«Δεν είναι διόλου τυχαίο που το «1984» επανεμφανίστηκε στις λίστες των αμερικανικών μπεστ σέλερ την περίοδο Τραμπ. Η περίφημη φράση του Αμερικανού προέδρου «Ό,τι βλέπετε και διαβάζετε δεν είναι αυτό που συμβαίνει», με την οποία δεν αμφισβητούσε μόνο τα παραδοσιακά μέσα ενημέρωσης των ΗΠΑ, αλλά και την εμπειρία και την αντιληπτική ικανότητα των πολιτών, μοιάζει να βγαίνει κατευθείαν από τις σελίδες του «1984».
Εβδομήντα ένα χρόνια από τον θάνατο του ιδιοφυούς Τζορτζ Όργουελ (1903-1950) και με τα βιβλία του πλέον ελεύθερα δικαιωμάτων, οι εκδοτικοί οίκοι επαναφέρουν τους τίτλους του προτείνοντας νέες μεταφράσεις. Μεταξύ αυτών και οι εκδόσεις Μεταίχμιο με τα δύο εμβληματικά -κατά πολλούς, κορυφαία- έργα του, την πολιτική αλληγορία «Η φάρμα των ζώων» (Animal Farm) και το δυστοπικό «1984» (Nineteen Eighty Four) σε νέα μετάφραση της έμπειρης Κατερίνας Σχινά.
Συνυφασμένα ως επί το πλείστον με τα αναγνώσματα της νεότητας, την εποχή κατά την οποία η ένταξη στην κοινότητα γεννά τα πρώτα σοβαρά ερωτήματα για τους μηχανισμούς και την νομή της εξουσίας, «Η Φάρμα» όπως και το «1984» διαπερνούν δεκαετίες και ιστορικές περιόδους με χαρακτηριστική άνεση, σαν να γράφτηκαν χθες.
Κριτικός λογοτεχνίας, βραβευμένη μεταφράστρια που έχει αναμετρηθεί με ιερά τέρατα της παγκόσμιας λογοτεχνίας -από τον Μαρκ Τουέιν και τον Έντγκαρ Άλαν Πόε, μέχρι τον Ίαν Μακ Γιούαν, τον Φίλιπ Ροθ και την Τόνι Μόρισον- και συγγραφέας, η Κατερίνα Σχινά απαντά στις ερωτήσεις της HuffPost για τον Τζορτζ Όργουελ.
Εκκινώντας από την πρώτη γνωριμία, αναφέρεται στους σημαντικούς σταθμούς του μυθιστορηματικού βίου του, στη μεταγραφή των έργων του στην ψηφιακή εποχή του Μεγάλου Αδελφού και των fake news, αλλά και στη συρρίκνωση της γλώσσας που φτωχαίνει τη σκέψη.
-Σε ποια ηλικία ήρθατε σε επαφή με το έργο του Όργουελ; Ποιο ήταν το πρώτο βιβλίο του που διαβάσατε;
Tη «Φάρμα των ζώων», στην έκδοση του Γαλαξία, στην Α΄ Γυμνασίου, νομίζω, μεσούσης της δικτατορίας. Δεν μπορώ να πω ότι συνέλαβα πλήρως την αλληγορία, ωστόσο μετέφερα την ατμόσφαιρα της τυραννίας που αποπνέει η ιστορία στα συμφραζόμενα της εποχής, έχοντας ήδη διαισθανθεί, και λόγω οικογενειακού περιβάλλοντος, τον ολοκληρωτικό χαρακτήρα του καθεστώτος των συνταγματαρχών.
-Η επίγευση από εκείνη την πρώτη ανάγνωση επανήλθε μεταφράζοντας τη «Φάρμα των ζώων» και το «1984»;
Διάβασα το «1984» φοιτήτρια πια, στη μεταπολίτευση, και το ξαναδιάβασα αρκετά χρόνια αργότερα, θέλοντας να δοκιμάσω την αντοχή του στον χρόνο. Κάθε φορά που επανερχόμουν στο βιβλίο, ο ζόφος ήταν το ίδιο πυκνός, το ίδιο αδιαπέραστος, συχνά ανυπόφορος. Δεν υπήρχε έξοδος απ’ αυτό το σκοτάδι, δεν υπήρχε ελπίδα. Θυμάμαι ότι νεότερη απελπιζόμουν με την απόλυτη απαισιοδοξία του συγγραφέα, αντιδρούσα. Σήμερα, απλώς θαυμάζω τη διορατικότητά του, την εκπληκτική πολιτική και κοινωνική του εγρήγορση.
-Πόσο βαρύ είναι το φορτίο της μετάφρασης ενός βιβλίου τόσο επιδραστικού όσο το «1984», που από την πρώτη έκδοση μέχρι τώρα, έχει, όπως σημειώνετε στο επίμετρο, ερμηνευθεί με ποικίλους τρόπους, απαγορευθεί, αμφισβητηθεί και κυρίως, καταφέρει να διεισδύσει στην παγκόσμια κουλτούρα;
Σίγουρα είναι πρόκληση, αλλά όχι βάρος. Όπως είπε κάποτε ο Παναγιώτης Μουλλάς, το νόημα ενός λογοτεχνικού έργου δεν είναι δοσμένο εσαεί, αλλά κερδίζεται και αναδημιουργείται αδιάκοπα από τον αναγνώστη, σε συνάρτηση με την εποχή του. Επιπλέον, όσο πιο δημοφιλές και περίπλοκο είναι ένα κείμενο, τόσο πιο ανοιχτό σε ερμηνείες και νοηματοδοτήσεις. Δεν είναι διόλου τυχαίο που το «1984» επανεμφανίστηκε στις λίστες των αμερικανικών μπεστ σέλερ την περίοδο Τραμπ. Η περίφημη φράση του Αμερικανού προέδρου «Ό,τι βλέπετε και διαβάζετε δεν είναι αυτό που συμβαίνει», με την οποία δεν αμφισβητούσε μόνο τα παραδοσιακά μέσα ενημέρωσης των ΗΠΑ, αλλά και την εμπειρία και την αντιληπτική ικανότητα των πολιτών, μοιάζει να βγαίνει κατευθείαν από τις σελίδες του «1984».
-Ποιοι ήταν οι τρεις πιο σημαντικοί σταθμοί στη μυθιστορηματική ζωή του Όργουελ; Ποια γεγονότα γέννησαν ειδικά το «1984», το οποίο και εκδόθηκε επτά μήνες πριν από τον θάνατό του;
Δεν μπορώ να απαντήσω με ακρίβεια. Άλλοι θεωρούν σταθμό της ζωής του τον διορισμό του στην αστυνομία της Βιρμανίας και τη διαμονή του εκεί, που γέννησε και το βιβλίο του «Μέρες της Μπούρμα». Άλλοι τη συμμετοχή του στον ισπανικό εμφύλιο.
“«Δεν βλέπεις ότι ο στόχος της Νεογλώσσας είναι να περιορίσει το εύρος της σκέψης; Στο τέλος θα καταστήσουμε κυριολεκτικά αδύνατο το έγκλημα σκέψης, επειδή δεν θα υπάρχουν λέξεις να το εκφράσουν»”
Εγώ θα έλεγα ότι τον καθόρισε η συνειδητή του απόφαση, μετά την επιστροφή του από τη Βιρμανία, να ζήσει ανάμεσα στους φτωχούς και τους απόκληρους του Παρισιού και του Λονδίνου. Έζησε όπως αυτοί: κάνοντας δουλειές του ποδαριού, μαζεύοντας τις γόπες από τον δρόμο για να καπνίσει, καταφεύγοντας στα παγκάκια ή στους κοιτώνες των αστέγων για να κοιμηθεί. Κοντά τους διαμόρφωσε τις πολιτικές του απόψεις που θα εξελίσσονταν τόσο δυναμικά στη συνέχεια.
“Το Κόμμα σού έλεγε να αρνιέσαι τη μαρτυρία των ματιών και των αυτιών σου. Ήταν η υπέρτατη, η ουσιωδέστερη εντολή του.”
Και βέβαια μια από τις κορυφαίες στιγμές της ζωής του ήταν η εμπειρία του στον ισπανικό εμφύλιο. Στρατευμένος στις τάξεις του αντισταλινικού POUM, συγκρούστηκε βίαια με το κομμουνιστικό κόμμα και τις μεθόδους του. Η απέχθειά του για τον αυταρχισμό και τον δογματισμό του σταλινισμού εγγράφεται σαφώς στο «1984».
-Ποια φράση κρατάτε από το «1984»;
«Δεν βλέπεις ότι ο στόχος της Νεογλώσσας είναι να περιορίσει το εύρος της σκέψης; Στο τέλος θα καταστήσουμε κυριολεκτικά αδύνατο το έγκλημα σκέψης, επειδή δεν θα υπάρχουν λέξεις να το εκφράσουν». Είναι μια φράση που συναντιέται από πλάγιους δρόμους με τη ρήση του Βίτγκενσταϊν «τα όρια της γλώσσας μου είναι τα όρια του κόσμου μου», συνδέοντας άμεσα γλώσσα και νόηση. Όσο κι αν οι γλωσσικές επιστήμες, όπως αναπτύχθηκαν τις τελευταίες δεκαετίες αμφισβητούν σοβαρά αυτή τη σύνδεση, πιστεύω κι εγώ ότι η συρρίκνωση της γλώσσας φτωχαίνει τη σκέψη.
-Εάν μπορούσατε να συναντήσετε τον προφητικό Όργουελ σήμερα, στην ψηφιακή εποχή του Μεγάλου Αδελφού (και λαμβάνοντας υπόψιν την ευκολία με την οποία ο μέσος άνθρωπος ενδίδει στα fake news), τι θα τον ρωτούσατε;
Δεν θα τον ρωτούσα τίποτε, γιατί ο ίδιος έχει δώσει τις απαντήσεις. Ίσως να του ζητούσα να σχολιάσει τον ευτελισμό του δημόσιου λόγου και την ευκολία με την οποία παραδίδεται ο μέσος άνθρωπος στα διακινούμενα από το διαδίκτυο ψεύδη.
-Πόσο σας έχει επηρεάσει ο εγκλεισμός της πανδημίας; Η εργασία του μεταφραστή, όπως και του συγγραφέα, θεωρείται εξ ορισμού μοναχική. Ή μήπως δεν είναι;
Στην αρχή της πανδημίας δυσκολευόμουν να συγκεντρωθώ, να εστιάσω στη δουλειά μου. Η μέρα κυλούσε μέσα σε σχεδόν παραλυτική αδράνεια. Σταδιακά, βρήκα τον ρυθμό μου, ίσως και να τον παρόξυνα μέχρι εξαντλήσεως, σαν ένα αντίδοτο στη μονοτονία του εγκλεισμού. Άλλωστε η μετάφραση μόνο φαινομενικά είναι μοναχική. Στην πραγματικότητα πρόκειται για μια συνεχή συνομιλία με το κείμενο, που δεν αφήνει κανένα περιθώριο στη μοναξιά.
-Τι σας έχει λείψει περισσότερο τους δύσκολους αυτούς μήνες;
Οι φίλοι.
Απομονωμένος στο νησί Ιούρα στα ανοιχτά της Σκωτίας, υποφέροντας από τη φυματίωση που θα αποβεί σύντομα μοιραία για τη ζωή του, ο Τζορτζ Όργουελ έγραψε το 1984 με πυρετώδη ρυθμό, σ’ έναν αγώνα δρόμου με τον χρόνο, μεταξύ 1947 και 1948. Στις 4 Δεκεμβρίου του 1948 έστειλε το ολοκληρωμένο χειρόγραφο στον εκδοτικό οίκο Secker and Wartburg και το βιβλίο κυκλοφόρησε στις 8 Ιουνίου του 1949, επτά μόλις μήνες πριν από τον θάνατό του. Κορυφαίο δείγμα πολιτικής δυστοπικής μυθοπλασίας, το 1984 δάνεισε στην αγγλική γλώσσα όρους που καθιερώθηκαν σύντομα στην καθομιλουμένη, ενέπνευσε ταινίες, τηλεοπτικές εκπομπές, θεατρικά έργα, ένα μπαλέτο, μία όπερα, ένα άλμπουμ του Ντέιβιντ Μπόουι, απομιμήσεις, παρωδίες, συνδέθηκε με τους πλέον ετερόκλιτους πολιτικούς χώρους, από το κίνημα των Μαύρων Πανθήρων ως την αντικομμουνιστική Birch Society, ερμηνεύτηκε με ποικίλους τρόπους, απαγορεύτηκε, αμφισβητήθηκε.
Από το επίμετρο της Κατερίνας Σχινά