Μόλις ο Αμπντάλα διάβασε τη φράση του Μαχάτμα Γκάντι: «Ο καλύτερος τρόπος για να βρεις τον εαυτό σου είναι να τον χάσεις στην υπηρεσία των άλλων», χαμογέλασε, μας κοίταξε στα μάτια και είπε: «Αυτή την ξέρω, είναι μία από τις αγαπημένες μου». Εγώ, μέχρι εκείνη τη στιγμή, την είχα αγνοήσει, χαμένη ανάμεσα στις πολλές φράσεις που είχαμε τυπώσει για το μάθημα της επόμενης μέρας. Από τότε, όμως, έχει μείνει χαραγμένη στο μυαλό και την καρδιά μου...
Προσγειωθήκαμε στην Τανζανία ένα ξημέρωμα, στα μέσα Ιουλίου, μαζί με τη συμφοιτήτρια και πλέον αδερφική μου φίλη Francesca. Είχαμε μαζί μας μόνο δύο σακίδια και μία τεράστια βαλίτσα γεμάτη γραφιστικό εξοπλισμό και επιτραπέζια παιχνίδια. Ένα αγροτικό φορτηγάκι, με δύο ντόπιους οδηγούς, μας παρέλαβε και μας οδήγησε στο σπίτι όπου θα περνούσαμε τον επόμενο μήνα. Έτσι βρέθηκα στο χωριό Chwaka, στη Ζανζιβάρη, όπου διοργανώναμε ένα σεμινάριο επιχειρηματικότητας για ανέργους, με στόχο να τους βοηθήσουμε να ξεκινήσουν τη δική τους μικροεπιχείρηση. Ο οργανισμός που μας φιλοξενούσε, παρέχοντας στέγη, φαγητό και τον χώρο για τα σεμινάρια, ονομαζόταν Perspective Development Skills (PDS) και ανήκε σε ντόπιους της περιοχής. Όπως υποδηλώνει και το όνομα, ήταν ένα κέντρο εκπαίδευσης και ανάπτυξης δεξιοτήτων, με σκοπό τη δημιουργία θέσεων εργασίας.
Το πρώτο πρωινό έχει μείνει ανεξίτηλο στη μνήμη μου. Άνοιξα τα μάτια και αντίκρισα για πρώτη φορά το σπίτι μας στο πρωινό φως. Μέχρι τότε είχα φανταστεί πολλές φορές πώς ζουν οι ”άνθρωποι στην Αφρική”, αλλά τώρα ήμουν εκεί, στο σπίτι τους, μέρος του νοικοκυριού τους.
Αν και οι συνθήκες μας ήταν σαφώς ανώτερες από τον μέσο όρο για την περιοχή, η εμπειρία ήταν σοκαριστική. Είχαμε ένα μικρό ντους, που κάποιες μέρες είχε νερό, τις περισσότερες βραδιές το ρεύμα υπολειτουργούσε, και μαγειρεύαμε σε ένα γκαζάκι που βρισκόταν καταγής στην κουζίνα. Φτιάχναμε chapati, ένα τοπικό φαγητό σαν πίτα.
Παρόλα αυτά, ήταν απίστευτο να συνειδητοποιείς πόσο δεδομένες θεωρούμε στον δυτικό κόσμο κάποιες απλές καθημερινές κινήσεις. Έντομα υπήρχαν παντού, πουλιά πετούσαν μέσα στο σπίτι, τρώγαμε από το πάτωμα με τα χέρια μας και δεν υπήρχαν κάδοι απορριμμάτων ούτε για δείγμα. Όταν, για παράδειγμα, τελείωνε ένα μπουκάλι νερό, οι ντόπιοι το πετούσαν επιτόπου έξω στο χώμα, χωρίς δεύτερη σκέψη.
“«Τι εννοείς απορρίμματα; ...Βλέπεις; Όλα αυτά τα αντικείμενα που είναι πεταμένα κάτω δεν βλάπτουν κανέναν. Δεν είναι σκουπίδια. Αν σε εμποδίζουν, τα κλωτσάς και φεύγουν από τον δρόμο σου.»”
Δεν το είχα σκεφτεί ποτέ πριν: ποιος θα τοποθετήσει κάδους; Ποιο απορριμματοφόρο θα περάσει από εκεί; Έτσι, το νησί ήταν γεμάτο σκουπίδια, εκτός από τα τουριστικά σημεία με τα resorts. Πλαστικά και απορρίμματα κάλυπταν την μοναδική φυσική ομορφιά, μετατρέποντάς την σε μια απέραντη χωματερή. Αυτή η εικόνα με στοιχειώνει ακόμα, και όσο περισσότερο χρόνο περνούσα στο νησί, τόσο εντονότερα χαρασσόταν στη μνήμη μου.
Ήθελα να θίξω το ζήτημα στους γύρω μου, αλλά μου πήρε χρόνο να νιώσω άνετα για να ανοίξω μια τέτοια συζήτηση. Κατά τη διάρκεια των περιπάτων μας στο χωριό με τη Francesca, γνωρίσαμε σχεδόν όλους τους ντόπιους (δύο λευκά κορίτσια στο κέντρο ενός απομακρυσμένου χωριού δεν είναι συνηθισμένο θέαμα). Μας αγκάλιασαν με ζεστασιά και φιλοξενία. Έτσι, μια μέρα τρεις εβδομάδες αργότερα, καθώς περπατούσαμε με τον Mbarak, τον 34χρονο έμπορο με τον πάγκο από καρύδες στην αγορά, τον ρώτησα πώς νιώθει ζώντας σε έναν τόπο τόσο ευλογημένο με φυσικό πλούτο, αλλά ταυτόχρονα τόσο καταστροφικά ρυπασμένο από την κακή διαχείριση απορριμμάτων.
Ο Mbarak δεν φάνηκε να ταράζεται. Μου απάντησε απλά και λίγο απορημένος: «Τι εννοείς απορρίμματα; Απορρίμματα και σκουπίδια είναι ό,τι μπορεί να γίνει τοξικό και να βλάψει την υγεία μας». Έπειτα, κλώτσησε ένα πλαστικό μπουκάλι στο χώμα και πρόσθεσε: «Βλέπεις; Όλα αυτά τα αντικείμενα που είναι πεταμένα κάτω δεν βλάπτουν κανέναν. Δεν είναι σκουπίδια. Αν σε εμποδίζουν, τα κλωτσάς και φεύγουν από τον δρόμο σου. Όσο για την αισθητική, δεν μπορώ να καταλάβω γιατί σε ταράζει τόσο. Σιγά!». Την ίδια στιγμή, μερικά μέτρα πιο πέρα, ένας χωρικός έκαιγε ένα ”βουνό” από πλαστικά, με ένα παιδί και ένα κατσικάκι να παίζουν τριγύρω, εισπνέοντας τον καπνό από το λιωμένο πλαστικό.
Πέρα από τις διαφορετικές συνήθειες στον τομέα του νοικοκυριού και της διαβίωσης με μια οικογένεια Ζανζιβαριανών, και οι ίδιοι οι ρυθμοί του νησιού, η ρουτίνα και η κουλτούρα ήρθαν σε μεγάλη αντίθεση με την δική μου πεπατημένη.
Η πρώτη μεγάλη αντίθεση που ένιωσα όταν έφτασα στη Ζανζιβάρη ήταν οι αργοί ρυθμοί με τους οποίους κυλούσαν τα πάντα. Από την οργάνωση των καθημερινών δραστηριοτήτων μέχρι και τις πιο απλές δουλειές, όλα φαίνονταν να γίνονται με μια χαλαρή και σχεδόν ανέμελη διάθεση. Ό,τι και αν χρειαζόταν να γίνει, γινόταν όταν ήταν ”η κατάλληλη στιγμή”, που δεν αντιστοιχούσε ποτέ σε ένα συγκεκριμένο χρονικό διάστημα.
Για κάποιον συνηθισμένο σε αυστηρά προγράμματα και στενά χρονικά περιθώρια, όπως εγώ, ήταν μια πρόκληση. Είχα μάθει να χωρίζω την ημέρα μου σε ώρες και λεπτά, να πιέζω τα πράγματα να γίνουν πιο γρήγορα, να τρέχω από τη μία υποχρέωση στην άλλη. Εκεί, όμως, ο χρόνος δεν είχε την ίδια έννοια. Δεν υπήρχε βιασύνη ούτε άγχος. Αυτή η αντίληψη με ξένισε στην αρχή, αλλά αργότερα με έκανε να σκεφτώ πόσο σχετική είναι η σημασία του χρόνου σε κάθε πολιτισμό.
“...μια απλή δουλειά, όπως το κόψιμο του γρασιδιού, μπορούσε να διαρκέσει ώρες...”
Παράλληλα, με εντυπωσίασε το πόσο κοινωνικοί και ανοιχτοί ήταν οι άνθρωποι μεταξύ τους. Η επικοινωνία γινόταν σχεδόν με αφοπλιστική φυσικότητα, σαν να γνωριζόταν ο ένας με τον άλλο εδώ και χρόνια. Ήταν συνηθισμένο να βλέπεις δύο ανθρώπους που μόλις είχαν γνωριστεί να μιλάνε και να γελάνε σαν να ήταν παλιοί αδερφικοί φίλοι. Δεν υπήρχε καμία αμηχανία ή απόσταση μεταξύ τους. Σε έναν κόσμο όπου συχνά κρατάμε αποστάσεις από τους γύρω μας, αυτή η αμεσότητα ήταν κάτι αναζωογονητικό. Ακόμη και όταν ήμουν ξένη ανάμεσά τους, ένιωθα πάντα ευπρόσδεκτη και κομμάτι της κοινότητας. Ήταν σαν να έμπαινα αυτόματα σε έναν κύκλο εμπιστοσύνης, χωρίς να χρειάζεται να αποδείξω τίποτα.
Οι άνθρωποι στη Ζανζιβάρη ήταν επίσης εκπληκτικά ζεστοί και δεκτικοί. Ένα απλό παιχνίδι, όπως το Uno, μπορούσε να τους γεμίσει με τόση χαρά και ενθουσιασμό, που σπάνια έχω δει να καταλαμβάνει εμένα. Είχαν μια μοναδική ικανότητα να απολαμβάνουν τις απλές στιγμές και να ζουν την κάθε εμπειρία στο έπακρο. Ήταν όλοι απίστευτοι στα αθλήματα (με μεγαλύτερη αγάπη στο ποδόσφαιρο), στο ψάρεμα, και στο τραγούδι.
Όταν μας κάλεσε μια μαθήτρια μας στον γάμο της αδερφής της, μπόρεσα να δω και τα δικά τους ήθη και έθιμα στις γαμήλιες τελετές και γλέντια και αν κάτι κρατάω είναι πως η ενέργεια και ο ενθουσιασμός τους ήταν μεταδοτικά. Χορεύαμε και τραγουδούσαμε με όλη μας την ψυχή από το πρωί, μαζί με όλο το υπόλοιπο χωριό και για πρώτη φορά ένιωθα τόσο ταυτισμένη με τους ανθρώπους γύρω μου. Η σύνδεση που είχαμε μέσα από τη μουσική και τον χορό ήταν μαγική, μια εμπειρία που δύσκολα περιγράφεται με λόγια.
“Παρά τα όνειρα και τις φιλοδοξίες τους, υπήρχε μια αίσθηση αδυναμίας, μια θλίψη, καθώς αντιλαμβάνονταν τις περιορισμένες ευκαιρίες που είχαν.”
Παρά την ευχάριστη εμπειρία του να ζω πιο αργά και να απολαμβάνω τις στιγμές, υπήρχαν και τα σημεία που με προβλημάτισαν βαθιά. Η χαλαρότητα στην καθημερινότητα έδειχνε συχνά να στερεί από την οικονομία και τη ζωή μεγάλο κομμάτι παραγωγικότητας.
Ήταν σοκαριστικό για μένα να βλέπω πώς μια απλή δουλειά, όπως το κόψιμο του γρασιδιού, μπορούσε να διαρκέσει ώρες, καθώς συχνά δύο άτομα δούλευαν, ενώ άλλα δέκα τους κοιτούσαν. Αυτή η εικόνα με έκανε να σκεφτώ πώς τέτοιες συμπεριφορές μπορούν να επηρεάσουν αρνητικά την επιχειρηματικότητα και την προοπτική για ανάπτυξη. Η παραγωγικότητα, κάτι τόσο δεδομένο σε πιο ανεπτυγμένες χώρες, φαινόταν να μην είναι προτεραιότητα εδώ.
Μέσα από το σεμινάριο για την επιχειρηματικότητα, συνειδητοποίησα και την έλλειψη εκπαιδευτικών ευκαιριών που έχουν οι νέοι της Ζανζιβάρης. Στη συνεργασία μου με τους συμμετέχοντες, είδα παιδιά με λαμπρά μυαλά, γεμάτα όνειρα, που προσπαθούσαν μόνα τους να μάθουν Αγγλικά, παρά το γεγονός ότι η επίσημη γλώσσα τους είναι τα Σουαχίλι. Η Munira ήθελε να ανοίξει το δικό της ζαχαροπλαστείο με συνταγές της γιαγιάς της, ο Omar ονειρευόταν να γίνει ηλεκτρολόγος, και η Bishara ήθελε να γίνει προγραμματίστρια. Η Bishara ήδη έκανε πρόοδο, πηγαίνοντας μια φορά την εβδομάδα στην κεντρική πόλη για να εξασκηθεί σε έναν υπολογιστή. Ωστόσο, παρά τα όνειρα και τις φιλοδοξίες τους, υπήρχε μια αίσθηση αδυναμίας, μια θλίψη, καθώς αντιλαμβάνονταν τις περιορισμένες ευκαιρίες που είχαν.
Ένας από τους συμμετέχοντες, ο Ismail, με άφησε πραγματικά άφωνη. Μου εκμυστηρεύτηκε πως ήθελε να γίνει αστυνομικός, αλλά χρειαζόταν χρήματα για τη σχολή εκπαίδευσης. Μου είπε ότι λόγω της διαφθοράς και των οικονομικών δυσκολιών, δεν ήταν σίγουρος αν θα καταφέρει ποτέ να διοριστεί. Τι να του απαντήσω; Τι να του πω, όταν εγώ ερχόμουν από έναν κόσμο με περισσότερες ευκαιρίες; Τον παρότρυνα να μην εγκαταλείψει, να συνεχίσει να προσπαθεί, γιατί μόνο αν τα παρατούσε θα είχε πραγματικά αποτύχει. Ποιος ξέρει, ίσως μια μέρα να τα καταφέρει και να έρθει να με βρει στην Ελλάδα για να μου το πει. Εκείνη τη στιγμή, όμως, ο Ismail με κοίταξε και μου ψιθύρισε: ”Ξέρεις τι σκέφτομαι; Ίσως να είχα περισσότερες ευκαιρίες αν ήμουν ένα κατοικίδιο στην Ευρώπη παρά ένας μαύρος στην Αφρική.” Έμεινα άφωνη και δεν απάντησα. Αυτή η φράση με στοιχειώνει ακόμα. Δεν θέλω να την ξεχάσω ποτέ!
“Σε μέρη όπως η Ζανζιβάρη, όπου οι άνθρωποι έχουν πολύ λιγότερα από εμάς, υπάρχει μια αυθεντικότητα και μια αμεσότητα στη ζωή τους που μας διαφεύγει. Αυτή η ικανότητά τους να χαίρονται με τα απλά, να συνδέονται βαθιά μεταξύ τους χωρίς να αφήνουν τον χρόνο και τα "πρέπει" να τους περιορίζουν, είναι ένα μάθημα.”
Πέρασα έναν μήνα σε μια κοινότητα αλλιώτικη από τη δική μου, κι όμως απόλυτα πραγματική. Οι άνθρωποι που γνώρισα και τα πράγματα που είδα δεν ανήκουν σε ένα εξωγήινο μέρος, σε έναν ξένο κόσμο – είναι εκεί, στη Ζανζιβάρη, και οι φωνές τους αξίζουν να ακουστούν ως βαθιά υπενθύμιση για το πόσο σημαντικό είναι να σταματάμε και να σκεφτόμαστε, να μην αφήνουμε τον εαυτό μας να απορροφάται από τη δίνη της καθημερινότητας. Ζούμε συχνά βυθισμένοι στους γρήγορους ρυθμούς της δουλειάς, των υποχρεώσεων, των σχεδίων μας για το μέλλον, κι έτσι χάνουμε την ουσία. Χάνουμε το να βλέπουμε, να ακούμε, να νιώθουμε.
Σε μέρη όπως η Ζανζιβάρη, όπου οι άνθρωποι έχουν πολύ λιγότερα από εμάς, υπάρχει μια αυθεντικότητα και μια αμεσότητα στη ζωή τους που μας διαφεύγει. Αυτή η ικανότητά τους να χαίρονται με τα απλά, να συνδέονται βαθιά μεταξύ τους χωρίς να αφήνουν τον χρόνο και τα ”πρέπει” να τους περιορίζουν, είναι ένα μάθημα.
Μέσα από τις αντιθέσεις και τις δυσκολίες που είδα, κατάλαβα πόσο εύκολο είναι για εμάς να χάσουμε την αληθινή επαφή με τη ζωή. Ναι, είναι απαραίτητο να είμαστε παραγωγικοί, να προχωράμε και να εξελισσόμαστε, αλλά αν δεν σταματάμε ποτέ να σκεφτούμε, να νιώσουμε και να επαναξιολογήσουμε τον τρόπο με τον οποίο ζούμε, τότε τι αξία έχουν όλα αυτά; Οι στιγμές που ζήσαμε εκεί, με τον ήλιο της Ζανζιβάρης να φωτίζει τα πρόσωπα των ανθρώπων, μου θύμισαν ότι δεν είναι η ταχύτητα που έχει σημασία, αλλά η ποιότητα της διαδρομής.
Ίσως το μεγαλύτερο μάθημα που πήρα από αυτόν τον μήνα ήταν πως ο χρόνος είναι σχετικός. Είναι στο χέρι μας να αποφασίσουμε πώς θα τον χρησιμοποιήσουμε. Πρέπει να βρίσκουμε το θάρρος να αποσυνδεόμαστε από τη φρενίτιδα της ζωής, να σταματάμε για λίγο και να ακούμε – τους ανθρώπους γύρω μας, τον εαυτό μας, τη φύση. Εκεί, στις πιο απλές και ήσυχες στιγμές, είναι που μπορούμε πραγματικά να κατανοήσουμε τον κόσμο και τη θέση μας σε αυτόν. Και αυτό είναι κάτι που δεν πρέπει να ξεχνάμε.