“TIME’S Man of the Year for 1982, the greatest influence for good or evil, is not a man at all. It is a machine: the computer.”
―περιοδικό ΤΙΜΕ, 26/12/ 1982
Σαν προάγγελος της σημερινής «Τεχνολογικής Επανάστασης», το περιοδικό ΤΙΜΕ επέλεξε τον Υπολογιστή ως Man of the Year για το 1982, αιτιολογώντας την επιλογή αυτή ως εξής: ο Υπολογιστής επέδειξε κατά το έτος αυτό «την μεγαλύτερη επιρροή για το καλό ή κακό [της ανθρωπότητος]». Η επιλογή μιας μηχανής ως Ανθρώπου ή Άνδρα του Έτους ήταν επίσης προοικονομία της τεχνητής νοημοσύνης. Το αμέσως προηγούμενο έτος, το ΤΙΜΕ είχε προτείνει ως Man of the Year τον Λεχ Βαλέσα, ο οποίος στάθηκε καταλύτης σχεδόν κοσμοϊστορικών μεταβολών.
Πριν από λίγες μέρες εγκαινιάστηκε η δεύτερη δεκαετία του 21ου αιώνα (αν και κατ’ ακριβολογίαν η νέα δεκαετία θα ξεκινήσει την 1η Ιανουαρίου 2021). Διαβάζοντας το βιβλίο του ΠτΔ, καθ. κ. Προκοπίου Παυλοπούλου, «Aπό τη Βιομηχανική Επανάσταση στην Τεχνολογική, Στον αστερισμό ενός αβέβαιου μέλλοντος» (Εκδόσεις GUTENBERG, Aθήνα, 2019, σελ. 168), συνειδητοποιεί κανείς ότι η δεκαετία του 2020 (όποτε και αν χρονολογείται) θα είναι σημαδιακή γιατί (μεταξύ άλλων επετείων!) θα συμπληρωθούν δέκα χρόνια από την έναρξη της―καταχρηστικώς όπως δείχνει ο συγγραφέας― επονομαζομένης «4ης Βιομηχανικής Επανάστασης». Η επανάσταση αυτή, όπως την περιγράφει ο ΠτΔ, «στηρίζεται κυρίως στην περαιτέρω ανάπτυξη των επιστημών της Πληροφορικής αλλά και της Τεχνητής Νοημοσύνης, και αποβλέπει στην, μέσω των τεχνολογικών εφαρμογών των ανωτέρω επιστημών, όσο το δυνατόν μεγαλύτερη υπέρβαση του ανθρώπινου παράγοντα στην διαμόρφωση της παραγωγής» (σελ. 33). Αν οι προηγούμενες δύο Επαναστάσεις είχαν οικονομικές κυρίως επιπτώσεις, οι διάδοχες Επαναστάσεις «βαίνουν πολύ πέραν της αμιγώς οικονομικής δραστηιότητας, καλύπτοντας το σύνολο της ανθρώπινης καθημερινότητος και δράσης, ώς την πιο ανεπαίσθητη πτυχή της» (σελ. 87).
Η «πρόρρηση» αυτή επιβεβαιώνεται σχεδόν κάθε μήνα. Μόλις προ ημερών, για παράδειγμα, ανακοινώθηκε ότι μια διεθνής ομάδα ειδικών από το Google Health και το Imperial College του Λονδίνου προγραμμάτισαν ένα υπολογιστή ώστε να διαβάζει μαμμογραφήματα με ακρίβεια μεγαλύτερη από αυτήν που πετυχαίνουν έξι ακτινολόγοι (BBC News, 2/1/2020, ’AI outperforms doctors diagnosing breast cancer’, του ιατρικού ανταποκριτή Fergus Walsh).
Το πόνημα του κ. ΠτΔ αποτελεί επηυξημένη μορφή της ομιλίας του κατά την έναρξη των εργασιών του 4ου Οικονομικού Forum Δελφών στις 28 Φεβρουαρίου 2019. (Περιλαμβάνει και ρέουσα αγγλική μετάφραση από τον κ. Κωνσταντίνο Λερούνη στις σελ. 95- 168). Στηριζόμενο σε διεπιστημονική βιβλιογραφία «αιχμής», το περιεκτικό αυτό βιβλίο προσφέρει ανασκόπηση και ανάλυση των τεσσάρων «Βιομηχανικών Επαναστάσεων», ήτοι της 1ης Επανάστασης, η οποία ξεπήδησε από τη χρησιμοποίηση του υδροτροχού και εν συνεχεία της ατμομηχανής από τα τέλη του 18ου αιώνα έως περίπου το 1850 (ιδιαίτερα στη Γεωργιανή και πρώιμη Βικτωριανή Αγγλία)˙ της 2ης, η οποία στηρίχθηκε στην αξιοποίηση του ηλεκτρισμού κατά το διάστημα 1850-1914 και είχε ως επακόλουθο τον παγκόσμιο «βιομηχανικό καπιταλισμό» έως και το 1970˙ της 3ης, η οποία βρίσκεται εν εξελίξει από το 1975 περίπου και χαρακτηρίζεται από τη συνεχώς διευρυνομένη χρήση της τεχνολογίας της Πληροφορικής˙ και της προαναφερθείσης 4ης Βιομηχανικής Επανάστασης, την οποία χαρακτηρίζει η συνέργεια της Πληροφορικής και της Τεχνητής Νοημοσύνης.
Στην πραγματικότητα, όπως δείχνει ο συγγραφέας, έχουμε να κάνουμε με δύο ευρείες κατηγορίες Επαναστάσεων. Οι δύο πρώτες είναι ορθότερο να υπαχθούν σε ένα ενιαίο φαινόμενο και αντίστοιχη περίοδο («Βιομηχανική Επανάσταση»), και οι επόμενες δύο να λογισθούν ως η «1η Τεχνολογική Επανάσταση» (ερειδομένη στην Πληροφορική) και η «2η Τεχνολογική Επανάσταση» (η οποία συνδυάζει, ως ελέχθη, τα επιτεύγματα της Πληροφορικής και της Τεχνητής Νοημοσύνης, σελ. 36-39, 87). Βρισκόμαστε σήμερα στην πρώιμη 2η Τεχνολογική Επανάσταση.
Το πανόραμα των Επαναστάσεων που παρουσιάζεται στο βιβλίο επιρρωνύει ένα αξίωμα της ιστορίας του πολιτισμού: η τεχνολογία με την ευρεία έννοια είναι καταλύτης υλικών και πνευματικών αλλαγών ανά τους αιώνες. Οι αλλαγές αυτές συχνά είναι ευεργετικές― επ’ αγαθώ της ανθρωπότητος―, ενίοτε αρνητικές, ακόμη και ολέθριες. Ενίοτε είναι απτές, άλλοτε ανεπαίσθητες, «ψυχολογικές», κοινωνικές ή ιδεολογικές. Η παγκόσμια οικονομική κρίση, η οποία εξερράγη το 2008 και μοιραίως συμπαρέσυρε την Ελλάδα, συνέθλιψε και ακόμη και κατήργησε δημοκρατικούς θεσμούς και ανθρώπινα δικαιώματα (ιδίως σελ. 62-63). Το ανησυχητικό στοιχείο είναι ότι η κρίση αυτή επεκτάθηκε εν πολλοίς εξαιτίας της παγκοσμιοποίησης της ψηφιακής τεχνολογίας Η αχαλίνωτη τεχνολογική πρόοδος μπορεί εξάλλου να οδηγήσει σε νέα εκδοχή της ανεργίας, στην «τεχνολογική ανεργία», όπως την ονόμασε ο Τζον Μέιναρντ Κέινς (John Maynard Keynes), όταν αντικαθίστανται και περιθωριοποιούνται ιδίως από την τεχνητή νοημοσύνη και τον αυτοματισμό ακόμη και εξειδικευμένοι υπάλληλοι (σελ. 79-81).
Το βιβλίο «Από τη Βιομηχανική Επανάσταση στην Τεχνολογική» δεν είναι όμως ιερεμιάδα για την τεχνολογία του 21ου αιώνα. Ο συγγραφέας ξεκινάει με το γνωστό παράθεμα από το ποίημα του νομπελίστα Τ.Σ. Έλιοτ, The Waste Land (Έρημη Χώρα), ‘April is the cruellest month’, ένα εξόχως κατάλληλο έναυσμα, καθώς απηχεί τον προφητικό λόγο του ποιητή αλλά και τον μετριάζει― αν δεν τον θέτει εν αμφιβόλω. Κατά τον Έλιοτ, ο παρατεταμένος θάνατος του πολιτισμού επέρχεται παρά τον τεχνολογικό και υλικό νεωτερισμό. Ο ποιητής αυτός είναι ολότελα απαισιόδοξος. Το βιβλίο του ΠτΔ προειδοποιεί με τεκμηριωμένη προαίσθηση για την αρνητικές πλευρές της Τεχνολογικής Επανάστασης, αλλά αναγνωρίζει ότι οφείλονται στην αλόγιστη χρήση της τεχνολογίας από τους ανθρώπους. Η τεχνολογία συνιστά “ένα από τα ευγενέστερα επιτεύγματα του Πνεύματος» (σελ. 88), και ορισμένες τουλάχιστον παρενέργειές της όπως η τεχνολογική ανεργία μπορούν να αντιμετωπισθούν, μεταξύ άλλων, βάσει της αρχής της εκπαιδευτικής αριστείας (σελ. 90).
Επιστρέφω στον Έλιοτ, του οποίου η συλλογή Έρημη Χώρα δημοσιεύθηκε ένα χρόνο μετά την απονομή του Βραβείου Νόμπελ Φυσικής στον Άλμπερτ Άινσταϊν (1921). Η υπερβολική ψηφιοποίηση δεδομένων, η οποία καταλήγει στο “Βασίλειο της Πληροφορίας” (σελ. 43), κατά τον ΠτΔ στερεί την ανθρώπινη ζωή από νόημα, γι’ αυτό και παραθέτει (σελ. 79) τον στίχο, Πού είν’ η γνώση, που τη χάσαμε στις πληροφορίες; (‘Where is the knowledge we have lost in information?’) από το μεταγενέστερο δραματικό ποίημα του Έλιοτ, “Ο Βράχος”. Κατά τους σημερινούς οιηματίες “Data is power”˙ η πληθώρα δεδομένων δεν μπορεί όμως να υποκαταστήσει το “Πνεύμα”, όπως παρατηρεί ο ΠτΔ. Ο Έλιοτ θα έλεγε ότι δεν μπορούμε να αγνοούμε τον Θεό ενώ «ἑνὸς δέ ἐστι χρεία».
Πολλοί πανεπιστημιακοί δάσκαλοι στην Ελλάδα και αλλού διαπιστώνουν ότι ενώ ο άνθρωπος χειραφετείται ως homo automaticus, παύει όλο και περισσότερο να είναι homo autonomus. Έρμαιο της μαζικής, διαδικτυακής σκέψης, χάνει την πνευματική του αυτενέργεια. Ο ΠτΔ συνοψίζει αυτή την τάση, ιδίως των νέων, ως εξής: «Αφού αυτό ανιχθεύθηκε στο Διαδίκτυο, είναι εξ ορισμού αληθές» (σελ. 77). Όντως οι νέοι καταντούν απροβλημάτιστοι χρήστες της πληροφορίας και παθητικοί καταναλωτές εικόνων˙ το ψυχαναγκαστικό ψηφιακό zapping τείνει να αντικαθιστά την αργή γευσιγνωσία της ανάγνωσης και της κρίσης.
Παρασυρόμαστε, αν δεν προσέξουμε, στον αυτιστικό κόσμο της αυτοφωτογράφισης (selfies) και αυτοδιαφήμισης και εικονικής φιλίας στο προσωποβιβλίο, και γενικότερα της υπερβολικής διασύνδεσης, οι οποίες, όλως παραδόξως, μπορούν να επιφέρουν κοινωνική αποσύνδεση. Μια πρόσφατη παγκόσμια μελέτη της εταιρείας AVG Technologies αποκάλυψε ότι 48% των γονέων στη Βραζιλία παραδέχονται ότι χρησιμοποιούν κινητό ή τάμπλετ την ώρα του δείπνου. 65% παραδέχονται ότι γενικά ανατρέχουν στο κινητό τους καθώς συνομιλούν με τα παιδιά τους, και 40% στέλνουν μηνύματα σε μέλη της οικογενείας ενώ βρίσκονται στο ίδιο σπίτι (R. Sayão,“Década em frente à tela”, εφημερίδα O Estado de S. Paulo, 29/12/ 2019). Σύμφωνα με άρθρο του BBC (29/12/ 2019), o Πάπας Φραγκίσκος παρότρυνε τα Χριστούγεννα τους πιστούς να μιλούν στο τραπέζι μεταξύ τους και όχι στο κινητό. «Είναι θλιβερό», συνέχισε, «να βλέπω τα κινητά να υψώνονται ενώ τελώ τη Θεία Λειτουργία—και να υψώνονται όχι μόνο από το εκκλησίασμα, αλλά από ιερείς και επισκόπους». Ίσως μια μέρα οι θεολόγοι θα δέχονται ότι είναι δυνατή η online επιφοίτηση του Αγίου Πνεύματος.
Δύο αιώνες μετά την γέννηση της Βιομηχανικής Επανάστασης, ακόμη χρειαζόμαστε ένα Προμηθέα-υπέρμαχο της τεχνολογίας, αλλά και τον αγγελιαφόρο Ερμή για να φέρει τη Δίκη (‘Δικαιοσύνη’) και την Αιδώ (‘Κοινωνική Ευαισθησία’) στον κόσμο, όπως συμβαίνει στον πλατωνικό διάλογο “Πρωταγόρας”.
Το βιβλίο Από την Βιομηχανική Επανάσταση στην Τεχνολογική εισηγείται αυτήν ακριβώς τη σύζευξη. Ίσως δεν είναι σύμπτωση ότι η ομιλία η οποία αποτέλεσε την αφορμή του βιβλίου εκφωνήθηκε λίγο πριν από την άνοιξη (‘April is the cruellest month’) στους Δελφούς, τον κατ’εξοχήν αρχαίο τόπο της προειδοποίησης ως προφητείας.