Ο δημόσιος διάλογος για την αρχιτεκτονική της διοίκησης στην Ελλάδα συνήθως αφορά στη διαμόρφωση χωρικών ενοτήτων (περιφερειών) κατάλληλων για εκλογικούς συσχετισμούς και αποτελέσματα. Όμως πλέον, οι απαιτήσεις έχουν αλλάξει. Η έξοδος από τα προγράμματα στήριξης της ελληνικής οικονομίας επιτάσσει τη διατύπωση προτάσεων με νέα δεδομένα πολιτικά, οικονομικά, κοινωνικά, χωροταξικά και αναφορές όχι μόνο στην εσωστρεφή διάσταση των στοιχείων αυτών αλλά και στην εξωστρεφή επίδραση τους.
Μια τέτοια πρόταση αποτελεί η ρηξικέλευθη πολιτική επιλογή της αναδιάταξης της διοικητικής οργάνωσης και λειτουργίας στο Αρχιπέλαγος του Αιγαίου. Συγκεκριμένα, προτείνεται η θεσμοθέτηση μιας Μητροπολιτικής Περιφέρειας που θα περιλαμβάνει το σύνολο του Αιγαίου (δηλαδή τις σημερινές περιφέρειες Βορείου και Νοτίου Αιγαίου), με έδρα το Καστελλόριζο.
Η εξέλιξη αυτή θα αναβαθμίσει τη γεωστρατηγική σημασία του Αιγαίου, καθιστώντας τη Μητροπολιτική Περιφέρεια Αιγαίου μια ισχυρή οντότητα με νησιωτικά χαρακτηριστικά που θα έχει νευραλγικό ρόλο στα εθνικά, ευρωπαϊκά και διεθνή δρώμενα, αποτελώντας κυριολεκτικά ένα σταυροδρόμι ροών αγαθών, προσώπων, υπηρεσιών και κεφαλαίων μεταξύ των τριών ηπείρων. Θα συνιστά μια ενιαία διοικητική οντότητα που θα εκτείνεται κατά μήκος της θαλάσσιας συνοριογραμμής με την Τουρκία, αποτελώντας έτσι το εξωτερικό νησιωτικό σύνορο της Ευρωπαϊκής Ένωσης στην Ανατολική Μεσόγειο.
Πέραν των άλλων, αυτή η πρόταση δημιουργεί και σημαντικές αναπτυξιακές προκλήσεις για τα νησιά καθώς συμβάλλει στον καλύτερο συντονισμό δράσεων, χρηματοδοτήσεων και παρεμβάσεων, που θα ενισχύσουν τις τοπικές οικονομικές δραστηριότητες, συνδυάζοντας σε δια-νησιωτικό επίπεδο την επιχειρηματική δυναμική κάθε νησιού (π.χ. πρωτογενής τομέας σε ένα νησί και τουρισμός σε ένα άλλο). Θα αυξηθεί η ανταγωνιστικότητα της τοπικής επιχειρηματικής δραστηριότητας και θα αξιοποιηθούν καλύτερα οι πόροι που διατίθενται από την Πολιτική Συνοχής της ΕΕ.
Αναλυτικότερα, η εν λόγω πρόταση στηρίζεται στην κάτωθι πολιτική επιχειρηματολογία:
Τι σηματοδοτεί η δημιουργία Μητροπολιτικής Περιφέρειας Αιγαίου;
Η ακριτική θέση της Μητροπολιτικής Περιφέρειας Αιγαίου, σε εθνικό αλλά και ευρωπαϊκό επίπεδο, θα την καταστήσει βασικό συντελεστή σχεδιασμού και υλοποίησης μιας συνολικότερης πολιτικής γειτονίας, ειδικά ως προς την Τουρκία. Έτσι η εθνική αλλά και η ευρωπαϊκή πολιτική προσέγγιση της Γείτονος θα πρέπει να λαμβάνει υπ’ όψιν τις θέσεις της μητροπολιτικής Περιφέρειας Αιγαίου, ως πολιτικής οντότητας, αλλά και ως μηχανισμού περιφερειακής διακυβέρνησης που θα κληθεί να υλοποιήσει την πολιτική γειτονίας ως παράγοντας πολιτικής δράσης στην «πρώτη γραμμή». Και είναι προφανές ότι ένα από τα πρώτα πεδία θεματικής πολιτικής που θα κληθεί να υπηρετήσει η Μητροπολιτική Περιφέρεια Αιγαίου στο πλαίσιο της Πολιτικής Γειτονίας με την Τουρκία είναι το μεταναστευτικό πρόβλημα, με τον έλεγχο των μεταναστευτικών ροών προς την Ευρώπη.
Αυτό θα αναδείξει το ρόλο και τη σημασία της Μητροπολιτικής Περιφέρειας Αιγαίου, τόσο από την πλευρά της Ελλάδας, όσο και της Ευρωπαϊκής Ένωσης, για τη διαχείριση αυτού του τόσο κρίσιμου ζητήματος. Μια ενιαία θεσμική-διοικητική οντότητα διακυβέρνησης στο γεωγραφικό χώρο του Αιγαίου, σε περιφερειακό επίπεδο, θα δώσει τη δυνατότητα ανάπτυξης ενός ολοκληρωμένου σχεδιασμού, με δεδομένα από την επιτόπια πραγματικότητα, χωρίς διάσπαση εστίασης και δράσεων, και, συνακόλουθα, την αντίστοιχη δυνατότητα εφαρμογής των σχετικών ενεργειών, με ενιαίο σημείο διοικητικής αναφοράς.
Παράλληλα, στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Πολιτικής για τη Συνοχή, η ύπαρξη μιας ενιαίας Περιφέρειας θα καταστήσει τα νησιά του Αιγαίου μια κρίσιμη χωρική οντότητα, τόσο ως προς την έκταση όσο και ως προς τον ωφελούμενο πληθυσμό και θα επιτάσσει τη λήψη συγκεκριμένων μέτρων για τη στήριξη τους, με βασικότερη επιδίωξη προδήλως την ανάδειξη της νησιωτικότητας ως ένα από τα κριτήρια για την κατανομή των σχετικών πόρων από τα Διαρθρωτικά και Επενδυτικά Εργαλεία της ΕΕ.
Επακόλουθο μιας τέτοιας εξέλιξης θα είναι η αύξηση των διατιθέμενων κονδυλίων στα νησιά από την ΕΕ. Αυτό θα επιτρέψει και την ανάδειξη των κυρίων (αλλά σε καμία περίπτωση αποκλειστικών) οικονομικών δραστηριοτήτων που θα μπορούν να υποστηριχθούν στα νησιά του Αιγαίου, π.χ. την ανάπτυξη ενός δίπολου που θα συνδυάζει την έντονη παρουσία του πρωτογενούς τομέα στο Βόρειο Αιγαίο και την έντονη τουριστική ανάπτυξη στο Νότιο Αιγαίο, επιτρέποντας την οικοδόμηση συνεργειών σε όλη την έκταση του Αρχιπελάγους, όπως οι καινοτόμες μορφές αγροτουρισμού, ψηφιακής επιχειρηματικότητας, κα.
Σε αυτό το πλαίσιο αποκτά άλλη δυναμική η εφαρμογή του μέτρου του Μεταφορικού Ισοδυνάμου (Μ.Ι.), καθώς θα καταστήσει επαρκέστερες και πιο συμφέρουσες οικονομικά τις μεταφορές τόσο από και προς την Μητροπολιτική Περιφέρεια Αιγαίου, όσο και ενδοπεριφερειακά, αυξάνοντας την ανταγωνιστικότητα της επιχειρηματικής δραστηριότητας σε όλους τους τομείς της οικονομίας.
Η οικονομική ανάπτυξη της Περιφέρειας Αιγαίου κατά τα ανωτέρω, σε συνδυασμό με την προαναφερθείσα πολιτική σημασία της, θα αποτελέσει σημείο αναφοράς ως παράδειγμα προς περαιτέρω ενεργοποίηση των περιφερειών στο ευρωπαϊκό γίγνεσθαι, και δη των νησιωτικών και παραμεθορίων περιφερειών που θα πρέπει επιτέλους να αποτελέσουν προτεραιότητα των εθνικών και ευρωπαϊκών πολιτικών.
Η εκχώρηση πολιτικών και διοικητικών αρμοδιοτήτων για την καλύτερη διαχείριση των «τοπικών υποθέσεων» πλέον θα αποκτήσει άλλη διάσταση, καθώς η τοπική υπόθεση θα έχει καταστεί κεντρικό πολιτικό θέμα, λόγω της κρισιμότητας της περιοχής στην οποία θα εξελίσσεται. Πέραν του προφανούς και προαναφερθέντος παραδείγματος του μεταναστευτικού προβλήματος, ένα άλλο παράδειγμα κρίσιμης πολιτικής επιλογής που θα αναπτυχθεί στην Περιφέρεια Αιγαίου, και μάλιστα με πανευρωπαϊκή αναφορά, θα είναι η ανάπτυξη και αξιοποίηση των διευρωπαϊκών δικτύων μεταφορών που θα μπορούν να αξιοποιούν τις βελτιωμένες υποδομές των νησιών για τη διασύνδεση της Ευρώπης με τη Μέση Ανατολή και περαιτέρω την Ασία και τη Βόρειο Αφρική.
Επίσης, θα καταστεί εφικτός ο Ολοκληρωμένος Θαλάσσιος Χωροταξικός Σχεδιασμός στο χώρο του Αιγαίου με στόχο τον συντονισμό άσκησης ανθρώπινων δραστηριοτήτων στη θάλασσα (π.χ. εγκαταστάσεις Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας (ΑΠΕ), Υδατοκαλλιέργειες, Αλιεία, Μεταφορές, κλπ) προκειμένου να διασφαλίζεται η αποτελεσματικότητα και η βιωσιμότητά τους στον μέγιστο δυνατό βαθμό.
Η ενιαία αντίληψη του χώρου του Αιγαίου έχει ήδη εκφραστεί σε ένα κρίσιμο και δυναμικό πεδίο θεματικής πολιτικής, την ανώτατη εκπαίδευση. Το 1984, ο αείμνηστος Ανδρέας Παπανδρέου έδωσε σάρκα και οστά σε ένα πολυετές όραμα, εδραιώνοντας το Πανεπιστήμιο Αιγαίου, κατά μήκος όλου του νησιωτικού χώρου του Αρχιπελάγους, απαντώντας έτσι στις «αναθεωρητικές» βλέψεις της Τουρκίας και θωρακίζοντας τα νησιά κατά μήκος των συνόρων με διεθνώς αναγνωρισμένους πόλους γνώσης, καινοτομίας και επιστημονικής δημιουργικότητας. Η επιτυχία αυτής της εμπειρίας αποτελεί χρήσιμο οδηγό για την θεσμοθέτηση της Περιφέρειας Αιγαίου.
Γιατί το Καστελλόριζο, η έδρα της Μητροπολιτικής Περιφέρειας Αιγαίου;
Τα πολιτικά, νομικά και διοικητικά δεδομένα καθιστούν όχι απλώς εφικτή αλλά μάλλον επιβεβλημένη μια τέτοια επιλογή. Ειδικότερα, το Καστελλόριζο βρίσκεται στο μεταίχμιο μεταξύ Δύσης και Ανατολής. Η γεωγραφική του εγγύτητα με τη Τουρκία το καθιστά ιδιαίτερα σημαντικό γεωπολιτικό και γεωστρατηγικό σημείο αναφοράς. Δεν είναι τυχαία η ρητορική που αναπτύσσεται από την τουρκική πλευρά σχετικά με τη νομική δυνατότητα των νησιών να έχουν Αποκλειστική Οικονομική Ζώνη (ΑΟΖ).
Ο καθορισμός της έδρας της Μητροπολιτικής Περιφέρειας Αιγαίου στο Καστελλόριζο, ως πολιτική επιλογή με πολλαπλούς συμβολισμούς, αναδεικνύει τη σημασία του συμπλέγματος των νησιών Καστελλορίζου, ως σημείο αναφοράς του Αρχιπελάγους και της ευρύτερης περιοχής και συμβάλλει καίρια στην ακόμη σαφέστερη εκπλήρωση των όρων που θέτει το Διεθνές Δίκαιο για την αναγνώριση δικαιωμάτων (χωρικά ύδατα, υφαλοκρηπίδα, ΑΟΖ) σε ένα νησί όπως το Καστελλόριζο κατά τις ρυθμίσεις του Δικαίου της Θάλασσας.
Ως προς την ελληνική έννομη τάξη, ο καταστατικός χάρτης της Ελληνικής Πολιτείας, το Σύνταγμα, επιφυλάσσει για τους Οργανισμούς Τοπικής Αυτοδιοίκησης (ΟΤΑ) όλων των βαθμίδων, την αποστολή της διαχείρισης των τοπικών υποθέσεων. Η ερμηνεία των σχετικών ρυθμίσεων από το Συμβούλιο Επικρατείας έχει καταλήξει στο συμπέρασμα ότι ο καθορισμός της έδρας ενός ΟΤΑ (όπως και ο καθορισμός των ορίων και της έκτασης του) όταν γίνεται από τον εθνικό νομοθέτη δεν αποτελεί τοπική υπόθεση, αλλά θέμα γενικότερης σημασίας, και δεν πρέπει να γίνεται κατά τρόπο που να προκαλεί τοπικιστικές διενέξεις αλλά να εξυπηρετεί τη δημιουργία ΟΤΑ ευρύτερης περιφερειακής αναφοράς, που να είναι απαλλαγμένοι από τέτοια προβλήματα, λαμβάνοντας υπ’ όψιν το γενικότερο δημόσιο συμφέρον και τις ιδιαίτερες συνθήκες κάθε περιοχής (βλ. ΣτΕ Ολομ. 1430/1981, ΣτΕ 1397/1995, ΣτΕ 3787/2001, ΣτΕ 538/2002).
Η προαναφερθείσα ανάλυση της σημασίας του Καστελλόριζου αιτιολογεί το δημόσιο (εν προκειμένω εθνικό) συμφέρον μιας τέτοιας επιλογής. Παράλληλα θα διαμορφωθούν οι προϋποθέσεις μόνιμης αντιμετώπισης και προβλημάτων που υπάρχουν αυτή τη στιγμή στο ίδιο το Καστελλόριζο, καθώς θα επιδιωχθεί η μόνιμη τοποθέτηση ιατρικού και εκπαιδευτικού προσωπικού για τη στελέχωση των αντίστοιχων υποδομών που υπάρχουν στο νησί ενώ θα ολοκληρωθούν και οι λοιπές υποδομές (οδικό δίκτυο, ηλεκτροφωτισμός, κλπ).
Η διοικητική λειτουργία της Περιφέρειας θα διαμορφωθεί με βάση το μοντέλο των μητροπολιτικών ΟΤΑ, ήτοι σε κάθε περιφερειακή ενότητα θα υπάρχει διοικητική και οικονομική αυτοτέλεια, ενώ η περιφερειακή αρχή θα έχει επιτελικές και συντονιστικές αρμοδιότητες. Ουσιαστικά, η μητροπολιτική Περιφέρεια Αιγαίου θα περιλαμβάνει ολοκληρωμένες λειτουργικά χωρικές ενότητες (οι πρώην νομαρχιακές αυτοδιοικήσεις), στις οποίες θα υπάρχουν και οι πρωτοβάθμιοι ΟΤΑ, με σαφή διάκριση των κατά τόπο και καθ’ ύλη αρμοδιοτήτων όλων των βαθμίδων αυτοδιοίκησης, και η πολιτική νομιμοποίηση της θα προκύπτει από την άμεση εκλογή των οργάνων της σε χωρικό και μητροπολιτικό επίπεδο.
Προδήλως, μπορούν να αξιοποιηθούν οι δυνατότητες της ηλεκτρονικής διακυβέρνησης για την υποστήριξη της διοικητικής λειτουργίας της Περιφέρειας Αιγαίου, ώστε να ξεπεραστούν οι δυσκολίες της νησιωτικής γεωγραφικής μορφολογίας της. Σε πιο πρακτικό επίπεδο, είναι σαφές ότι στο Καστελλόριζο η ύπαρξη λιμενικής υποδομής, αεροδρομίου- και υδατοδρομίου σύμφωνα με τον υπάρχοντα προγραμματισμό – που σίγουρα μπορούν να τύχουν βελτιωτικών παρεμβάσεων – καθώς και η παροχή κινήτρων σε στελέχη για την παραμονή τους εκεί, θα είναι κρίσιμα στοιχεία για την επιτυχία του όλου εγχειρήματος, δεδομένου ότι οι απαιτήσεις για τη λειτουργία της έδρας εκεί θα είναι συγκεκριμένες και κυρίως πολιτικής φύσης, ενώ οι διοικητικές λειτουργίες θα εκπληρώνονται κατά το προδιαγραφέν μητροπολιτικό μοντέλο.
Το Αιγαίο: Μια Στρατηγική Μακροπεριφέρεια
Το Αιγαίο πρέπει να καταστεί μια Στρατηγική Μακροπεριφέρεια (MacroRegional Strategy) που θα έχει τη δυνατότητα να αναπτύξει (σε επίπεδο σχεδιασμού και εφαρμογής) ένα πλαίσιο δράσεων, επιτρέποντας στις περιοχές που βρίσκονται στον ίδιο γεωγραφικό χώρο να αντιμετωπίζουν και να βρίσκουν λύσεις από κοινού σε προβλήματα ή να επωφελούνται από τις κοινές δυνατότητες που διαθέτουν, αναπτύσσοντας ενισχυμένη συνεργασία, με στόχο να καταστήσουν τις πολιτικές τους πιο αποτελεσματικές σε σχέση με τον τρόπο που θα αντιμετώπιζαν τα ζητήματα μεμονωμένα.
Οι συμμετέχοντες δρώντες (εθνικές, περιφερειακές αρχές, δημοτικές αρχές, ΜΚΟ, κλπ.) θα βασίζουν τις δράσεις τους σε βασικές αρχές που θα συνθέτουν μια εταιρική σχέση και έναν επαρκή μηχανισμό συνεργασίας, με καλό συντονισμό δράσεων όσον αφορά στις σχετικές πολιτικές και τους πόρους χρηματοδότησής τους, και ένα υψηλό πνεύμα συνεργασίας εντός και μεταξύ των περιοχών και των τομέων πολιτικής στη Μακροπεριφέρεια.
Εν κατακλείδι, τα οφέλη από την δημιουργία μιας Μητροπολιτικής Περιφέρειας Αιγαίου με έδρα το Καστελλόριζο, είναι πολλαπλά και σηματοδοτούν μια νέα συναντίληψη ως προς την Περιφερειακή Διακυβέρνηση και το ρόλο των Περιφερειών ως υποκείμενα παραγωγής πολιτικών ήπιας ισχύος και πρότυπων αναπτυξιακών δρώντων.
Η υιοθέτηση αυτής της πρότασης αποτελεί μια καινοτόμο αλλαγή στην αρχιτεκτονική του μοντέλου διακυβέρνησης και τη μετάβαση σε ένα μοντέλο πολυεπίπεδης και πολυσυμμετοχικής διακυβέρνησης.
Η αναζήτηση επιλογών για μια νέα διακυβέρνηση στην ελληνική πραγματικότητα, απαιτεί θάρρος, γνώση, εμπειρία και συνεργατικό πνεύμα. Μήπως είναι πλέον ώριμες οι συνθήκες για δραστικές αλλαγές;
Ελευθερία Φτακλάκη
Διεθνολόγος/Πολιτικός Επιστήμων,
Υπ. Διδάκτωρ Πανεπιστημίου Αιγαίου
τ. Αντιπεριφερειάρχης Ν.Αιγαίου