Λίγες μέρες αφού έχει ξεκινήσει το 2020, μία νέα δεκαετία, χιλιάδες ανθρώπων εξακολουθούν να διασχίζουν περισσότερα από 4,000 χιλιόμετρα για να αναζητήσουν ένα καλύτερο αύριο. Όσο μακρινό και αν ακούγεται για πολλούς από τους κατοίκους των ανεπτυγμένων χωρών, τόσο αληθινό είναι για εκείνους που ζουν στο Βόρειο Τρίγωνο της Κεντρικής Αμερικής.
Ελ Σαλβαδόρ, Γουατεμάλα και Ονδούρα αποτελούν 3 χώρες, αλλά έναν κοινό -αθέατο για πολλούς- κόσμο. Φτώχεια, κοινωνική εξαθλίωση, διαφθορά, ισχυρή παρουσία συμμοριών, υψηλό ποσοστό ανθρωποκτονιών αλλά και οι συνέπειες της κλιματικής αλλαγής συνθέτουν ένα εκρηκτικό μείγμα, το οποίο βλέπουμε να μετουσιώνεται στο μεγάλο μεταναστευτικό ρεύμα -των τελευταίων ετών- προς τις Η.Π.Α.
«Θύματα» –μόνο- των maras και pandillas;
Αναζητώντας πληροφορίες για τις συγκεκριμένες χώρες της Κεντρικής Αμερικής, ανάμεσα στα κοινά στοιχεία που θα συναντήσει κανείς είναι οι λέξεις maras και pandillas. Αμφότερες, αναφέρονται στην ύπαρξη και δράση συμμοριών με την πρώτη να έχει τις ρίζες της στον μεταναστευτικό πληθυσμό του Λος Άντζελες και τη δεύτερη σε αυτές που δραστηριοποιούνται σε συνοικιακό επίπεδο.
Κομβικής σημασίας ήταν η δεκαετία του 1990 και οι απελάσεις μελών συμμοριών από τις Η.Π.Α στην Κεντρική Αμερική. Σε μία περίοδο όπου ακόμα χώρες όπως η Γουατεμάλα και το Ελ Σαλβαδόρ δεν είχαν συνέλθει από το τέλος των εμφύλιων πολέμων, η εδραίωση και διόγκωση της εγκληματικότητας ευνοήθηκε σημαντικά, με κυριότερες συμμορίες την MS-13 και την 18th Street. Το εμπόριο ναρκωτικών, οι εκβιασμοί και τα κρούσματα βίας είναι ανάμεσα στις κύριες δραστηριότητές τους, ενώ το αίσθημα φόβου και ανασφάλειας είναι διάχυτο σε μεγάλο μέρους των κατοίκων.
Πράγματι, η δράση των συμμοριών δημιουργεί ένα ασταθές κλίμα, καθιστώντας την Κεντρική Αμερική μία από τις πιο επικίνδυνες περιοχές του κόσμο, ενώ αποτελεί αιτία για το κύμα μετανάστευσης, χωρίς όμως να είναι η μοναδική. Οι maras και pandillas δρουν κατά κύριο λόγο στα αστικά κέντρα, εκεί όπου ο προσηλυτισμός νέων μελών είναι πιο εύκολος. Τι γίνεται όμως στις περιοχές εκτός των αστικών κέντρων;
Η μετανάστευση είτε εντός των χωρών είτε εκτός -κυρίως προς τις Η.Π.Α- είναι ένα πολυσύνθετο φαινόμενο που περιλαμβάνει διάφορες διαστάσεις, από την κοινωνική μέχρι και τις συνέπειες της κλιματικής αλλαγής. Για αυτό το λόγο παρακάτω θα εξετάσουμε εκτενέστερα την κατάσταση σε κάθε χώρα…
Γουατεμάλα
Η Γουατεμάλα μία χώρα 15εκ κατοίκων ταλαιπωρήθηκε για 36 χρόνια (1960-1996) από εμφύλιο πόλεμο, επηρεάζοντας δραστικά το βιοτικό επίπεδο της χώρας. Παρά την οικονομική μεγέθυνση των τελευταίων ετών, η κατάσταση στη Γουατεμάλα παραμένει ανησυχητική σχετικά με το φαινόμενο της φτώχειας. Συγκεκριμένα, το 48% του πληθυσμού -ιδίως αυτοί που ανήκουν στην μεσαία τάξη- ζουν σε συνθήκες φτώχειας, ενώ το 8,7% του πληθυσμού ζει σε συνθήκες απόλυτης φτώχειας.
Αυτό δημιουργεί δύο άκρα, των πλουσίων και των φτωχών, κατατάσσοντας τη χώρα στη 19η θέση στον δείκτη ανισοτήτων GINI. Μολονότι η ανεργία είναι σε χαμηλό επίπεδο, δεν αντικατοπτρίζεται η βελτίωση του βιοτικού επιπέδου και των κοινωνικών συνθηκών.
Όμως, η φτώχεια και η ανισότητα δεν είναι τα μόνα προβλήματα που αντιμετωπίζει η χώρα. Στον δείκτη διαφθοράς η Γουατεμάλα βρίσκεται 144η ανάμεσα σε 180 χώρες, γεγονός που αναδεικνύει την αναξιοπιστία των θεσμών. Αντίστοιχα, ζοφερή είναι η κατάσταση στην εκπαίδευση, εκεί όπου το 44% των νέων συμμετέχει στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση, ενώ 800,000 νέοι είναι εκτός σχολείου.
Η επικράτηση αυτών των δυσμενών συνθηκών και του χαμηλού βιοτικού επιπέδου στα αστικά κέντρα συμβάλλει στην ολοένα και αυξανόμενη παρουσία των συμμοριών. Ειδικότερα, ο δείκτης εγκληματικότητας ανέρχεται στο 56/100, 27ος υψηλότερος μεταξύ 123 χωρών. Παράλληλα, σε σύνολο 167 χωρών, η Γουατεμάλα είναι 14η θέση στον δείκτη ανθρωποκτονιών.
Την ήδη δυσχερή κατάσταση στη χώρα επηρεάζει και η κλιματική αλλαγή. 40% του πληθυσμού απασχολείται στον αγροτικό τομέα, το οποίο αν και δεν έρχεται αντιμέτωπο –σε μεγάλο βαθμό- με τις βιαιοπραγίες των συμμοριών αναζητεί ένα καλύτερο μέλλον, καθώς το εισόδημά του επηρεάζεται αρνητικά από τις συχνές ξηρασίες.
Ελ Σαλβαδόρ
Το Ελ Σαλβαδόρ με 6,3 εκατ. κατοίκους είναι μία από τις πιο πυκνοκατοικημένες χώρες της Κεντρικής Αμερικής. Η οικονομία του αναπτύσσεται με αργούς ρυθμούς, ενώ 29% του πληθυσμού ζει κάτω από το όριο της φτώχειας, με το 8,5% να βρίσκεται σε συνθήκες απόλυτης φτώχειας.
Παρά το σχετικά υψηλό ποσοστό φτώχειας, η ανισότητα –αν και παραμένει υψηλή- έχει μειωθεί το τελευταίο χρονικό διάστημα, κατατάσσοντας το Ελ Σαλβαδόρ σε μία από τις χώρες με την καλύτερη κατανομή εισοδήματος της περιοχής. Επίσης η διαφθορά αποτελεί βασικό χαρακτηριστικό της χώρας, η οποία βρίσκεται στην 135η θέση. Όσον αφορά την εκπαίδευση, το 60% των νέων παρακολουθούν τη δευτεροβάθμια εκπαίδευση με τους μισούς εξ αυτών όμως να καταφέρνουν να την ολοκληρώσουν. Ανησυχητική είναι η κατάσταση και στην απασχόληση, καθώς περισσότεροι από 300,000 νέοι ηλικίας 18-24 ετών δεν συμμετέχουν στην εκπαίδευση, στην κατάρτιση και στην απασχόληση.
Ιδιαίτερο πρόβλημα αποτελεί και το μέγεθος της βίας, το οποίο αποτυπώνεται στο γεγονός ότι το Ελ Σαλβαδόρ είναι 1ο ανάμεσα σε 167 χώρες στο ποσοστό ανθρωποκτονιών, σύμφωνα με στοιχεία του 2017. Μάλιστα, την περίοδο 2006-2016 περισσότεροι από 70,000 κάτοικοι ήταν εσωτερικά εκτοπισμένοι, λόγω της βίας και της ισχυρής παρουσίας των συμμοριών στις γειτονιές
Αυτή η εσωτερική αστάθεια επηρεάζει σημαντικά την οικονομική ανάπτυξη στη χώρα, καθώς οι επενδύσεις μειώνονται με αποτέλεσμα να δημιουργούνται λιγότερες θέσεις εργασίας (30,000) από αυτές που πραγματικά χρειάζονται (40,000).
Επίσης, το χαμηλό βιοτικό επίπεδο επιδεινώνεται και από τις συνθήκες της κλιματικής αλλαγής και τις συχνές ξηρασίες, καθώς ο αγροτικός τομέας απασχολεί το 25% του εργατικού δυναμικού, καθιστώντας ασταθές το εισόδημά τους. Ειδικότερα, η ξηρασία του 2014 επηρέασε το εισόδημα και το βιοτικό επίπεδο σε περισσότερους από 100,00 αγρότες.
Ονδούρα
Παρά την οικονομική μεγέθυνση που βιώνει η χώρα, οι ανισότητες και η φτώχεια επιδεινώνουν την κατάσταση στο εσωτερικό της. Η οικονομική μεγέθυνση της Ονδούρας ξεπερνά τις περισσότερες χώρες της Κεντρικής Αμερικής, καθώς η αύξηση του Α.Ε.Π ξεπερνά το 3% ετησίως, ενώ η ανεργία ανέρχεται μόλις στο 4%.
Ωστόσο, αυτή η οικονομική μεγέθυνση δεν έχει γίνει κτήμα όλου του πληθυσμού, καθώς φτώχεια και ανισότητες συνεχίζουν να επηρεάζουν τη σταθερότητα της χώρας. Συγκεκριμένα, σχεδόν το 70% του πληθυσμού ζει κάτω από το όριο της φτώχειας (17% εξ αυτών σε συνθήκες απόλυτης φτώχειας), ενώ ο δείκτης GINI ανέρχεται στο 47, αναδεικνύοντας την ανισότητα ως ένα από τα μείζονα προβλήματα της χώρας. Επίσης, η Ονδούρα στην κατάταξη διαφθοράς βρίσκεται αρκετά χαμηλά, καθώς είναι στην 132η θέση – ανάμεσα σε 180 χώρες.
Παρά το γεγονός ότι -εν συγκρίσει με άλλες γειτονικές χώρες -δαπανά μεγάλο μέρος του προϋπολογισμού της στην εκπαίδευση, η ποιότητα της εκπαίδευσης αλλά και η σχολική επίδοση των μαθητών-τριών είναι αρκετά χαμηλή. Συγκεκριμένα, το 44% των νέων συμμετέχει στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση, ενώ μαζί με Ελ Σαλβαδόρ και Γουατεμάλα καταγράφουν το χαμηλότερο ποσοστό -15%- ενήλικου πληθυσμού που δεν μπορεί να διαβάσει και να γράψει.
Η κατάσταση στην Ονδούρα επιδεινώνεται ιδιαίτερα και από την υψηλή εγκληματικότητα, που είναι διάχυτη στη χώρα. Με ένα από τα υψηλότερα ποσοστά εγκληματικότητας στον κόσμο και με την πόλη Σαν Πέδρο Σούλα –οικονομικό κέντρο της χώρας- να αποτελεί μία από τις πιο επικίνδυνες πόλεις για να ζήσεις, η κατάσταση στην Ονδούρα για τους απλούς κατοίκους παραμένει ασφυκτική.
Εκτός από τα αστικά κέντρα, ιδιαίτερα σημαντικά προβλήματα αντιμετωπίζει και ο αγροτικός πληθυσμός. Ο αγροτικός τομέας στην Ονδούρα απασχολεί περίπου το 40% του πληθυσμού, όμως ο περιορισμένος αριθμός βροχοπτώσεων και η ξηρασία αποτελεί κίνδυνο για την παραγωγή, με τις προβλέψεις να είναι δυσοίωνες για τα επόμενα χρόνια.
Η.Π.Α και μεταναστευτική πολιτική
Στο επίκεντρο της προεκλογικής ατζέντας βρίσκεται το μεταναστευτικό ζήτημα στις Η.Π.Α, καθώς τον τελευταίο χρόνο διάφορες εξαγγελίες έχουν δει το φως της δημοσιότητας από τον Πρόεδρο Τραμπ. Είτε μέσω tweet, είτε μέσω δηλώσεων ο Αμερικανός Πρόεδρος έχει δείξει τις προθέσεις του για τη δραστική μείωση των μεταναστευτικών και προσφυγικών ροών από τις χώρες του Βορείου Τριγώνου της Κεντρικής Αμερικής (Γουατεμάλα, Ελ Σαλβαδόρ, Ονδούρα). Στο ίδιο πλαίσιο κινείται και το νέο όριο εισδοχής προσφύγων στις Η.Π.Α, το οποίο ανέρχεται στις 18,000 για το έτος 2020.
Επίσης, οι Η.Π.Α έχουν συνάψει συμφωνία για τον περιορισμό των μεταναστευτικών ροών με το Μεξικό, με τον αριθμό των μεταναστών που περνάει στα αμερικανικά σύνορα να έχει μειωθεί κατά 56%. Παράλληλα, σύμφωνα με στοιχεία της UNICEF, περισσότερα από 32,000 παιδιά έχουν επιστρέψει από τις Η.Π.Α και το Μεξικό στο Ελ Σαλβαδόρ, στη Γουατεμάλα και στην Ονδούρα, κατά την περίοδο Ιανουαρίου 2019 – Αυγούστου 2019, ο διπλάσιος αριθμός από την ίδια περίοδο το 2018.
Όσον αφορά τις διμερείς συμφωνίες των Η.Π.Α με τη Γουατεμάλα, το Ελ Σαλβαδόρ και την Ονδούρα, αυτές επιτρέπουν στις Η.Π.Α να επαναπροωθούν μετανάστες, σε περίπτωση που είχαν περάσει από αυτές τις χώρες και δεν είχαν ζητήσει άσυλο πρώτα εκεί.
Η επόμενη ημέρα…
Παρά τις συμφωνίες μεταξύ Η.Π.Α και των χωρών του Βορείου Τριγώνου της Κεντρικής Αμερικής, το μεταναστευτικό ρεύμα συνεχίζεται με περισσότερα από 1000 άτομα να αναζητούν το πέρασμά τους στις Η.Π.Α. Περισσότεροι από 500,000 άνθρωποι εκτιμάται ότι είχαν εσωτερικά ή εξωτερικά εκτοπιστεί από την Κεντρική Αμερική, μέχρι το 2019.
Γουατεμάλα, Ελ Σαλβαδόρ και Ονδούρα έχουν κοινά προβλήματα. Η αδυναμία στους θεσμούς, η κυριαρχία συμμοριών στις γειτονιές και στα αστικά κέντρα, οι βιαιοπραγίες, η φτώχεια και η μειωμένη πρόσβαση στην εκπαίδευση διατηρούν και επιδεινώνουν το ασταθές κλίμα στο εσωτερικό των χωρών. Ιδιαίτερα, η πρόσβαση στην εκπαίδευση περιορίζεται δραστικά λόγω της ύπαρξης συμμοριών σε διάφορες γειτονιές, τις οποίες πρέπει να διασχίσουν οι μαθητές-τριες υπο τον φόβο κάποιας επίθεσης. Αυτές οι συνθήκες αυξάνουν τον κοινωνικό αποκλεισμό και φέρνουν μερίδα των νέων πιο κοντά στην ενσωμάτωσή τους στις συμμορίες, με αποτέλεσμα να δημιουργείται ένας φαύλος κύκλος.
Όμως, οι τρεις χώρες εκτός από τα κοινωνικά ζητήματα έχουν να αντιμετωπίσουν και τις συνέπειες της κλιματικής αλλαγής, οι οποίες ωθούν τον αγροτικό πληθυσμό στα αστικά κέντρα. Σύμφωνα με την Παγκόσμια Τράπεζα έως το 2050 μέχρι και 2εκ. κάτοικοι των χωρών της Κεντρικής Αμερικής μπορεί να μεταναστεύσουν εσωτερικά για να αντιμετωπίσουν τις συνέπειες της κλιματικής αλλαγής.
Γίνεται αντιληπτό λοιπόν ότι μία ενδεχόμενη υπερσυσσώρευση πληθυσμού στα ήδη βεβαρημένα και ασταθή αστικά κέντρα ίσως επιφέρει νέες κοινωνικές αναταραχές στην Κεντρική Αμερική για την διεκδίκηση ενός καλύτερου μέλλοντος, ενώ το μεταναστευτικό ρεύμα θα συνεχίσει να απασχολεί και το 2020, εντείνοντας την πίεση στο εσωτερικό των κρατών, τα οποία αδυνατούν να αντιμετωπίσουν αποτελεσματικά την διαμορφωθείσα κατάσταση.