Πού είμαστε; Πού πάμε; Πιάσαμε πάτο; Αν λεφτά υπήρχαν, θα ήταν αλλιώς; Μπορούμε να κάνουμε κάτι ή είναι χαμένη υπόθεση;
Πέρα από ισχυρισμούς, κραυγές και ακκισμούς, υπάρχουν δεδομένα. Ας αρχίσουμε με την ποσότητα πριν εξετάσουμε την ποιότητα της ζωής μας. Στις περισσότερες χώρες του κόσμου, το προσδόκιμο επιβίωσης συνεχώς αυξάνεται. Η οικονομική κρίση ανέκοψε κάπως τον ρυθμό βελτίωσης στην Ελλάδα, αλλά ζούμε 81 χρόνια (78,3 για άνδρες, 83,6 χρόνια για γυναίκες), 24οι ανάμεσα σε 183 χώρες. Όμως το 1950, όπως και το 1990, ήμασταν έκτοι στον κόσμο. Ο κυριότερος λόγος για την σχετική υποχώρηση είναι το ότι έχουμε διατηρήσει υψηλότατα ποσοστά καπνιστών. Συνεπικουρούν κακές επιδόσεις σε τροχαία ατυχήματα, έλλειψη σωματικής άσκησης, ανισοβαρής κατανομή υπηρεσιών υγείας και κακή πληροφόρηση. Αντί να κόψουμε το κάπνισμα, κάνουμε περισσότερες αξονικές τομογραφίες (320 ανά 1000 κατοίκους) από κάθε χώρα παγκοσμίως (συνήθως χωρίς ουσιαστική ένδειξη) και σωρούς αχρείαστα «τσεκάπ». Αντί να φάμε μια σαλάτα με λαδάκι, καταφεύγουμε σε συμπληρώματα, υαλουρονικά, κολλαγόνα, όζοντα, κι άλλα πανάχρηστα πανάκριβα προϊόντα τηλεμάρκετινγκ. Ψυχοφάρμακα διανέμονται σαν καραμελίτσες. Υπάρχουν περισσότεροι υπερεξιδικευμένοι ιατροί από ότι άνθρωποι που κολυμπούν συστηματικά για σωματική άσκηση. Στράφι 16000 χιλιόμετρα ακτών και 6000 νησιά και νησίδες. Τυπική εικόνα σε πλαζ: το λιοπύρι εξοντώνει χίλιους στην άμμο, εκατό πλατσουρίζουν ημιακίνητοι στο νερό, δέκα κολυμπούν, ένας πνίγεται. Θα μπορούσαμε να ζούσαμε περισσότερο από οποιονδήποτε άλλο λαό. Δε χρειάζονται περισσότερα χρήματα, μόνο απλές κινήσεις καθημερινής ζωής και δημόσιας υγείας.
Ας έρθουμε στην ποιότητα. Ο πίνακας 1 συγκεντρώνει δεδομένα για τη συγκριτική κατάταξη της χώρας σε ορισμένους δείκτες. Προσπάθησα, όσον είναι δυνατόν, να διαλέξω δείκτες που δημοσιεύονται από μη κερδοσκοπικούς οργανισμούς, που η μεθοδολογία τους είναι σχετικά διαυγής (είναι εμφανές πώς υπολογίζονται) και που δεν έχουν αποτύχει παταγωδώς σε προβλέψεις. Τέλειος δείκτης δεν υπάρχει. Συχνά επιδειξιομανείς δεικτομανείς σερβίρουν σε ΜΜΕ αναξιόπιστους δείκτες που ερμηνεύουν με κομματική γαρνιτούρα. Δε διεκδικώ κάρτα μέλους στην τρομοκρατική οργάνωση. Περισσότερο με ενδιαφέρει να καταλάβουμε τι λέει κάθε δείκτης και τι περιορισμούς έχει. Π.χ., οι πασίγνωστες αξιολογήσεις Οίκων γίνονται από κερδοσκοπικούς οργανισμούς με συγκρουόμενα συμφέροντα, προκύπτουν αυθαίρετα και διαθέτουν μηδαμινή προγνωστική ικανότητα. Η πανίσχυρη Enron καμάρωνε τέλειες αξιολογήσεις (καρπούζια ΑΑΑΑΑ) όταν κατέρρευσε το 2001. Με τις αναξιόπιστες εκτιμήσεις τους, οι Οίκοι έχουν συνευθύνη για την κρίση που ξεκίνησε το 2007 και συνεχίζουν να βλάπτουν ακάθεκτοι. Το γιατί χιλιάδες πολίτες αυξάνουν τα αντικαταθλιπτικά τους όταν μειώνει κάποια αξιολόγηση η Standard & Poor's, είναι ερώτημα ανάλογο του γιατί εκατομμύρια Αμερικάνων πιστεύουν ότι το σύμπαν γεννήθηκε λίγο πριν την προγιαγιά τους ή ορισμένοι φίλοι συμπολίτες πιστεύουν πως Έλληνες προπάτορες καπάρωσαν ταξί-διαστημόπλοιο απ' τον πλανήτη Έψιλον και προσγειώθηκαν κάπου παραδίπλα στο Κουκάκι. Καμιά επιστημονική βάση.
Ένας αρκετά καλός συνολικός δείκτης ευζωίας (ευτυχίας, ευδαιμονίας) προέρχεται από το World Happiness Report των Ηνωμένων Εθνών. Το 2016 πέσαμε στην 99η θέση ανάμεσα σε 157 χώρες, πίσω από Τυνησία και Σομαλιλάνδη. Ο δείκτης απαρτίζεται από 6 συνιστώσες (συγγνώμη που χρησιμοποιώ κακές λέξεις). Τα πάμε σχετικά καλά στην Επιβίωση Χωρίς Νόσο (27η θεση) και κατ' ειρωνεία μάς συγκρατεί από τη συντριβή και η κακομοίρα Οικονομική μας Κατάσταση (44η θέση σε ΑΕΠ κατά κεφαλή). Βυθιζόμαστε στην Κοινωνική Υποστήριξη (100η θέση), πιάνουμε πάτο σε Προστασία από τη Διαφθορά (134η θέση) και Ελευθερία να Αποφασίζεις Για τη Ζωή σου (154η θέση, παρέα με Σουδάν, Αγκόλα, Μπουρούντι) και απόλυτο πάτο σε Γενναιοδωρία (157η θέση σε 157 χώρες).
Εύλογο ερώτημα: πώς συγκρίνεται κοινωνική υποστήριξη, διαφθορά ή ελευθερία σε τόσο ετερόκλητες χώρες; Η κατάταξη στηρίζεται σε ερωτήσεις σε τυχαίο δείγμα πολιτών κάθε χώρας.
Ο μέσος ερωτώμενος Έλληνας δεν έχει ζήσει αυτοπροσώπως τι σημαίνει ελευθερία λήψης αποφάσεων στο Χαρτούμ ή προστασία από διαφθορά στο Νταρφούρ όπου κατά καιρούς σφάζονται άνθρωποι περίπου όπως εμείς σφάζουμε πεπόνια στην παραλία. Η πολύ κακή μας κατάταξη αντανακλά πώς νιώθουμε. Δε σημαίνει ότι γίναμε Σουδάν. Όμως νιώθουμε εξίσου άσχημα, όσο οι δύσμοιροι Σουδανέζοι. Φτάσαμε συναισθηματικά στο αμήν, νιώθουμε αφημένοι. Θεωρούμε - σωστά - ότι αξίζουμε μια καλύτερη χώρα.
Όπως μου είπε ένας ευγενικός άνθρωπος που συνάντησα να αγωνίζεται σκληρά να στήσει τη ζωή του στην ορεινή Ήπειρο πρόσφατα: «Το κράτος ετούτο δεν αρμόζει στην ιστορία των Ελλήνων». Όσο για γενναιοδωρία, ο πάτος ξενίζει. Έχοντας ζήσει πολλούς λαούς, δυσκολεύομαι να βρω κάποιον με τη γενναιοδωρία του Έλληνα. Όμως η συγκεκριμένη κατάταξη στηρίζεται στο ερώτημα «κάνατε κάποια δωρεά τον τελευταίο μήνα;». Δύσκολο να προσφέρεις φιλανθρωπική χορηγία, όταν ό,τι έχεις μπορεί αύριο να κλαπεί αυθαίρετα από το κράτος. Χρόνια τώρα οι πολίτες βιώνουν ωραία πρωινά όπου κάποιος πρωθυπουργός Χωρισχέδιος Ανικάνογλου ξυπνάει και διαπιστώνει πως λείπουν μερικά δις που πρέπει να αρπάξει από κάπου.
Κακές ή κάκιστες επιδόσεις έχει η λειτουργία της κυβέρνησης, αλλά και η ανταγωνιστικότητα, η ελευθερία του τύπου και η εκπαίδευση. Σύμφωνα με τον Δείκτη Δημοκρατίας (Democracy Index), η Ελλάδα δεν ανήκει στις 20 χώρες που είναι πλήρεις δημοκρατίες (full democracies). Βρίσκεται ανάμεσα στις χώρες που χαρακτηρίζονται ως ελαττωματικές δημοκρατίες (flawed democracies), γιατί ειδικά ως προς την λειτουργικότητα της κυβέρνησης βρισκόμαστε στην 88η θέση (από 167 χώρες) μαζί με το Μπουτάν και το Λεσότο, με βαθμολογία που υπολείπεται του Πακιστάν, της Καμπότζης και των νήσων Φίτζι. Στην ανταγωνιστικότητα βρισκόμαστε στην 81η θέση (από 140 χώρες) αμέσως πίσω από Ουκρανία και Τατζικιστάν, και στην ελευθερία του τύπου (89η θέση σε 180 χώρες) βρισκόμαστε ακριβώς πίσω από Τόγκο και Μοζαμβίκη. Στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση, οι επιδόσεις 15χρονων ελληνόπουλων σε Μαθηματικά, Φυσικές Επιστήμες, και Κατανόηση Κειμένου βρίσκονται κάτω από τη μέση (42η, 42η, και 39η θέση αντίστοιχα, ανάμεσα σε 65 χώρες).
Η Ελλάδα χαρακτηρίζεται πάντα χώρα με «πολύ υψηλή ανάπτυξη» (29η θέση στον Δείκτη Ανθρώπινης Ανάπτυξης, 25η μετά από διόρθωση για ανισότητες). Ο Δείκτης Ανθρώπινης Ανάπτυξης υπολογίζεται από το προσδόκιμο επιβίωσης, το κατά κεφαλήν ΑΕΠ, και έναν δείκτη εκπαίδευσης που μετράει ποσότητα (όχι ποιότητα) εκπαίδευσης. Είναι όμως μοναδικό, μια τόσο ανεπτυγμένη χώρα να έχει κατρακυλήσει τόσο σε όλους τους «λειτουργικούς» δείκτες που ανέφερα παραπάνω. Ο ελληνισμός και η Ελλάδα διαθέτουν πολλά κορυφαία ατού, που όμως παραμένουν ανεκμετάλλευτα. Έχω συχνά επισημάνει ότι διαθέτουμε ένα από τα υψηλότερα ποσοστά επιστημόνων με υψηλή επιρροή παγκοσμίως, αλλά δυστυχώς το 87% δε βρίσκονται στην Ελλάδα και το 97% του έργου τους έγινε αλλού.
Σε επιχειρηματικότητα υπάρχουν επίσης υψηλότατες επιδόσεις και παγκόσμιες πρωτιές (π.χ. ναυτιλία) για τους Έλληνες, αλλά ως επί το πλείστον προέρχονται από Έλληνες που δρουν εκτός Ελλάδας.
Επίσης στον τουρισμό είμαστε στην 15η θέση σε αφίξεις τουριστών. Πάντως με τόσους Έλληνες που πλέον ζουν στο εξωτερικό να πηγαινοέρχονται δεν ξέρω πλέον τι σημαίνει αυτό. Τους τελευταίους 12 μήνες προσγειώθηκα 5 φορές στην Ελλάδα μεταξύ διαλέξεων, άρα οι στατιστικές με καταμέτρησαν σαν 5 τουρίστες. Φίλη Ελληνίδα καθηγήτρια που η οικογένειά της παραμένει ακόμα Ελλάδα πήγε και ήρθε 12 φορές, οπότε μέτρησε για 12 τουρίστριες. Ιδού λαμπρό σχέδιο δράσης για τον κύριο Ανικάνογλου: αν εκδιώξει περισσότερους Έλληνες, στην πορεία εκκένωσης της χώρας μπορεί και υπερηφανευτεί πως βελτιώνει τους δείκτες της «βαριάς βιομηχανίας» του τουρισμού.
Ας σοβαρευτούμε. Ακούγεται παράλογο να γειτονεύουμε στους λειτουργικούς δείκτες με χώρες όπως Τυνησία, Σομαλιλάνδη, Μπουτάν, Λεσότο, Πακιστάν, Καμπότζη, νήσοι Φίτζι, Ουκρανία, Τατζικιστάν, Τόγκο, Μοζαμβίκη. Πρόκειται κυρίως για χώρες κατά κόρον φτωχές, με πόλεμο, εμφύλιους, σοβιετικά παρελθόντα ή υποσακχάρεια αφρικανική μιζέρια. Χώρες χωρίς πολλούς λαμπρούς επιστήμονες, καινοτόμους επιχειρηματίες και άριστους, καλά εκπαιδευμένους σε οποιονδήποτε τομέα.
Μήπως οι δείκτες είναι λάθος; Το περιθώριο λάθους δεν είναι αμελητέο, ειδικά για δείκτες που στηρίζονται σε ερωτηματολόγια. Ακόμα και οι δείκτες που διάλεξα (που είναι από τους καλύτερους) δε δίνουν αρκετές λεπτομέρειες για το ποιοι ακριβώς «εμπειρογνώμονες» τους διαμόρφωσαν. Όμως είναι απίθανο όλοι οι λειτουργικοί δείκτες να μας αδικούν. Κάτι πάει σαφώς λάθος. Ποιος ευθύνεται για τη διαφθορά, την έλλειψη κυβερνητικής λειτουργικότητας, την ανελευθερία του τύπου, την έλλειψη ανταγωνιστικότητας, τον κακό σχεδιασμό, την ανεργία; Όλα αυτά είναι αλληλένδετα και είναι συνέπεια της αποτυχημένης πολιτικής διακομματικής ελίτ και του συνενοχικού δικτύου που έχει στήσει σε όλες τις δραστηριότητες που συνθέτουν τη ζωή της χώρας. Το σάπιο είναι εδώ, ενωμένο δυνατό.
Ποιοι λειτουργικοί δείκτες μπορούν να βελτιωθούν χωρίς περισσότερα χρήματα; Σχεδόν όλοι. Φυσικά οι συνήθεις ύποπτοι (σκανδιναβικές χώρες, Ελβετία, Σιγκαπούρη) καταλαμβάνουν κορυφαίες θέσεις σε τέτοιες κατατάξεις. Οι χώρες αυτές έχουν και πολλά λεφτά (αν και η Σιγκαπούρη ήταν φτωχότερη από την Ελλάδα μέχρι πρόσφατα). Όμως ακόμα και χώρες φτωχότερες από την Ελλάδα έχουν κατορθώσει υψηλότατες επιδόσεις. Στη λειτουργικότητα της κυβέρνησης η Ουρουγουάη είναι στην 11η θέση. Η Μαλαισία είναι 11η σε ανταγωνιστικότητα. Στην ελευθερία του τύπου Κόστα Ρίκα και Τζαμάικα είναι στην 6η και 10η θέση, αντίστοιχα. Κινέζοι μαθητές έχουν τις υψηλότερες επιδόσεις στον διαγωνισμό PISA.
Αμφιβάλλω αν θα διατηρήσουμε έστω τα όποια ατού έχουμε, αν συνεχίσουμε παράλληλα με χείριστες επιδόσεις σε λειτουργικούς δείκτες λόγω κομματικής ανικανότητας και διαφθοράς. Π.χ., τα ελληνικά πανεπιστήμια παράγουν ακόμα πεισματικά αρκετούς καλούς επιστήμονες. Αν όμως επικρατήσουν οι παιδικές κατασκηνώσεις καταληψιών, η κομματική πασαρέλα ακαδημαϊκών μηδενικών, η μαζική απόσβεση αξιών, τα πανεπιστήμια θα καταντήσουν τα επαγγελματικά και ψυχικά κρεματόρια των Ελλήνων νέων. Ήδη αυτό συμβαίνει μερικώς. Αντιστέκονται ακόμα αρκετοί ήρωες καθηγητές, προσωπικό και φοιτητές - για πόσο όμως; Π.χ., σήμερα το πλεόνασμα των νέων ιατρών φυγαδεύεται σε χώρες που έχουν ανάγκη καλά εκπαιδευμένων γιατρών. Αν η πανεπιστημιακή εκπαίδευση όμως καταρρακωθεί τελείως, οι πλεονάζοντες ιατροί δε θα βρίσκουν καν δουλειά στο εξωτερικό. Οι νέοι θα σκίζονται να πιάσουν 20,0 με άριστα το 20 για να μπούνε σε σχολές που οδηγούν μαθηματικά στην ανεργία.
Η Ελλάδα μπορεί να βρεθεί κάπου στην κορυφή σε όλους τους δείκτες που συζήτησα παραπάνω. Κάποιοι φίλοι συμπολίτες ελπίζουν στην συνταγή που απέτυχε παταγωδώς επί δεκαετίες. Αναγνωρίζουν ακόμα ταλέντο και ευψυχία σε κομματικούς δημηγερέτες. Θαυμάζουν πώς κάποιος νέος 16 χρονών εξηγούσε θαρρετά σε συστημική δημοσιογράφο πώς έβαλε λουκέτο στο σχολείο του. Είκοσι πέντε χρόνια αργότερα με αμείωτο ταλέντο βάζει λουκέτο σε όλη τη χώρα. Θαυμάζουν πώς άλλος στην ακόμα πιο τρυφερή ηλικία των 6 μηνών ήταν ήδη πολιτικός κρατούμενος. Μισό αιώνα αργότερα αγκαλιάζεται με λαϊκούς αγωνιστές που λιμπίζονται και ζαχαρώνουν σύγχρονους μαρτυρικούς τόπους εξορίας (τηλεπαράθυρα). Λυπάμαι που δεν μπορώ να συνεγερθώ.
Ο ελληνισμός χρειάζεται λιγότερο κομματισμό και περισσότερο πραγματική ζωή, έργο, αριστεία έξω από την πολιτική.
Υπάρχουν εκατοντάδες πρότυπα για να μας εμπνεύσουν για τις αξίες της ζωής που δεν έχουν καμιά σχέση με την πολιτική και την διακομματική μιζέρια κυβερνοαντιπολιτευόμενων. Για παράδειγμα, προσωπικά θαυμάζω τον Ελληνοκύπριο καθηγητή Κυριάκο Νικολάου που πήρε πριν ένα μήνα την κορυφαία διάκριση στη Χημεία, το βραβείο Wolf, μόλις 4 χρόνια μετά τον καθηγητή Παύλο Αλιβιζάτο. Θαυμάζω τον φίλο Γεώργιο-Ιωάννη Τσιάνο που πέτυχε την απίστευτη τετράδα: ανέβηκε το Έβερεστ, διέσχισε τη Μάγχη κολυμπώντας, έκανε το Μαραθώνιο της Άμμου στη Σαχάρα και κολύμπησε από την Πελοπόννησο στην Κρήτη. Θαυμάζω χιλιάδες Έλληνες που κερδίζουν κορυφές σε επιστήμες, τέχνες, καινοτομία, σε ότι άλλο αγαθό και ωραίο έχει να δείξει ο ανθρώπινος βίος. Δεν ψάχνω ειδικά υπεράνθρωπους. Θαυμάζω επίσης τον κάθε πολίτη όποτε προσπάθησε για το καλύτερο σε ό,τι κάνει, όποιον έκανε οτιδήποτε ωφέλιμο, όμορφο, ευγενικό χωρίς να θέλει να γίνει εξουσιαστής. Θαυμάζω όλους τους ανθρώπους και περιμένω από όλους μας την θετική έκπληξη.
Επιμένω πως πρέπει να υπάρξει μια μαζική κάθαρση της σάπιας διακομματικής ανικανότητας. Μια επανάσταση. Όχι με όπλα και βία, ούτε με μαζικές φυλακίσεις των φθαρμένων επαγγελματιών πολιτικών και συνενόχων. Ας συναισθανθούν τη συμπαγή, οριστική περιφρόνηση που τους απαξιώνει και ας αποσυρθούν ειρηνικά στα σπίτια τους. Όσους έχουν καταφάει τη χώρα δεν αξίζει να τους ταΐζουμε και στη φυλακή. Η χώρα πρέπει να επενδύσει αλλού τους πόρους της και, κυριότερο, την ψυχή της. Το πόσο ψηλά μπορούμε να φτάσουμε, από εμάς εξαρτάται.