«Πώς θα ήταν η ζωή μας χωρίς τον καφέ;», λέγεται ότι ρώτησε κάποτε ο Βασιλιάς Λουδοβίκος ο 15ος της Γαλλίας. «Αλλά πάλι, πως είναι η ζωή ακόμα και με τον καφέ;» συμπλήρωσε. Πράγματι, την ώρα που ο καφές είναι ένα από τα λίγα πράγματα στα οποία μπορεί να προσβλέπει το πρωί εκείνος που αντιμετωπίζει προβλήματα με τον ύπνο, το αρνητικό είναι ότι αυτή η αίσθηση εξατμίζεται με το πρώτο χασμουρητό.
Η ανάπτυξη του καφέ, όχι μόνο ως ποτό, αλλά ως κουλτούρα, είναι δυνατόν να μετρηθεί σε μια μονάδα που θα μπορούσε να ονομαστεί Larry, από τον συγγραφέα κωμωδίας Λάρι Ντέιβιντ. Στο «Seinfeld», το οποίο συν-δημιούργησε το 1989, ο καφές εμφανίστηκε ως ένα κανονικό ποτό σε μια καφετέρια.
Έξι περίπου... Larrys αργότερα, το 2020 ...το κοινό αναμενόταν να αποδεχτεί ως προφανή παραδοχή την ιδέα ότι ο καφές έχει να κάνει με μια κουλτούρα αφοσίωσης και διακρίσεων, όχι μόνο ένα «παθητικό» ποτό με καφεΐνη.
Αυτή η αλλαγή είναι πραγματική και αντικατοπτρίζεται σε αριθμούς. Όπως γράφει ο Τζόναθαν Μόρις στο πρόσφατο βιβλίο του, «Coffee: A global history» (2018) οι καφετέριες στις Ηνωμένες Πολιτείες ήταν εκατοντάδες το 1989 και δεκάδες χιλιάδες έως το 2013.
Κάποιες απ′ αυτές είναι τα Starbucks. Δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι η ανάπτυξη της κουλτούρας του καφέ συνοδεύεται από μια βιβλιογραφία σχετικά με τον καφέ ιδιαίτερα σημαντική και μεγάλη.
Το πιο διασκεδαστικό από τα βιβλία για τον καφέ ως περιπέτειας είναι το «The Devil’s Cup» (1999) του Στιούαρτ Λι Αλεν, το οποίο βοήθησε να εδραιωθεί μια ιδιαίτερη σχολή γαστρονομικής εκτίμησης (στο είδος). Ο Άλεν, με έναν τόνο που παντρεύει τον Άντονι Μπουρντέιν με τον Σ. Τ. Περέλμαν, προχωρά με χαρά σε ένα προσκύνημα σε όλα τα ιερά μέρη του καφέ, από την Αιθιοπία έως την Τουρκία.
“Οι Αμερικανοί, υπό την πίεση του μαζικού μάρκετινγκ και της ψευδο-επιστημονικής προπαγάνδας, ενθαρρύνθηκαν να πίνουν όλο και περισσότερο καφέ, ενώ οι αγρότες του Ελ Σαλβαδόρ υποφέρουν και πεθαίνουν στην μονοκαλλιέργεια καφέ που προωθούν οι καλλιεργητές φυτειών.”
Καθ ’όλη την διάρκεια (αυτού του ταξιδιού), η υπόθεση του Αλεν είναι ότι ο καθένας λαχταρά τον καφέ και ότι, ενώ η λαχτάρα (αυτή) μπορεί να οδηγήσει σε πολλές δεισιδαιμονίες και παραλογισμούς της μαύρης αγοράς, η λαχτάρα από μόνη της είναι καλή.
Ηταν καλό όσο διήρκεσε... Το «Coffeeland: One Man’s Dark Empire and the Making of the Favorite Drug» (2020) του Αυγουστίνου Σεντζέγουικ, όπως ανακοινώνει ο τίτλος, αφηγείται μια ιστορία που δεν διαφέρει πολύ απ′ ό,τι θα μπορούσε να ειπωθεί για την κολομβιανή παραγωγή κοκαΐνης και την τρομοκρατία για τα ναρκωτικά, με ένα άλλο προϊόν... Ο καφές παρήχθη από κάτι σαν την δουλεία και στη συνέχεια ωθήθηκε σε ένα ευγενικό προλεταριάτο... Οι Αμερικανοί, υπό την πίεση του μαζικού μάρκετινγκ και της ψευδο-επιστημονικής προπαγάνδας, ενθαρρύνθηκαν να πίνουν όλο και περισσότερο καφέ, ενώ οι αγρότες του Ελ Σαλβαδόρ υποφέρουν και πεθαίνουν στην μονοκαλλιέργεια καφέ που προωθούν οι καλλιεργητές φυτειών. Τόσο η Βόρεια όσο και η Κεντρική Αμερική έγιναν «coffeelands».
Ενα από τα πρώτα στοιχεία σε σχέση με ζητήματα ηθικής που ανέδειξε η λογοτεχνία του καφέ - σημειωτέον, ένα εμπόρευμα που ήταν μια τεράστια βοήθεια στον Ευρωπαϊκό Διαφωτισμό αλλά και μια τεράστια έλξη για τους ανθρώπους που το έφτιαξαν - μπορεί να εντοπίσει επίσης κανείς στο βιβλίο του Αντονι Γουάιλντ του 2004, «Coffee: A Dark History». Ακόμα κι ο Στιούαρτ ΄Αλεν δεν μπόρεσε να κρύψει την αλήθεια ότι η καλλιέργεια και η συγκομιδή καφέ είναι μια μάλλον άτυχη δουλειά που καταστρέφει την μέση... Δεν υπάρχει τίποτα ρομαντικό για τη μαζική γεωργία, ανεξάρτητα από το πόσο πολύτιμα είναι τα προϊόντα της
Όμως, πολύ πέρα από τις δυσκολίες της γεωργίας, η ιστορία που ο Σεντζέγουικ εξηγεί (και περιγράφει με σκίτσα) εντοπίζει ένα σύστημα εκμετάλλευσης
Εχοντας κάνει μια πολύ καλή έρευνα, ο τελευταίος αναφέρεται στην αμερικανική πολιτική ιστορία και επικεντρώνει σε ένα μεγάλο βαθμό στο Ελ Σαλβαδόρ όπου ξεκίνησε μια μονοκαλλιέργεια καφέ μεγάλης κλίμακας στο γύρισμα του 20ου αιώνα υπό την λαμπρή (;) κατεύθυνση ενός Βρετανού ομογενή ονόματι Τζέιμς Χιλ.
Καταγόμενος από το Μάντσεστερ, γενέτειρα της βρετανικής βιομηχανικής επανάστασης, ο Χιλ επέβαλε την δεκαετία του 1920, ένα πρόγραμμα σύγχρονης δουλείας στους αυτόχθονες του Ελ Σαλβαδόρ για να καλλιεργήσει καφέ σε μια πρωτοφανή κλίμακα. Αναγνωρίζοντας ότι οι μισθοί ήταν περιορισμένης αξίας, ο Σεντζέγουικ γράφει, πως ο Χιλ «χρησιμοποίησε φαγητό παρά χρήματα για να προσελκύσει ανθρώπους» για να εργαστούν γι ’αυτόν... Τα επιπλέον δελτία δόθηκαν πάντα ως πρωινό, το οποίο ήταν ένα διπλό κίνητρο μόνο για τους εργαζόμενους που έφτασαν στις φυτείες πριν από τις 6 π.μ... Ο Χιλ δεν θα χρησιμοποιούσε παιδική εργασία, αλλά τα παιδιά χρησίμευαν ως αγγελιοφόροι, ενώ η ευημερία τους ήταν εγγυημένη όσο εργάζονταν οι γονείς τους. Οι ηλικιωμένοι προσλήφθηκαν ως κατάσκοποι, αναφέροντας για τους αργοπορημένους αγρότες.
Όταν, το 1932 οι αγρότες εξεγέρθηκαν με επικεφαλής τον κομμουνιστή επαναστάτη Φαραμπούντο Μάρτι, οι ηγέτες τους, συμπεριλαμβανομένου του Μάρτι, εκτελέστηκαν συνοπτικά.
“Οι αμερικανοί εργάτες αναγκάστηκαν να πίνουν το προϊόν καθώς οι αγρότες της Κεντρικής Αμερικής αναγκάστηκαν να το παράγουν. Το λόμπι του καφέ αγόρασε επιστημονικές μελέτες για να πουλήσει στους αμερικανούς βιομηχάνους την ιδέα ότι η καφεΐνη ήταν ο ιδανικός ενισχυτής παραγωγικότητας.”
Στο βιβλίο του ίδιου, ο καφές πωλείται λιγότερο για να προσφέρει σε ένα άτομο ευχαρίστηση από ό, τι για να υποστηρίξει μια βιομηχανία. Οι αμερικανοί εργάτες αναγκάστηκαν να πίνουν το προϊόν καθώς οι αγρότες της Κεντρικής Αμερικής αναγκάστηκαν να το παράγουν. Το λόμπι του καφέ αγόρασε επιστημονικές μελέτες για να πουλήσει στους αμερικανούς βιομηχάνους την ιδέα ότι η καφεΐνη ήταν ο ιδανικός ενισχυτής παραγωγικότητας.
Ο Σεντζέγουικ αποδίδει ίσως υπερβολική προπαγανδιστική δύναμη στις «ασκήσεις» δημοσίων σχέσεων των παραγωγών καφέ. Όπως πολλοί ριζοσπαστικοί ιστορικοί, (έτσι κι) ο ίδιος έχει μια παθιασμένη αίσθηση για την λεπτομέρεια, αλλά στερείται αίσθησης ειρωνείας. Οι απλοί άνθρωποι είδαν μέσω διαφημιστικών εκστρατειών και τόσο εύκολα ό,τι οι ακαδημαϊκοί ιστορικοί βλέπουν τώρα. Κανείς, ακούγοντας ότι το Chock Full o’Nuts είναι ο ουράνιος καφές, ποτέ δεν πίστευε ότι ήταν πραγματικά...
Η προσέγγιση του Σεντζέγουικ μπορεί να φαίνεται υποταγμένη στην αριστερά, αλλά τα στοιχεία δείχνουν ότι τα σοσιαλιστικά μοντέλα παραγωγής δεν έχουν εξανθρωπίσει την γεωργική εργασία... Όπως υπογραμμίζει η ιστορία του καφέ του Μόρις, το Βιετνάμ, μετά τη νίκη του εναντίον των Ηνωμένων Πολιτειών, έγινε ένας από τους κορυφαίους παραγωγούς καφέ στον κόσμο
Ο Σεντζέγουικ σε μια παράδοση λογοτεχνίας διαμαρτυρίας που έχει τις ρίζες του στον Γουίλιαμ Μπλέικ παρά στον Μαρξ, βλέπει την ανθρωπότητα υποχρεωμένη να βαδίζει σε ένα δρόμο υπακοής που οδηγεί μόνο στη λήθη. Το βιβλίο του είναι γεμάτο με νοσταλγικές ματιές της Κεντρικής Αμερικής, της Εδέμ πριν τον Κολόμβο και τον Χιλ, και καταλήγει με ένα όραμα μιας νέας τάξης ... που θα καταργήσει την μεγάλη απόσταση μεταξύ των ατόμων που εργάζονται στην παραγωγή καφέ και των ατόμων που πίνουν καφέ... Στην συνέχεια, οι κοινότητες του αγροτικού Ελ Σαλβαδόρ θα μείνουν μόνες τους για να ασχοληθούν με τις δραστηριότητες της διατροφής και της σίτισης, «μαζεύοντας άγρια φρούτα, φροντίζοντας ντομάτες και βατόμουρα, καλλιεργώντας καλαμπόκι και φασόλια, εκτρέφοντας κοτόπουλα, κυνηγώντας, ψαρεύοντας και μαγειρεύοντας με την οικογένεια...»
Στο νέο του βιβλίο «Caffeine» (2019), ο Μάικλ Πόλαν, αναφέρεται, μεταξύ άλλων, στο πως η διακοπή του εθισμού στον καφέ μπορεί να είναι ένα βήμα προς την αυτοανακάλυψη: ΄Οπως υποστηρίζει ο Πόλαν, ο καφές καταστρέφει τον ύπνο μας. Ο εθισμένος στην καφεΐνη - από τον βασιλιά ως τον πιο κοινό άνθρωπο - πρέπει να αποφασίσει εάν ο ύπνος μπορεί να είναι μια πιο ισχυρή θρεπτική θεραπεία από τον καφέ που τον καταργεί.
Δεν υπάρχουν πολλές ελπίδες για τον λάτρη του καφέ. Κάποιος επιστρέφει στο έργο του Στιούαρτ Λι Αλεν, το οποίο, αν και απέχει πολύ από την πολεμική, περιέχει μια χρήσιμη πολιτική. Ο στόχος μιας καλής ζωής δεν πρέπει να είναι να καταγγείλουμε τις απολαύσεις αλλά να ελαχιστοποιούμε τον πόνο.
“Ο εθισμένος στην καφεΐνη - από τον βασιλιά ως τον πιο κοινό άνθρωπο - πρέπει να αποφασίσει εάν ο ύπνος μπορεί να είναι μια πιο ισχυρή θρεπτική θεραπεία από τον καφέ που τον καταργεί.”
Ο τρόπος για να συνδυάσετε την όρεξη του αγοραστή και την ευημερία του κατασκευαστή, (λοιπόν, θα μπορούσε να), είναι να αυξήσετε τις τιμές, να κάνετε την απόλαυση πιο δαπανηρή. Αλλά είναι ένα πράγμα να ζητάμε από τους ανθρώπους να πληρώνουν περισσότερα κι άλλο να πούμε στους ανθρώπους ότι η απόλαυση που βιώνουν δεν είναι στην πραγματικότητα μια ευχαρίστηση, αλλά ένα ύπουλο προϊόν μιας συνωμοσίας γεύσης.
Το επιστέγασμα: Δεν μπορείτε να ανοίξετε ένα βιβλίο για τον καφέ χωρίς να διαβάσετε μια παγκόσμια ιστορία. Είτε αναζητάτε τον καφέ ως την ιδανική ψυχαγωγική ναρκωτική ουσία από ένα σαλόνι με ναργιλέ στην Κωνσταντινούπολη έως ένα κρησφύγετο της Αιθιοπίας, είτε βλέπετε το σκοτεινό κομμάτι της εκμετάλλευσης με την οποία είναι συνδεδεμένος από την φυτεία του Σαλβαδόρ μέχρι την βιομηχανία παραγωγής στο Ντιτρόιτ, περιπλανιέστε αναπόφευκτα σε ιστορίες που σας πηγαίνουν παντού στη γη. Στον, στενά συνδεδεμένο πλέον, πλανήτη μας ... αυτό που συμβαίνει εδώ, συμβαίνει εκεί. Μια νυχτερίδα μπορεί να μολύνει ένα είδος μυρμηγκοφάγου στην Γουχάν κι ο κόσμος κλείνει... Κι αυτό είναι ένα μάθημα που αξίζει να το θυμόμαστε όλοι.
Με πληροφορίες από: newyorker.com