Η παράδοση των S-400 στην Τουρκία είναι γεγονός- και οι πρώτες επιπτώσεις από αυτήν, το ίδιο, καθώς η γείτονας αποκλείστηκε από το πρόγραμμα των stealth μαχητικών F-35, ενώ εκκρεμεί το ενδεχόμενο επιβολής κυρώσεων από τις ΗΠΑ. Παράλληλα, στη Δύση εκφράζονται προβληματισμοί σχετικά με το κατά πόσον η γείτονας αποστρέφεται τη Δύση χάριν μιας «ευρασιατικής» στροφής, που θα τη φέρει στο πλευρό της Ρωσίας.
Αν και τα σενάρια περί εξόδου από το ΝΑΤΟ είναι, στην παρούσα φάση, μάλλον υπερβολικά, σίγουρα λαμβάνονται πλέον πολύ περισσότερο στα σοβαρά από ό,τι μερικά χρόνια πριν- και τα αναπόφευκτα ερωτήματα που προκύπτουν είναι εάν η Τουρκία έχει όντως αποφασίσει να εγκαταλείψει τη Δύση για να ακολουθήσει μια «ευρασιατική« πορεία, και αν η Δύση, από πλευράς της, έχει πάρει απόφαση κάτι τέτοιο.
Οι τελευταίες εξελίξεις
Ο Αμερικανός πρόεδρος είπε την Πέμπτη πως δεν εξετάζονταν «προς το παρόν» κυρώσεις σε βάρος της Τουρκίας (αλλά αργότερα πρόσθεσε πως δεν έχει ληφθεί απόφαση, οπότε δεν αποκλείονται), και τα σχόλιά για το μπλοκάρισμα της πώλησης του F-35 ήταν σχεδόν «απολογητικά», ωστόσο η ουσία παραμένει πως η Τουρκία απομακρύνεται από το πρόγραμμα του stealth μαχητικού μετά την παραλαβή των S-400. «Οι ΗΠΑ και άλλοι εταίροι στο πρόγραμμα του F-35 ταυτίζονται στην απόφαση μπλοκαρίσματος της Τουρκίας από το πρόγραμμα και έναρξη της διαδικασίας επίσημης απομάκρυνσής της από το πρόγραμμα» είπε η Έλεν Λορντ, αρμδια υφυπουργός Άμυνας. Το τουρκικό υπουργείο Εξωτερικών υποστήριξε πως η κίνηση αυτή ήταν «άδικη» και θα επηρέαζε τις σχέσεις μεταξύ των δύο χωρών.
Η Λορντ σημείωσε πως οι μεταβολές στην αλυσίδα προμηθευτών για το μαχητικό εκτιμάται πως θα κοστίσουν στις ΗΠΑ 500-600 εκατ. δολάρια, δεδομένου πως η Τουρκία κατασκευάζει πάνω από 900 τμήματα του F-35. Ωστόσο, τόνισε πως η αλυσίδα θα μεταφερθεί από τουρκικά σε κυρίως αμερικανικά εργοστάσια, καθώς οι Τούρκοι προμηθευτές βρίσκονται εκτός «εξίσωσης».
Από πλευράς του, ο γγ του ΝΑΤΟ, Γενς Στόλτενμπεργκ, εξέφρασε προβληματισμούς για την έξωση της Τουρκίας από το πρόγραμμα του F-35, προσθέτοντας ωστόσο πως, αν και οι S-400 δεν μπορούν να ενταχθούν στο κοινό σύστημα αεράμυνας του ΝΑΤΟ, η Τουρκία έχει αεροπλάνα και ραντάρ που θα παραμείνουν εντός του. «Οι S-400, το ρωσικό σύστημα αεράμυνας, δεν μπορεί να ενσωματωθεί στο σύστημα αντιαεροπορικής και αντιπυραυλικής άμυνας του ΝΑΤΟ, το οποίο έχει να κάνει με τον διαμοιρασμό της εικόνας από ραντάρ, κοινή αστυνόμευση εναερίων χώρων, που έχει να κάνει με διαμοιραζόμενες δυνατότητες. Και η Τουρκία δεν το ζήτησε αυτό» σημείωσε.
«Good riddance»
Ωστόσο το θέμα των S-400 είναι «απλά» ένα από μια σειρά θεμάτων που έχουν προκαλέσει εντάσεις μεταξύ της Τουρκίας και των ΗΠΑ τα τελευταία χρόνια- μεταξύ των οποίων και οι διαφωνίες σχετικά με τη στρατηγική στη Συρία ανατολικά του Ευφράτη, όπου οι ΗΠΑ έχουν συμμαχήσει με τους Κούρδους, τους οποίους η Άγκυρα θεωρεί απειλή. Επίσης, υψηλόβαθμα στελέχη της αμερικανικής κυβέρνησης- μεταξύ των οποίων και ο νυν υπουργός Εξωτερικών, Μάικ Πομπέο- έχουν καταφερθεί κατά καιρούς με σκληρό τρόπο εναντίον του Τούρκου προέδρου Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν (η αντιδυτική ρητορική του οποίου, η οποία εκλαμβανόταν για πολύ καιρό ως «εσωτερικής κατανάλωσης» προκαλεί πλέον εκνευρισμούς στη Δύση). Πέραν αυτών, δεν γίνεται να παραβλέπονται οι «πονοκέφαλοι» (τόσο σε ΗΠΑ όσο και σε ΕΕ) που προκαλεί η Τουρκία στην ανατολική Μεσόγειο, ενώ, μέχρι πριν μερικούς μήνες, άλλο ένα σημείο τριβών Άγκυρας- Ουάσινγκτον ήταν το θέμα του Αμερικανού πάστορα Άντριου Μπράνσον, ο οποίος κρατούνταν στην Τουρκία μέχρι την απελευθέρωσή του τον Οκτώβριο του 2018 (η οποία έλαβε χώρα σε ένα ευρύτερο πλαίσιο πιέσεων προς την- επιδιδόμενη σε εξωτερική πολιτική με ομήρους- Τουρκία, με τον Ερντογάν να κάνει λόγο για «οικονομικό πόλεμο»). Και φυσικά, από το όλο ψηφιδωτό της κρίσης στις σχέσεις Τουρκίας- Δύσης δεν μπορεί να απουσιάζει το θέμα του αποτυχημένου πραξικοπήματος του 2016, για το οποίο η Άγκυρα κατηγορεί ως ενορχηστρωτή τον εξόριστο στις ΗΠΑ κληρικό Φετουλάχ Γκιουλέν- με τον Ερντογάν και την τουρκική κοινή γνώμη εν γένει να αποδίδουν άμεσα ή έμμεσα την ευθύνη για την απόπειρα στη Δύση.
Όλα αυτά τα δεδομένα φαίνονται να έχουν προκαλέσει, μετά από πολύ καιρό, κόπωση στη Δύση- και αρκετά χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι editorial που δημοσιεύτηκε στο Bloomberg με τίτλο «Turkey has abandoned the West. Good riddance» (Αποδίδεται ως ...«στα τσακίδια»), όπου τονίζεται πως τα τελευταία χρόνια ο Ερντογάν γίνεται όλο και πιο επιθετικός απέναντι στις ΗΠΑ, την Ευρώπη και το ΝΑΤΟ, με την Ουάσινγκτον να ζητά υπομονή. Ωστόσο, όπως αναφέρει το Bloomberg, έχει έρθει η ώρα να αναγνωριστεί πως «η Τουρκία, από κάθε άποψη, έχει εγκαταλείψει τη Δύση», καθώς «οι ενέργειες του Ερντογάν πλέον συμβαδίζουν με τη ρητορική του».
Στο εν λόγω άρθρο τονίζεται πως ο Ερντογάν δεν έκανε πίσω στους S-400 παρά τις προειδοποιήσεις της Δύσης για τους κινδύνους στις άμυνες της συμμαχίας, ενώ γίνεται αναφορά στην κλιμάκωση στην ανατολική Μεσόγειο και τις προκλήσεις σε βάρος της Κύπρου. «Πρόκειται για σκόπιμες προκλήσεις. Η Τουρκία θα μπορούσε να είχε επιλέξει να αγοράσει εγκεκριμένα από το ΝΑΤΟ πυραυλικά συστήματα με συγκρίσιμες δυνατότητες. Θα μπορούσε να είχε επιτρέψει στην ΕΕ να μεσολαβήσει στη Μεσόγειο. Αντ’αυτού, ο Ερντογάν φαίνεται να έχει υπολογίσει πως, με την αμερικανική επιρροή να υποχωρεί στην περιοχή, τα συμφέροντα ασφαλείας του εξυπηρετούνται καλύτερα από μια συμμαχία με τη Ρωσία και ότι ο πρόεδρος Ντόναλντ Τραμπ θα του συγχωρούσε την αλλαγή πλευράς. Φαίνεται επίσης να πιστεύει πως η Δύση δεν έχει το θάρρος να του επιβάλει σημαντικές κυρώσεις. Τώρα πρέπει να αντιμετωπίσει τις συνέπειες. Η ΕΕ είναι ήδη στη διαδικασία παγώματος επαφών σε υψηλό επίπεδο με την Τουρκία, και έχει αρχίσει να μειώνει την οικονομική της βοήθεια. Από τη στιγμή που η Άγκυρα περιφρονεί αυτά τα μέτρα, οι Ευρωπαίοι θα έπρεπε να πάνε παραπέρα και να επιβάλουν κυρώσεις σε τουρκικές εταιρείες που εμπλέκονται σε γεωτρήσεις στην ανατολική Μεσόγειο».
Στη συνέχεια του κειμένου του Bloomberg συμπληρώνεται πως οι ΗΠΑ θα πρέπει να πάνε ακόμα παραπέρα: Πέρα από τον αποκλεισμό από το F-35, υπογραμμίζεται πως η κυβέρνηση Τραμπ έχει μια σειρά κυρώσεων από τις οποίες μπορεί να επιλέξει, μεταξύ των οποίων «πάγωμα» περιουσιακών στοιχείων αξιωματούχων, μπλοκάρισμα μεγάλων δανείων στην Τουρκία ή ακόμα και «πλήρης αποκλεισμός της από το αμερικανικό χρηματοπιστωτικό σύστημα».
Το κεντρικό ερώτημα, αναφέρεται στο κείμενο (όπου υποστηρίζεται πως η σωστή επιλογή είναι μια σειρά μέτρων που θα κλιμακώνονται μέχρι η γείτονας να αξιολογήσει εκ νέου τα πράγματα) είναι κατά πόσον η Τουρκία αποτελεί ακόμα αξιόπιστο σύμμαχο της Δύσης. «Αν και οι κανόνες του ΝΑΤΟ δεν επιτρέπουν έξωση ενός μέλους, υπάρχουν σημαντικότερα πρακτικά ζητήματα που πρέπει να ληφθούν υπόψιν, περιλαμβανομένης της παρουσίας δυτικού στρατιωτικού προσωπικού και υλικού- μεταξύ του οποίου και πυρηνικά όπλα- σε ΝΑΤΟϊκές βάσεις στην Τουρκία...Δεν μπορεί να υπάρχουν αμφιβολίες πως ο Ερντογάν έχει κάνει την επιλογή του σε αυτή την αντιπαράθεση. Η Δύση θα έπρεπε να λάβει τα λεγόμενά του στα σοβαρά- και να ετοιμαστεί να προχωρήσει χωρίς αυτόν» καταλήγει το κείμενο.
Ο απρόβλεπτος παράγων «Τραμπ»
Το κείμενο του Bloomberg απηχεί σε μεγάλο βαθμό προβληματισμούς ηγεσιών της Δύσης- ωστόσο υπάρχει ένας παράγοντας στο ζήτημα ο οποίος είναι (επιεικώς) απρόβλεπτος, και ακούει στο όνομα Ντόναλντ Τραμπ.
Ο Αμερικανός πρόεδρος έχει (ή θεωρεί πως έχει) μια καλή προσωπική σχέση με τον Ερντογάν, η οποία κατά καιρούς έχει οδηγήσει σε κάποιες απρόσμενες αλλαγές πολιτικής- και, στην περίπτωση της όποιας αμερικανικής απάντησης (κυρώσεις) στην Τουρκία, ο Τραμπ θα μπορούσε να προκαλέσει καθυστερήσεις σε αυτές ή να προσπαθήσει να τις «βυθίσει» εξολοκλήρου (ενδεικτικές άλλωστε οι δηλώσεις του πως «δεν εξετάζονται προς το παρόν κυρώσεις»).
«Οι κυρώσεις θα πάνε στον Λευκό Οίκο, αλλά ο Τραμπ είναι ο μπαλαντέρ, και θα μπορούσε να καθυστερήσει την εφαρμογή τους» σημειώνει ο Άαρον Στάιν, διευθυντής του προγράμματος του Foreign Policy Research Institute για τη Μέση Ανατολή, στο πλαίσιο σχετικής ανάλυσης στο Foreign Policy. Υπενθυμίζεται πως, σε συνάντηση που είχε ο Ερντογάν με τον Τραμπ στο πλαίσιο της G20 στην Ιαπωνία τον Ιούνιο, ο Τραμπ είχε μάλλον συναινετική στάση, κατηγορώντας τις επιλογές της κυβέρνηση Ομπάμα στο ζήτημα και υποσχόμενος να αναζητήσει «διαφορετικές λύσεις».
«Στον πρόεδρο (Ερντογάν) δεν επετράπη να αγοράσει πυραύλους Patriot. Οπότε αγόρασε άλλους πυραύλους, και μετά, ξαφνικά, του λένε “τώρα μπορείς να αγοράσεις τους πυραύλους μας”. Δεν κάνεις δουλειές με αυτόν τον τρόπο» είχε πει ο Τραμπ- ωστόσο, όπως υπογραμμίζεται στην ανάλυση του Foreign Policy, αυτό δεν είναι ακριβές, καθώς η Τουρκία είχε απορρίψει δύο φορές τους Patriot πριν την πιο πρόσφατη προσφορά, που είχε επίσης καλύτερους όρους. Και στις δύο περιπτώσεις δεν υπήρξε συμφωνία επειδή η Άγκυρα επέμενε σε μεταφορά τεχνολογίας, κάτι που οι Αμερικανοί αρνήθηκαν.
Οι πιθανές επιπτώσεις στην Τουρκία
Με το ενδεχόμενο κυρώσεων (πέρα από τον αποκλεισμό από το πρόγραμμα των F-35) ανοιχτό, ένα ερώτημα που προκύπτει ήταν το πώς θα επηρεαζόταν η Τουρκία. Στην ανάλυση του Foreign Policy γίνεται λόγος για σημαντικές οικονομικές επιπτώσεις για την Άγκυρα, υπό τη μορφή εκδίωξης επενδυτών και κλονισμού της εμπιστοσύνης στις τουρκικές χρηματαγορές- αλλά και το πλήγμα στο διεθνές γόητρο της Τουρκίας.
«Η τουρκική οικονομία είναι απίστευτα εύθραυστη. Έχει μεγάλο ιδιωτικό χρέος, κυρίως σε αμερικανικά δολάρια» σημειώνει ο Φαντί Χακούρα, ειδικός στο Chatham House. Αυτό, όπως σημειώνει, «θα πίεζε περισσότερο την τουρκική λίρα και θα μπορούσε να οδηγήσει σε πανικό στο τουρκικό σύστημα».
Το ερώτημα, βεβαίως, είναι πόσο σκληρές θα μπορούσαν να είναι τέτοιου είδους κυρώσεις: Στο πλαίσιο του CAATSA (Countering America’s Adversaries Through Sanctions Act), o υπουργός Εξωτερικών πρέπει να επιλέξει τουλάχιστον 5 από 12 επιλογές, διαφορετικών μεγεθών και αυστηρότητας. Η σκληρότερη επιλογή θα ήταν ο αποκλεισμός της τουρκικής κυβέρνησης από το αμερικανικό χρηματοπιστωτικό σύστημα. Επίσης, υπάρχουν και άλλες επιλογές, όπως το μπλοκάρισμα συμβολαίων αγορών ή ο περιορισμός των αδειών εξαγωγών στην Τουρκία- ενώ υπάρχει και η εναλλακτική επιλογή της επιλογής κυρώσεων σε συγκεκριμένους φορείς/ οντότητες, όπως, για παράδειγμα η τουρκική πολεμική αεροπορία ή η υπηρεσία που είναι αρμόδια για τους εξοπλισμούς. Γενικότερα πάντως, ο Χακούρα θεωρεί πως η κυβέρνηση Τραμπ μάλλον θα επιλέξει πιο ήπιες κυρώσεις, δεδομένης της γεωπολιτικής σημασίας που έχει η Τουρκία, ειδικά ως μέλος του ΝΑΤΟ. Ωστόσο, όπως σημειώνει, εάν η Τουρκία συνεχίσει να αγοράζει όπλα από τη Ρωσία, η αντιπαράθεση θα μπορούσε να κλιμακωθεί, με αποτέλεσμα αυστηρότερες κυρώσεις: «Υποψιάζομαι πως η Τουρκία οδεύει, με το πέρασμα του χρόνου, σε μια ολική ρήξη με τις ΗΠΑ και το ΝΑΤΟ» εκτιμά σχετικά.
Όπως προαναφέρθηκε, στο πλαίσιο του CAATSA προβλέπεται πως ο πρόεδρος μπορεί να μπλοκάρει τις κυρώσεις- ωστόσο ειδικοί εκτιμούν πως, όποιες και αν είναι οι σχέσεις του με τον Ερντογάν, είναι μάλλον απίθανο ο Τραμπ να κάνει κάτι τέτοιο, καθώς στο θέμα αυτό υπάρχει συμφωνία μεταξύ και των δύο κομμάτων στο Κογκρέσο, όπως και η υποστήριξη των υπουργείων Άμυνας και Εξωτερικών. Οπότε θεωρείται πιθανότερο πως ο Τραμπ θα προσπαθήσει είτε να καθυστερήσει τις κυρώσεις, είτε να μεταπείσει το Κογκρέσο (αν και αυτό θεωρείται πολύ δύσκολο να συμβεί).
Σε κάθε περίπτωση, πρόκειται για ένα ζήτημα το οποίο οι σύμμαχοι των ΗΠΑ παρατηρούν με πολλή προσοχή τις αντιδράσεις της αμερικανικής κυβέρνησης, καθώς δεν είναι λίγες οι συμμαχικές χώρες που έχουν στα πλάνα τους αγορές ρωσικών όπλων: Η Ινδία σκοπεύει και αυτή να αγοράσει S-400, ενώ η Αίγυπτος εξετάζει το ενδεχόμενο αγοράς μαχητικών Su-35.