Η 100ή επέτειος της Μικρασιατικής Καταστροφής του 1922 είναι ασφαλώς μια ιδιαίτερα λυπηρή διαδικασία αναψηλάφησης της ιστορικής μνήμης του δημόσιου βίου μας και έρχεται σε κρίσιμες στιγμές μεγάλης συνοριακής έντασης με την Τουρκία λόγω των συνεχών απειλών της γειτονικής χώρας εναντίον της εδαφικής μας ακεραιότητας. Αναμφίβολα η συγκύρια του 1922 δεν έχει πολλές ομοιότητες με την σημερινή αντιπαράθεση, αν έχει καθόλου και νομίζω ότι προσφέρεται περισσότερό για μια απαραίτητη εθνική ενδοσκόπηση χωρίς κραυγές και υπερβολές, με στόχο την εσωτερική μας ενότητα.
Στην απαραίτητη αυτή διαδικασία εντάσσεται το νέο συλλογικό έργο «…..Κ’ η Ανατολή του αιμάτου σιντριβάνι / Μικρασιατική Εκστρατεία 1919-1922. Αίτια και συνέπειες μιας καταστροφής» από τις εκδόσεις Γκοβόστη με την συμμετοχή 12 καταξιωμένων στο είδος τους, ιστορικών. Συμμετείχα ενεργά στην δημιουργία και στην τελική διαμόρφωση του τόμου και από την πρώτη στιγμή είχα μείνει απόλυτα ικανοποιημένος για το υψηλό επίπεδο των συμβολών όλων των συγγραφέων και θεωρώ τον εαυτό μου ιδιαίτερα ευτυχή που συγκαταλέγομαι και εγώ σε αυτή την χορεία τόσο σημαντικών ιστορικών της σύγχρονης ελληνικής μας ιστορίας.
Σαν μια γενική παρατήρηση επί όλων των συμβολών θα έλεγα ότι όλοι οι συγγραφείς έχουν την τάση να απομυθοποιήσουν πολλές «αλήθειες» που έχουν καταγραφεί στο εθνικό μας υποσυνείδητο. Ένα άλλο σημαντικό κοινό γνώρισμα όλων των κειμένων που συμπεριλαμβάνονται στον τόμο είναι η απλή κατανοητή γραφή, χωρίς την καταφυγή στην εκλαΐκευση και χωρίς εκπτώσεις στην ουσία και στα μηνύματα που πρέπει να περάσουν στον αναγνώστη.
Διάβασα με προσοχή όλα τα άρθρα του συλλογικού τόμου και παρακάτω θα παραθέσω μια συνοπτική κριτική παρουσίασή τους, όπως τα ανέγνωσα και τα κατάλαβα εγώ.
Θανάσης Διαμαντόπουλος (Ομότιμος καθηγητής Παντείου Πανεπιστημίου)
Ο Εθνικός Διχασμός και η κορύφωσή του: Ιστορικές ρίζες και πολιτικές προεκτάσεις της λεγόμενης Δίκης των Έξι
Ο κ. Θανάσης Διαμαντόπουλος πρωταγωνιστεί το τελευταίο τρίμηνο στην επιστημονική ιστοριογραφική επικαιρότητα με την μελέτη του σχετικά με τη δίκη των Έξι και την αποτίμηση της συνεισφοράς της στον Εθνικό Διχασμό. Στο παρόν του άρθρο, και στο πλαίσιο της ευρύτερης προβληματικής του συλλογικού τόμου, επικεντρώνεται κυρίως στην ίδια τη δίκη των Έξι προσφέροντας νέες ψηφίδες πληροφοριών για την διαδικασία που ακολουθήθηκε αλλά και για όσους συμμετείχαν σε αυτή και διαμόρφωσαν το τελικό της αποτέλεσμα. Στην κατακλείδα του συμπυκνώνει τις μακροπρόθεσμες πολιτικές επιπτώσεις των εκτελέσεων που βάρυναν στην πολιτική ζωή της Χώρας για δύο δεκαετίες τουλάχιστον.
Κωνσταντίνος Βλάσσης (κάτοχος μεταπτυχιακού τίτλου σύγχρονης Ιστορίας Παντείου Πανεπιστημίου, ιστορικός ερευνητής, συγγραφέας)
Από την ”Μεγάλη” στην ”Μείζονα Ελλάδα”, συνεννοήσεις Βενιζέλου και Lloyd George το καλοκαίρι του 1920
Ο Κώστας Βλάσσης φημίζεται για τις συνεισφορές του στις στρατιωτικές πτυχές της Μικρασιατικής Εκστρατείας, αλλά στον τόμο αυτό επέλεξε ένα σχετικά άγνωστο ενδιαφέρον θέμα από διπλωματική ιστορία. Σε αυτό μας αποκαλύπτει τα άγνωστα παρασκήνια πίσω από τις διπλωματικές ενέργειες του Βενιζέλου λίγο πριν την πτώση του, που μετά την υπογραφή της Συνθήκης των Σεβρών εκτίμησε πως υπήρχαν νέα περιθώρια ελληνικών διεκδικήσεων και πως σε αυτά τα πλαίσια προέκυψε η προοπτική ελληνικής εισόδου στην Κωνσταντινούπολη. Όπως συνηθίζει, αντλεί όλο το υλικό του από ανέκδοτα αρχεία σε συνδυασμό με άλλες πηγές και δίνει ένα ενδιαφέρον ενιαίο σύνολο των βενιζελικών προθέσεων κυριολεκτικά λίγες εβδομάδες πριν τις μοιραίες εκλογές για τον βενιζελισμό του Νοεμβρίου 1920.
Αντώνης Κλάψης (Επίκουρος καθηγητής, Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Διεθνών Σχέσεων, Πανεπιστημίου Πελοποννήσου)
Ο αντιβενιζελισμός στην εξουσία: Οι εκλογές και το δημοψήφισμα του Νοεμβρίου του 1920
Το νοητό ιστορικό νήμα που αφήνει το κείμενο του Κ. Βλάσση αναλαμβάνει ο Αντώνης Κλάψης με την συνεισφορά του για τις εκλογές του Νοεμβρίου του 1920, πιθανά τις σημαντικότερες της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας. Ο Κλάψης προσφέρει μια ανασκόπηση των λόγων που οδήγησαν στη απρόσμενη νίκη των αντιβενιζελικών στις κάλπες της 1ης Νοεμβρίου, με εμφανή πρόθεση να εξηγήσει ορθολογικά το φαινομενικά ανεξήγητο.
Για το δημοψήφισμα που ακολούθησε για την επιστροφή του Βασιλιά, περιγράφει λεπτομερώς πως οι Μεγάλες Δυνάμεις της Αντάντ είχαν σαφώς προειδοποιήσει την αντιβενιζελική κυβέρνηση που προέκυψε μετά τις εκλογές να μην επαναφέρει, μέσω δημοψηφίσματος ή με όποιον άλλον τρόπο, τον Βασιλιά Κωνσταντίνο στον θρόνο. Η δε διεξαγωγή του δημοψηφίσματος και η επιστροφή του Κωνσταντίνου λειτούργησαν ως προφάσεις προκειμένου η Γαλλία και η Ιταλία να αποστασιοποιηθούν ανοιχτά από τις δεσμεύσεις που είχαν αναλάβει με τη Συνθήκη των Σεβρών.
Στη συνεισφορά του ο Κλάψης δεν διστάζει να διαλύσει πολλούς σχετικούς με τις εκλογές μύθους όπως ότι η νίκη των αντιβενιζελικών δεν οφειλόταν σε υποσχέσεις που έδιναν για τερματισμό των στρατιωτικών επιχειρήσεων στη Μικρά Ασία, ή το υποστηριζόμενο από τους ηττημένους βενιζελικούς και τον Αλέξανδρο Παπαναστασίου ότι στις εκλογές είχαν συγκεντρώσει περισσότερες ψήφους και πως η ήττα τους οφειλόταν στο πλειοψηφικό εκλογικό σύστημα.
Πιέρρος Τζανετάκος (υποψήφιος διδάκτωρ Σύγχρονης Ιστορίας ΕΚΠΑ)
Ο δρόμος προς τη Μικρασιατική Καταστροφή μέσα από το αρχείο του Στρατηγού Δαγκλή
Ο Στρατηγός Παναγιώτης Δαγκλής υπήρξε μια πρωταγωνιστική πολιτική προσωπικότητα του βενιζελισμού που δεν έχει τύχει της απαιτούμενης ιστοριογραφικής προσοχής ως τώρα. Ίσως ήταν η μοναδική κορυφαία πολιτική προσωπικότητα της εποχής που προσπάθησε να απεγκλωβιστεί από τον Εθνικό Διχασμό και προσπάθησε να τηρήσει μια στοιχειωδώς ενωτική πολιτική μεταξύ των δύο παρατάξεων.
Στην παρούσα συνεισφορά του, ο Πιέρρος Τζανετάκος εξετάζει τη στάση του Δαγκλή μέσα από το αρχείο του και τις επιστολές που αντάλλασσε με τον Ελευθέριο Βενιζέλο που βρισκόταν στο Παρίσι, μετά τις εκλογές τον Νοεμβρίου του 1920. Από την παρουσίαση αυτή προκύπτει αβίαστα η σύνεση, η ενωτική διάθεση, ο πατριωτισμός και η τάση του Δαγκλή για συμφιλίωση που όχι μόνο δεν εκτιμήθηκαν από τις αντιβενιζελικές μετανοεμβριανές κυβερνήσεις, αλλά ακόμη χειρότερα ταπείνωσαν τον Δαγκλή στην κυβερνητική κρίση του Φεβρουαρίου του 1922.
Χρήστος Νοταρίδης (Ταξίαρχος ε.α., Ιστορικός ερευνητής, συγγραφέας)
Η Στρατιωτική Τηλεγραφική Υπηρεσία κατά την Μικρασιατική Εκστρατεία
Ο κ. Χρήστος Νοταρίδης, ο κορυφαίος ιστορικός στην Ελλάδα στα ζητήματα των στρατιωτικών διαβιβάσεων, μας προσφέρει μια συνολική παρουσίαση της συμβολής των Τηλεπικοινωνιών που διέθετε η ελληνική Στρατιά κατά την διεξαγωγή της Μικρασιατικής Εκστρατείας. Δίδεται η εικόνα των τεχνολογικών δυνατοτήτων που υπήρχαν αλλά και του απαιτητικού έργου που καλούνταν να φέρουν εις πέρας οι επιφορτισμένοι με τα καθήκοντα διαβιβάσεων, αλλά το κυριότερο τα τεράστια προβλήματα που έπρεπε να υπερπηδηθούν.
Η παρουσίαση βασίστηκε σε έρευνα στα αρχεία της ΓΕΣ/ΔΙΣ και σε εκδόσεις απομνημονευμάτων των συμμετεχόντων, έχει ένα λεπτομερές χρονικό με την δράση των τηλεγραφητών σε όλα τα στάδια της εκστρατείας, την αυτοθυσία που επέδειξαν στην επιτέλεση των καθηκόντων τους, ενώ συνοδεύεται και από σπάνιο φωτογραφικό υλικό που δείχνει ακριβώς της συνθήκες επικοινωνίας μεταξύ των ελληνικών σχηματισμών. Στα εντυπωσιακά της παρουσίασης το ελληνικό σύστημα κρυπτογράφησης που ακολουθήθηκε, η ενότητα για τις υποκλοπές από τις τηλεπικοινωνίες του εχθρού, καθώς και η εντυπωσιακή πληροφορία ότι ο ελληνικός Στρατός διέθετε 100 περιστέρες – αγγελιοφόρους!
Ταγματάρχης Ιωάννης Μπόγρης (υποψήφιος διδάκτωρ Σύγχρονης Ιστορίας ΕΚΠΑ)
Η στρατιωτική Αεροπορία κατά τις επιχειρήσεις προς Άγκυρα
Η συμβολή του Γιάννη Μπόγρη αφορά ένα ζήτημα σχετικά άγνωστο αλλά με ιδιαίτερο ενδιαφέρον όπως θα καταδείξω, την συμβολή της ελληνικής Αεροπορίας που κατά την Μικρασιατική Εκστρατεία βρισκόταν σε εμβρυακή μορφή, στη συλλογή πληροφοριών και στον καθορισμό αποφάσεων του ελληνικού Γενικού Στρατηγείου.
Ο Μπόγρης μας αναπαριστά μέσα από μια συλλογή σημάτων και αρχείων στα οποία απέκτησε πρόσβαση, σχεδόν όλη την εκστρατεία του Σαγγαρίου μέσα από τα μάτια των Ελλήνων αεροπόρων. Η Στρατιωτική Αεροπορία διέθετε 10 αεροπλάνα στοιχειωδών δυνατοτήτων με τα οποία οι ηρωικοί Έλληνες αεροπόροι έγραψαν χιλιάδες ώρες πτήσης, ενημερώνοντας τη Στρατιά για τις μετακινήσεις φίλιων και εχθρικών τμημάτων, ενώ ταυτόχρονα έκαναν και βομβαρδισμούς.
Τα ατυχήματα και τα προβλήματα που ήταν στην ημερήσια διάταξη δεν κατέβαλλαν τους Έλληνες αεροπόρους που κατάφεραν ένα στρατιωτικό κατόρθωμα που συσκοτίστηκε από την τελική ατυχή έκβαση της προέλασης προς της Άγκυρα. Βασισμένες σε πρωτογενές υλικό που συνέλλεξε και συναρμολόγησε με αξιοθαύμαστη ακρίβεια, οι περιγραφές του Μπόγρη αν και στρατιωτικής αυστηρής δομής, είναι συγκλονιστικές και μας αποκαλύπτουν μια αληθινή αεροπορική εποποιΐα, όχι στις εγγύς του Αιγαίου ακτές, αλλά στα αφιλόξενα βάθη του μικρασιατικού οροπεδίου. Η δράση αυτή είναι εν πολλοίς άγνωστη στο ευρύ κοινό.
Πρόσθετο ενδιαφέρον έχουν τα στοιχεία που παρουσιάζει για την ροή πληροφοριών προς τη Στρατιά και πως αυτή διαμόρφωσε τις τελικές αποφάσεις της. Στο περιθώριο της διήγησής του, ο Μπόγρης δεν αντιστέκεται στον πειρασμό να μας προσφέρει και μια σειρά από προσωπικές του εκτιμήσεις για τα λάθη της ελληνικής στρατιωτικής διοίκησης, τα οποία παρουσιάζουν μεγάλο ενδιαφέρον.
Ως καταληκτικό σχόλιο επί της βαρυσήμαντης αυτής συμβολής θα έλεγα ότι αυτό που με κέρδισε στο κείμενο είναι η καθαρότητα και απλότητα της περιγραφής του απαλλαγμένη από στρατιωτικές ορολογίες και η προσπάθεια του Μπόγρη να γράψει για να εξηγήσει και στου αμύητους με τα στρατιωτικά.
Δρ. Δημήτριος Ν. Χριστοδούλου (Διδάσκων (ΕΕ/ΕΠΣ) Στρατιωτικής Ιστορίας στην Σχολή Ικάρων)
Η Αρχιστρατηγία του Γεωργίου Χατζανέστη και οι ευθύνες της για την ήττα της Στρατιάς Μικράς Ασίας (Αύγουστος 1922)
Η συμβολή του κ. Χριστοδούλου αφορά ένα τίμιο επιμερισμό ευθυνών για τον Αρχιστράτηγος Χατζανέστη, που ενώπιον του εκτελεστικού αποσπάσματος στο Γουδή ανέλαβε όλες τις στρατιωτικές ευθύνες για την ήττα στην Μικρά Ασία. Ο Χριστοδούλου πρακτικά κάνει μια ανασκόπηση της πορείας και των αποφάσεων του Χατζανέστη σε σχέση με το κατηγορητήριο που του απαγγέλθηκε κατά τη Δίκη των Έξι και αποδίδει τις ευθύνες που του αναλογούν στις πραγματικές τους διαστάσεις. Ξεδιαλύνει την αλήθεια από τον μύθο σε πολλές άδικες κατηγορίες εις βάρος του τελευταίου αρχιστράτηγου (διοικούσε από απόσταση, κατήργησε τα συγκροτήματα, είχε ψυχολογικά προβλήματα), αλλά δεν τον αφήνει και εντελώς στο απυρόβλητο. Το κείμενο είναι μια προσεκτική και ισορροπημένη αποτίμηση που προσπαθεί να ανιχνεύσει την ιστορική αλήθεια μεταξύ λιβελλογραφημάτων και αγιογραφιών που έχουν παρουσιάσει τον Χατζανέστη, λόγω πολιτικών σκοπιμοτήτων.
Βασίλειος Λουμιώτης (Ταξίαρχος ε.α., Ιστορικός ερευνητής, συγγραφέας)
Οι κύριες αιτίες της ήττας της Στρατιάς Μικράς Ασίας στο Αφιόν Καραχισάρ τον Αύγουστο του 1922
Ο κ. Βασίλειος Λουμιώτης έχει διεξάγει σημαντικές έρευνες για την αξιολόγηση της ελληνικής στρατιωτικής στρατηγικής κατά την Μικρασιατική εκστρατεία και δίκαια θεωρείται ένας από τους κορυφαίους ιστορικούς αναλυτές στο ζήτημα αυτό.
Στην παρούσα συμβολή του, συνοψίζει όλες τις αδυναμίες της ελληνικής παράταξης και ιδίως της περίφημης εξέχουσας στο Αφιόν Καραχισάρ, όπου έγινε και η κύρια τουρκική ενέργεια διάσπασης του ελληνικού μετώπου. Πριν όμως, εκθέτει συνοπτικά και τα προβλήματα της ελληνικής στρατιωτικής μηχανής που είχαν εκδηλωθεί ήδη από τις προηγηθείσες επιχειρήσεις του 1921 και αποδείκνυαν τα σοβαρότατα προβλήματα διοίκησης, ελέγχου και συντονισμού των Επιτελείων αλλά και των Στελεχών ως προς την διεξαγωγή μεγάλης κλίμακας επιχειρήσεων, για την οποία έως εκείνη την στιγμή δεν είχαν την κατάλληλη κατάρτιση και εμπειρία.
Ο Λουμιώτης παρακολουθεί λεπτομερώς τις τουρκικές ενέργειες και τις αντίστοιχες ελληνικές αντιδράσεις κατά την εξέλιξη της μεγάλης τουρκικής επίθεσης και μας δίνει μια ευκρινή εικόνα όλων των γεγονότων που οδήγησαν στην ελληνική συντριβή. Αναμφίβολα δυσάρεστο θέμα να διαβάσει κανείς, αλλά νομίζω ότι απαιτείται η γνώση του ώστε να συμπληρωθεί η γενικότερη εικόνα της εκστρατείας και να γίνει αντιληπτό σε ποιο βαθμό υπήρχαν και στρατιωτικές ευθύνες που δεν αποδόθηκαν ποτέ.
Το κείμενο συνοδεύεται από έγχρωμους χάρτες που διευκολύνουν την παρακολούθηση της κίνησης των μονάδων αλλά και από φωτογραφίες επί του πεδίου. Νομίζω ότι η συμβολή αυτή αποτελεί και μια κορύφωση της αδιόρατης αφήγησης όλων των υπόλοιπων κλασμάτων του τόμου.
Αλέξανδρος Μακρής (διδάκτωρ Σύγχρονης Ιστορίας ΕΚΠΑ)
«Κρίση ηθικού, αντιπολεμικό αίσθημα και κομμουνιστική προπαγάνδα στη Μικρασιατική Εκστρατεία (1919-1922)».
Ο Αλέξανδρος Μακρής έχει ασχοληθεί με εκτεταμένες έρευνές του στον ελληνικό Μεσοπόλεμο για το σχετικά άγνωστο ζήτημα των Παλαιών πολεμιστών, των βετεράνων δηλαδή της εκστρατείας της Μικράς Ασίας. Στη συμβολή αυτή αναφέρεται στους αντιπολεμικούς πυρήνες που αναπτύχθηκαν στο ελληνικό μέτωπο μετά την αποτυχία της εκστρατείας του Σαγγαρίου υπό την αιγίδα του ΣΕΚΕ (Κ), και σε τι έκταση αυτοί επηρέασαν το τελικό αποτέλεσμα της εκστρατείας. Η ιδιαιτερότητα του θέματος, όπως είναι φυσικό, συνοδεύεται από άκρως ενδιαφέρον ανέκδοτο υλικό που ο αναγνώστης έχει την ευκαιρία να εξετάσει, λαμβάνοντας μια σφαιρική άποψη για το θέμα.
Κωνσταντίνος Φωτιάδης (Ομότιμος καθηγητής Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας)
Γενοκτονία των Ελλήνων της Μικράς Ασίας.
Στη συμβολή του στον τόμο, ο κ. Κωνσταντίνος Φωτιάδης σταχυολογεί διπλωματικά έγγραφα ξένων πρεσβειών στην Τουρκία καθώς και άλλα σημαντικά στοιχεία από τις μακροχρόνιες έρευνές του που αποδεικνύουν και στοιχειοθετούν την Γενοκτονία των Ελλήνων του Πόντου από την κεμαλική τουρκική ηγεσία. Η γενοκτονία αυτή ήταν μια αργή διαδικασία που πυροδοτήθηκε κατά τη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, όταν και οι Νεότουρκοι αποφάσισαν να εξοντώσουν όλους τους μη μουσουλμανικούς πληθυσμούς της Μικράς Ασίας.
Σε αυτή την περίοδο έχουν περισσότερο ενδιαφέρον τα διπλωματικά έγγραφα των πρεσβειών της Γερμανία και της Αυστρίας στην Κωνσταντινούπολη που παρουσιάζει ο Φωτιάδης, καθώς αφενός οι διπλωμάτες των χωρών αυτών είχαν άμεση και αξιόπιστη πληροφόρηση λόγω της συμμαχίας των χωρών τους με την Οθωμανική Αυτοκρατορία, αφετέρου οι ξηρές διπλωματικές αναφορές τους δεν διακρίνονταν για την θετική αντιμετώπιση όσων εξοντώνονταν.
Στο δεύτερο κομμάτι της συμβολής του Φωτιάδη που εξετάζει την καθαυτό γενοκτονία της κεμαλικής περιόδου το 1921, παρουσιάζονται στοιχεία από εκθέσεις της εποχής εκείνης στην Αμερική, στον Αγγλικό Τύπο, και από άλλους αξιόπιστους παρατηρητές, τα οποία ο Φωτιάδης έχει συλλέξει και συναρμολογήσει σε ένα ενιαίο σύνολο με θεματική και χρονολογική σειρά.
Κυριάκος Ιακωβίδης (Λέκτορας Σύγχρονης Ιστορίας Πανεπιστημίου Νεάπολις Πάφου)
Εγκατάσταση και διαβίωση των προσφύγων της Μ. Ασίας στην Κύπρο
Τελευταία αλλά όχι έσχατη, η συμβολή του Κυριάκου Ιακωβίδη που διαπραγματεύεται ένα εν πολλοίς άγνωστο θέμα την εγκατάσταση 3.500 προσφύγων από την Μικρά Ασία στην Κύπρο.
Ο Ιακωβίδης περιγράφει την αναλγησία των βρετανικών Αρχών του νησιού που αντιμετώπισαν το ανθρώπινο προσφυγικό δράμα που εκτυλισσόταν στα λοιμοκαθαρτήρια, χρεώνοντας τα έξοδα παραμονής τους εκεί με χρεωστικό έγγραφο και επιζητώντας επίμονα την αποπληρωμή του για τα μετέπειτα χρόνια. Ο Ιακωβίδης μας παρουσιάζει με λεπτομέρειες την ψυχρή αντιμετώπιση των βρετανικών αρχών και σε άλλα ζητήματα που αφορούσαν τους πρόσφυγες.
Το βάρος της συντήρησης των προσφύγων ανέλαβε η Κυπριακή Εκκλησία, οι μητροπόλεις, γυναικείες φιλανθρωπικές οργανώσεις, αλλά σταδιακά μετά το 1923 επήλθε κόπωση στον κυπριακό λαό από τους συνεχείς εράνους σε μια δύσκολη οικονομική συγκυρία για τους ίδιους. Άρτια παρουσίαση από τον Ιακωβίδη, πλούσια διήγηση, ευκρινώς διατυπωμένες θέσεις βασισμένες σε πρωτογενές υλικό πολλαπλών πηγών.
….και το δικό μου!
″Το βρώμικο Ψωμί” – Η σιτοδεία στην Ελλάδα από τον Εθνικό Διχασμό στην Μικρασιατική Καταστροφή
Η δική μου συμβολή είναι η ανάδειξη ενός κρίσιμου κοινωνικού ζητήματος που βασάνιζε την ελληνική κοινωνία για μια δεκαπενταετία (1915-1930) και το έβρισκα μπροστά μου σε όλες τις έρευνές μου για την περίοδο αυτή. Υποδεικνύει έμμεσα την αλήθεια ότι η Μικρασιατική Εκστρατεία αποφασίστηκε σε μια εποχή που οι Έλληνες δεν είχαν ψωμί να φάνε (κυριολεκτικά). Η τιμή του ψωμιού υπήρξε ο βασικός τιμαριθμικός παράγοντας που υποδείκνυε την συνεχόμενη πτώση του επιπέδου διαβίωσης του μέσου ελληνικού νοικοκυριού εκείνη την περίοδο. Το άρθρο συνοψίζει όλα τα σχετικά στοιχεία, τις κοινωνικές αντιδράσεις, αλλά και τις κυβερνητικές προσπάθειες προς αντιμετώπισή του.
Εν κατακλείδι, πιστεύω ότι η ομάδα μας παρουσιάζει ένα περίγραμμα της μικρασιατικής εκστρατείας και καταστροφής μέσα από εξειδικευμένα άρθρα που πλουτίζουν τις γνώσεις του φιλίστορα αναγνώστη και όχι μόνο. Νομίζω πως ο παρόν συλλογικός τόμος αποτελεί ένα πετυχημένο συγκερασμό πολιτικοκοινωνικών και στρατιωτικών θεμάτων και πιστεύω ακράδαντα ότι το όλο εγχείρημα θα εκτιμηθεί από την ακαδημαϊκή κοινότητα και το αναγνωστικό κοινό.