το έκαναν γιατί οι Δρυίδες είχαν απόλυτη εξουσία επάνω στους αγροτικούς πληθυσμούς των περιοχών τους και με τον τρόπο αντιτίθενται στη ρωμαϊκή επιβολή.
Όπως αναφέρουν χαρακτηριστικά οι Δρυίδες ήταν ικανοί για όλα και προχωρούσαν συχνά σε ανθρωποθυσίες. Ακόμη και ο εορτασμός του Samhain συνδέεται με μαζικές ανθρωποθυσίες. Οι Δρυίδες έκαιγαν ζωντανούς επάνω σε τεράστια σκιάχτρα άνδρες, γυναίκες και παιδιά. Πρόκειται για την τελετή του «Wicker Man». (Αυτό τουλάχιστον αναφέρει ο Ιούλιος Καίσαρας στο έργο του Commentarii de Bello Gallico γνωστό ως Γαλατικοί Πόλεμοι).
(Οι δρυΐδες αποτελούσαν την ιερατική τάξη στη Βρετανία, Ιρλανδία και Γαλατία και πιθανόν σε άλλα μέρη της Κελτικής δυτικής Ευρώπης κατά την Εποχή του Σιδήρου. Τα έθιμα των Δρυιδών αποτελούσαν τμήμα του πολιτισμού όλων των φυλετικών ομάδεων που ονομάζονταν ‘Κέλτοι’ και ‘Γαλάται’ από τους Έλληνες και ‘Celtae’ and ‘Galli’ από τους Ρωμαίους, λέξεις οι οποίες εξελίχθηκαν στα σύγχρονα Αγγλικά σε ‘Celtic’ και ‘Gaulish’.)
Ελάχιστα είναι γνωστά για τους αρχαίους δρυΐδες, διότι δεν άφησαν γραπτά μνημεία και η μόνη απόδειξη της ύπαρξής τους είναι κάποιες αναφορές από Έλληνες και Ρωμαίους συγγραφείς και ιστορίες γραμμένες από μεταγενέστερους Ιρλανδούς συγγραφείς του Μεσαίωνα. Ενώ υπάρχουν αρχαιολογικά ευρήματα σχετικά με τις θρησκευτικές πρακτικές των ανθρώπων της Εποχής του Σιδήρου, ούτε ένα τεχνούργημα ή εικόνα δεν έχει ανακαλυφθεί που μπορεί να συνδεθεί πέρα πάσας αμφιβολίας με τους αρχαίους δρυΐδες. Διάφορες επαναλαμβανόμενες αναφορές στους δρυΐδες εμφανίζονται σε πλήθος Ελληνορωμαϊκών γραπτών, συμπεριλαμβανομένου του ότι προέβαιναν σε ανθρωποθυσίες, πίστευαν σε ένα είδος μετενσάρκωσης και ότι είχαν υψηλή θέση στη Γαλατική κοινωνία. Σχεδόν τίποτα δεν είναι γνωστό σχετικά με την άσκηση της θρησκευτικής λατρείας τους, εκτός της ιεροτελεστίας της βελανιδιάς και του γκι, όπως περιγράφει ο Πλίνιος ο Πρεσβύτερος.)
Τον 7ο αιώνα, ο Πάπας Boniface IV ανακήρυξε την 1η Νοέμβρη ως Ημέρα των Αγίων Πάντων για να τιμήσει τους Αγίους και τους Μάρτυρες. Μέχρι τον 9ο αιώνα η επιρροή του Χριστιανισμού είχε εξαπλωθεί στις κέλτικες περιοχές, όπου σταδιακά αναμίχθηκε και τελικώς υποκατέστησε τις παλαιότερες κέλτικες τελετουργίες.
Καθώς η Εκκλησία δεν μπορούσε να υποστηρίξει ένα γλέντι προς τιμήν των νεκρών και των πνευμάτων, δημιούργησε μια γιορτή για τους ευλογημένους νεκρούς και η γιορτή μετατράπηκε στη γιορτή των Αγίων Πάντων ή Ημέρα Όλων των Ψυχών. Το 1000 μ.Χ., η εκκλησία ονόμασε την 2η του Νοέμβρη ημέρα όλων των ψυχών, προς τιμήν των νεκρών, η οποία εορταζόταν σαν το Samhain, με μεγάλες φωτιές, παρελάσεις και μεταμφιέσεις με στολές όπως άγιοι, άγγελοι και δαίμονες.
Trick or Treat
Σιγά σιγά και με την πάροδο του χρόνου ο εορτασμός πήρε την σημερινή πιο παιχνιδιάρικη, θα μπορούσαμε να πούμε, μορφή με τα πειράγματα και τα αστεία αλλά και το δίλημμα trick or treat (κέρασμα ή φάρσα). Θεωρείται ότι το έθιμο προέρχεται από τον Μεσαίωνα όταν οι πιο φτωχοί και άποροι, την ημέρα της γιορτής των Αγίων Πάντων, συνήθιζαν να γυρίζουν από σπίτι σε σπίτι και να ζητούν φαγητό. Σε αντάλλαγμα, προσέφεραν προσευχές για τις ψυχές των ανθρώπων που είχε χάσει η οικογένεια του σπιτιού.
Το σύγχρονο έθιμο, όμως, διαδόθηκε από ένα παλαιότερο σκωτσέζικο έθιμο, το οποίο διατηρείται σε κάποια σημεία της Σκωτίας και έχει ως εξής: Παιδάκια μεταμφιέζονται, γυρίζουν από σπίτι σε σπίτι και τραγουδούν αυτοσχέδια ποιημάτακια, κάνουν κόλπα με τραπουλόχαρτα ή διηγούνται ιστορίες σε αντάλλαγμα για γλυκά.
Αλλά, υπάρχει και μια άλλη εκδοχή που θέλει να προέρχεται από τα έθιμα του Samhain και τις θυσίες προς τιμή της φύσης.
Σύμφωνα με όσα είναι γνωστά οι Δρυίδες έφερναν καζάνια και τα άναβαν στη φωτιά για τη θυσιαστική τελετή τους. Όσο θερμαίνονταν τα καζάνια, οι ίδιοι κτυπούσαν τις πόρτες των τοπικών αρχόντων και φώναζαν «Trick or Treat» που μπορεί να σημαίνει επίσης «τέχνασμα ή θεραπεία». Ο λόγος που γυρνούσαν και χτυπούσαν τις πόρτες ήταν για να δουν αν ο αφέντης του φέουδου σκόπευε να προσφέρει κάποια «θεραπεία» που δεν ήταν άλλο από μια θυσία. Για την ακρίβεια ανθρωποθυσία.
Συνήθως θυσιαζόταν κάποιος από το υπηρετικό προσωπικό ή σε εξαιρετικές περιπτώσεις κάποιο από τα μέλη της οικογένειας. Ως αντάλλαγμα για την «θεραπεία»/ανθρωποθυσία, οι Δρυίδες πρόσφεραν στο νοικοκύρη του σπιτιού μια κολοκύθα γεμάτη με ανθρώπινο λίπος την οποία θα άναβαν όλο το βράδυ του εορτασμού και θα τους προστάτευε από τους δαίμονες/κακά πνεύματα που είχαν κληθεί κατά λάθος κατά την διάρκεια της έκκλησης των νεκρών στο Samhain.
Σε περίπτωση που κάποιος από τους τοπικούς άρχοντες αρνιόταν να συμμετάσχει στην «θεραπεία»/ανθρωποθυσία ένας κύκλος με ένα εξάκτινο αστέρι από αίμα θα ζωγραφιζόταν στην πόρτα του σπιτιού του και αυτό θα προσέλκυε τους δαίμονες και όλες τις κατάρες που θα επικαλούνταν οι Δρυίδες κατά τη διάρκεια του Samhain.