Το Καλάμι είναι ένα ημιορεινό χωριό του Δήμου Βιάννου στο νότιο Ηράκλειο. Μέχρι τη δεκαετία του ’80 υπήρξε μια ζωντανή, δυναμική κοινότητα προκομμένων ανθρώπων, δουλευτών της κρητικής γης. Σήμερα είναι (σχεδόν) έρημο: δύο άνθρωποι απέμειναν ως μόνιμοι κάτοικοι.
Οι οικογένειες του χωριού από τις αρχές της δεκαετίας του ’70 άρχισαν να μετοικούν στα μετόχια τους στην (πανέμορφη) παραλιακή ζώνη της περιοχής τους. Σήμερα οι περισσότερες οικογένειες με καταγωγή από το Καλάμι ζούνε στην Ψαρή Φοράδα, έναν παραθαλάσσιο οικισμό της νότιας Κρήτης.
Το Καλάμι μοιάζει σήμερα με απόκοσμο κινηματογραφικό σκηνικό- όχι μόνο γιατί είναι έρημο, άδειο από φωνές και βήματα, αλλά και γιατί είναι ένας γραφικός οικισμός σε έναν «δύσκολο», πάντως όμορφο τόπο. Παραδοσιακό κρητικό χωριό με χαρακτηριστικό, έντονο οικιστικό πυρήνα: καλντερίμια και αυλές, πετρόκτιστα σπίτια με σμιλευμένα υπέρθυρα, κατώγια και ανώγια με ξύλινες εσωτερικές σκάλες, βεράντες και πεζούλες σκιερές.
Το παράδειγμα του Καλαμιού στη σύγχρονη εποχή επιβεβαιώνει διά ζώσης πως ο χρόνος επεμβαίνει αδίστακτα στους τόπους των ανθρώπων, πως όλοι προσπαθώντας να βελτιώσουμε συνθήκες της ζωής μας πρέπει, συχνά, να αφήσουμε κάτι πίσω- τρέχοντας μπροστά να προσπεράσουμε κομμάτια του εαυτού μας. Και να εγκαταλείψουμε ακόμα θραύσματα παρελθόντος βίου και αγαπημένων αναμνήσεων. Συνηθισμένη ιστορία που το Καλάμι εικονογραφεί εμφατικά.
Η κυρία Βαγγελιώ Δασκαλάκη είναι γέννημα θρέμμα Καλαμιώτισα, εκπαιδευτικός και πρώην πρόεδρος του Πολιτιστικού Συλλόγου του χωριού της. Όταν μιλήσαμε, της ζήτησα να πάρουμε την ιστορία του Καλαμιού από την αρχή.
«Το Καλάμι υπήρχε στην περίοδο της Ενετοκρατίας», λέει η ίδια. «Αναφέρεται στην τουρκική απογραφή του 1671 ως “Συκολόγο- Καλάμι με 21 χαράτσα”. Και στην αιγυπτιακή απογραφή του 1834 αναφέρεται ως Kalami με 44 χριστιανικές οικογένειες».
«Γνωρίζουμε πως προέκυψε η ονομασία Καλάμι;», ρωτάω την κυρία Δασκαλάκη.
«Την περίοδο που ιδρύθηκε το χωριό Άραβες και Τούρκοι λεηλατούν και καταστρέφουν εκκλησίες. Κάτοικοι από τις παραθαλάσσιες περιοχές άρχισαν να ανεβαίνουν προς τα βουνά. Το Καλάμι οικοδομήθηκε σε ένα μικρό, ημιορεινό λεκανοπέδιο, αθέατο από τη θάλασσα. Πολλά χωριά σε ολόκληρη τη Μεσόγειο θάλασσα δημιουργήθηκαν με αυτό το σκεπτικό: ήταν μια τακτική προστασίας των ανθρώπων από την πειρατεία, τις λεηλασίες και βιαιοπραγίες. Οι εχθροί έρχονταν πάντα από τη θάλασσα».
«Οι χριστιανοί που τότε κατέφυγαν εδώ, ύψωσαν ένα καλάμι στη θεση της σημερινής εκκλησίας (Άγιος Γεώργιος- Χαράλαμπος), μέσα στην αθέατη ρεματιά του ποταμού Μπλαβάρη. Επικράτησε έτσι η φράση «πάμε στο καλάμι», προκειμένου να ασκήσουν τα θρησκευτικά τους καθήκοντα αθέατοι».
«Τα πρώτα σπίτια- κελιά κτίστηκαν γύρω από την εκκλησία. Αυτή ήταν η πρώτη γειτονιά του χωριού και πήρε την ονομασία “κελιά”. Η δόμηση ήταν πυκνή, οι κατοικίες κτιζόντουσαν η μία πάνω στην άλλη και με κοινές μεσοτοιχίες γιατί οι άνθρωποι ήθελαν να εκμεταλλευτούν και τον μικρότερο, πολύτιμο χώρο».
«Η ζωή δεν ήταν εύκολη μέχρι και τη σύχρονη εποχή. Οι συνθήκες αερισμού και υγιεινής ήταν ανεπαρκείς και οι δρόμοι στενοί, λιθόστρωτοι ή χωμάτινοι. Στη σύγχρονη εποχή είναι απροσπέλαστοι από αυτοκίνητο, παλιότερα δε χωρούσαν να περάσουν δύο ζώα φορτωμένα όταν συναντιόντουσαν από αντίθετη κατεύθυνση. Δεν υπήρχε ύδρευση, δεν υπήρχε δρόμος για την αποκομιδή των απορριμάτων».
Το Καλάμι είχε γίνει κοινότητα ήδη από το 1925, με πληθυσμό περισσότερους από 350 κατοίκους, ενώ στην απογραφή του 1961 το χωριό είχε 187 οικογένειες με 501 μόνιμους κατοίκους.
«Ημασταν κεφαλοχώρι», συνεχίζει η κυρία Δασκαλάκη. «Είχαμε τα πάντα: μεγάλο εμπορικό κατάστημα υφασμάτων και πανδοχείο, φούρνους, παντοπωλεία, καφενεία και γενικά όλα τα επαγγέλματα: ραφτάδικο, σαμαράδικο, πεταλωτήριο, χαλκιδιό. Είχαμε ελαιοτριβεία, αλευρόμυλο και μηχανικό εξοπλισμό κονσερβοποίησης. Στο χωριό λειτουργούσε δημοτικό σχολείο, η εκκλησία μας ήταν και ενορία, υπήρχε αγροφυλακή και Μορφωτικός Σύλλογος Νεολαίας με πολυποίκιλλες δράσεις: διοργανώναμε δενδροφυτεύσεις και εράνους, προσπαθούσαμε για τον καλλωπισμό του δημόσιου χώρου, είχαμε θεατρική ομάδα».
«Η οικονομία του χωριού ανέκαθεν στηριζόταν στην αγροτική παραγωγή και πολύ λιγότερο στην κτηνοτροφία, τη μελισσοκομία, την οικοτεχνία. Στο Καλάμι και στην γύρω περιοχή υπήρχαν κυρίως ελαιόδεντρα και αμυγδαλιές ή χαρουπιές, λίγα αμπέλια και σιτηρά προς τις παραλιακές εκτάσεις, όπως και κάποια οπωροκηπευτικά. Οι αρχές της δεκαετίας του 1960 σηματοδοτούν μία περίοδο οικονομικής ανάπτυξης- αρχίζει τότε η υπαίθρια καλλιέργεια πρώιμων κηπευτικών και αμέσως μετά η μπανανοκαλλιέργεια στην παραλιακή ζώνη».
«Ο τόπος είναι ευλογημένος, αν υπάρχει νερό, ευδοκιμούν τα πάντα», λέει η κυρία Δασκαλάκη. «Τα παλιά χρόνια η άρδευση στα μετόχια των Καλαμιωτών προς την ακτογραμμή γινόταν από λιγοστά πηγάδια με υφάλμυρο νερό. Όταν έγιναν οι πρώτες γεωτρήσεις και όσο αυτές πολλαπλασιάζονταν, ανάλογα πολλαπλασιάστηκαν και οι εξωτερικές καλλιέργειες, κυρίως ντομάτας, ακόμα και κατά τη διάρκεια του χειμώνα. Τότε το βιοτικό επίπεδο των κατοίκων άρχισε να βελτιώνεται αισθητά. Η εσωτερική μετανάστευση ανακόπηκε και μάλιστα αρκετοί κάτοικοι επέστρεψαν στο χωριό από την Αθήνα».
«Αρχικά το Καλάμι παρέμεινε ο κύριος τόπος κατοικίας τους- κατά τους χειμερινούς όμως μήνες οι κάτοικοι ζούσαν στους νοτιότερους οικισμούς όπου οι κλιματολογικές συνθήκες ήταν πιο ήπιες. Άλλωστε εκεί ήταν πιο κοντά και στα μετόχια τους, όπου είχαν αναπτύξει τις πρώτες καλλιέργειες. Με τα χρόνια έφτιαξαν εκεί καινούργια σπίτια και σταδιακά οι περισσότεροι Καλαμιώτες μετοίκησαν μόνιμα σε παραλιακούς οικισμούς όπως η Ψαρή Φοράδα και η Σιδωνία».
Το Καλάμι πότε ερήμωσε;
Αυτό δεν έγινε από τη μια μέρα στην άλλη. Πάντως αυτή η μετοίκηση συντελέστηκε σε μεγάλο βαθμό μέσα σε περίπου δέκα χρόνια, από τις αρχές της δεκαετίας του ’70 έως τα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του ’80. Το 1997 υπήρχαν περίπου 15 μόνιμοι κάτοικοι στο Καλάμι- σήμερα έχουν απομείνει μόνο δύο.
«Δεν φύγαμε από τον τόπο μας όμως», σχολιάζει η κυρία Δασκαλάκη. «Σε πατρογονικά μας χώματα εξακολουθούμε να ζούμε».
«Τα σπίτια στο Καλάμι δεν εγκαταλείφθηκαν από εμάς- τα αφήσαμε όπως ήτανε. Για αυτό μπορεί να δείτε διάφορα αντικείμενα, συναισθηματικής κυρίως αξίας, μέσα στα σπίτια του χωριού. Αφήσαμε διάφορα πράγματά μας στο Καλάμι γιατί όταν φτιάξαμε τα καινούργια σπίτια μας στους παραλιακούς οικισμούς, θέλαμε να μπορούμε να ζούμε και στο Καλάμι, να επιστρέφουμε».
«Τα σπίτια όμως έγιναν έρμαια του χρόνου. Και της παραβατικότητας, σε μια περιοχή όπου αστυνόμευση δεν υπάρχει. Τα σπίτια μας “ανοίχτηκαν” από άτομα που ήξεραν ότι το χωριό είναι έρημο και δε φυλάσσεται, οι διαρρήξεις και οι λεηλασίες ήταν συνεχείς, απανωτές».
«Πηγαίναμε εμείς την άλλη μέρα, επισκευάζαμε τις πόρτες, φτιάχναμε τις κλειδαριές... Αλλά όταν (κάποιοι) έβλεπαν ένα σπίτι κλειδωμένο, θεωρούσαν ότι έχει μέσα πράγματα αξίας. Και έκαναν νέα διάρρηξη».
«Το δικό μου σπίτι είναι στο κέντρο του χωριού- τελικά άφησα ένα σημείωμα “πάρτε ότι θέλετε αλλά κλείστε την πόρτα φεύγοντας”. Γιατί έμπαιναν τα ζώα μέσα στα σπίτια, έχω βρει το σπίτι μου ανοιγμένο και με κατσίκια μέσα. Από ένα σημείο και μετά απελπίζεσαι, νιώθεις ότι δεν ωφελεί να προσπαθείς».
Τελικά δεν ήταν μόνο η μετατόπιση της αγροτικής παραγωγής, άρα και της τοπικής οικονομίας που ερήμωσε το χωριό. Η οικονομική κρίση που ξεκίνησε το 2009 αποδυνάμωσε προσπάθειες για να ζωντανέψει ξανά το Καλάμι- και το αρνητικό οικονομικό αποτύπωμα της πανδημίας που ζούμε προφανώς θα ακυρώσει ή θα επιδράσει αρνητικά σε όποιες επόμενες απόπειρες νέας ζωής στον παλιό οικισμό.
«Πριν κάποια χρόνια ο κύριος Γιαννόπουλος από το Χαμόγελο του Παιδιού επισκέφτηκε το Καλάμι με σκοπό να δημιουργηθούν εδώ σπιτια για τα παιδιά», λέει η κυρία Δασκαλάκη. «Θα αναστηλώνονταν και θα επισκευάζονταν σπίτια του χωριού και θα χρησιμοποιούνταν για τη φιλοξενία παιδιών. Και όλοι οι Καλαμιώτες, σε τεράστια πλειοψηφία, ήμασταν πρόθυμοι να υποστηρίξουμε το εγχείρημα. Αλλά η οικονομική κρίση που ήρθε μετά από λίγο, ακύρωσε και αυτή την προσπάθεια».
Μακάρι οι Καλαμιώτες να τα καταφέρουν και να ξαναδώσουν (καθημερινή) ζωή στο χωριό που μεγάλωσαν, στα πατρικά τους σπίτια- να αντηχήσουν πάλι φωνές, να ακουστούνε βήματα στα σπίτια και τα καλντερίμια του χωριού τους. Μια ωραία τους, ευγενική προσπάθεια να δώσει καρπούς, ακόμα και εν μέσω της δυστοπίας που ζούμε. Ειδικά εν μέσω της δυστοπίας που ζούμε.