15 Μαρτίου 1943: Λίγο πριν το ξημέρωμα φεύγει το πρώτο τρένο από τη Θεσσαλονίκη με προορισμό τα στρατόπεδα του Άουσβιτς και του Μπίρκεναου. Το σφύριγμα της αναχώρησης, σήμανε το ολοκληρωτικό σχεδόν ξεκλήρισμα της εβραϊκής κοινότητας της Θεσσαλονίκης. Από τους 46.091 Θεσσαλονικείς Εβραίους που μπήκαν στα τρένα του θανάτου, επέστρεψαν μόνο 1.950. Σε αντίθεση με ότι συνέβη στην Ζάκυνθο και το Βόλο, ακόμα και την Αθήνα, ο χριστιανικός πληθυσμός της Θεσσαλονίκης δεν μπόρεσε να προστατεύσει τους Εβραίους κατοίκους της. Είναι η πιο μελανή σελίδα στην ιστορία της πόλης.
Πως αφανίστηκε η μεγαλύτερη εβραϊκή κοινότητα της Ελλάδας
Η Θεσσαλονίκη κουβαλά το ιστορικό βάρος εκείνης της εποχής. Τα πράγματα εξελίχθηκαν διαφορετικά σε άλλες πόλεις της Ελλάδας. Στο Βόλο, όπου η εβραϊκή κοινότητα ήταν βέβαια πολύ μικρότερη, αριθμούσε περίπου 1.000 μέλη, χάρη στις συντονισμένες προσπάθειες του Αρχιεπισκόπου Ιωακείμ, του Ραβίνου Πεσσάχ, του ΕΑΜ και των κατοίκων, οι περισσότεροι Εβραίοι σώθηκαν γιατί φυγαδεύτηκαν στα χωριά του Πηλίου. Στη Ζάκυνθο, όταν ο Δήμαρχος και ο Μητροπολίτης Χρυσόστομος κλήθηκαν από τον Γερμανό Διοικητή να παραδώσουν τον κατάλογο με τα ονόματα των Εβραίων του νησιού, αυτοί του παρέδωσαν μόνο 2 ονόματα. Τα δικά τους. Σε καμία άλλη πόλη της Ελλάδας, δεν εξοντώθηκε τόσο μεγάλο ποσοστό Εβραίων.
Δέκα ημέρες πριν την αναχώρηση του πρώτου τρένου, στις 5 Μαρτίου 1943, ο επικεφαλής του διορισμένου από τους Γερμανούς Εβραϊκού Συμβουλίου στη Θεσσαλονίκη ραβίνος Τσβι Κόρετς υπέγραφε την ακόλουθη ανακοίνωση: «Καλούμε τους ομόθρησκούς μας να διατηρήσουν όλη την ηρεμία των και την ψυχραιμία, να μην παρασυρθούν από τον πανικόν, να μη δίδουν πίστη εις τας ανησυχητικάς διαδόσεις, που όλες είναι δίχως βάση. Ο καθένας πρέπει να εξακολουθεί να ασχολείται ήρεμα με τις εργασίες του και να εμπιστεύεται εις τους διευθύνοντας την Κοινότητα». Μία εβδομάδα μετά ο ίδιος ο αρχιραβίνος εμφανίστηκε στη συναγωγή για να ανακοινώσει στους ομόθρησκούς του ότι όλος ο πληθυσμός θα εκτοπιζόταν στην Κρακοβία
Σύμφωνα με το βιβλίο Διάσωση, του Ιακώβ Σιμπή και της Καρίνας Λάμψα, η ευθύνη του Ραβίνου Κόρετς ήταν τεράστια, ωστόσο σύμφωνα με τις μαρτυρίες που συνέλεξαν οι δύο συγγραφείς, ούτε ο ελληνικός πληθυσμός μπόρεσε να βοηθήσει την εβραίκή κοινότητα της Θεσσαλονίκης. Μεγάλο ρόλο έπαιξαν αφενός η χαμηλή οργάνωση του εαμικού κινήματος στην Θεσσαλονίκη, αφετέρου οι χαμηλού επιπέδου σχέσεις μεταξύ του εβραϊκού και του χριστιανικού στοιχείου της πόλης: «Οι χριστιανοί στην καλύτερη περίπτωση φοβόντουσαν, στη χειρότερη αδιαφορούσαν, κάποιοι από τα μεσαία στρώματα είδαν με καλό μάτι την απέλαση του σεφαραδίτικου στοιχείου από την πόλη».
Εντάσεις ανάμεσα στον χριστιανικό και τον εβραϊκό πληθυσμό (το 1/3 των κατοίκων της πόλης), προϋπήρχαν, τουλάχιστον από το 1924, μετά την πρώτη ανταλλαγή πληθυσμού με την Τουρκία. Το 1931 άγνωστοι έβαλαν φωτιά και κατέστρεψαν την εβραϊκή συνοικία Κάμπελ. Αμφίσημη ήταν και η στάση του Μητροπολίτη Θεσσαλονίκης Γεννάδιου, ο οποίος υπέγραψε στις 23 Μαρτίου 1943 (μία εβδομάδα μετά την αναχώρηση του πρώτου τρένου) μαζί με τον Αρχιεπίσκοπο Δαμασκηνό, επίσημη επιστολή διαμαρτυρίας για τον εκτοπισμό των Εβραίων. Ωστόσο τα αρχείο δείχνουν επίσης ότι ο μητροπολίτης Γεννάδιος εμφανιζόταν «προσωπικά ενδιαφερόμενος» για την απόδοση πρώην εβραϊκού καταστήματος σε άνθρωπό του. Σύμφωνα με τον Αλέξιο Μενεξιάδη, συνεργάτη του Εβραϊκού Μουσείου, «ο διωγμός αποτέλεσε μία πρώτης τάξεως ευκαιρία εξελληνισμού της πόλης, με τη δικαιολογία της ανωτέρας βίας από τον κατακτητή. Εργαλείο η «ανακατανομή» του πλούτου, η καταλήστευση δηλαδή περιουσιών με το πρόσχημα της Υπηρεσίας Διαχειρίσεως Ισραηλιτικών Περιουσιών που δόθηκαν κυρίως σε συνεργάτες και ταγματασφαλίτες».
Το τρένο ήταν το πρώτο βήμα προς την εξαθλίωση
Στις 15 Μαρτίου του 1943, ο Χάιντς Κούνιο μπήκε με την οικογένεια του στο τρένο για το Άουσβιτς. Ήταν 16 ετών. Σήμερα, 72 χρόνια μετά, στέκεται όρθιος μπροστά στις ράγες απ' όπου ξεκίνησαν οι συρμοί του θανάτου. «Καταλάβατε ότι το 1/3 του πληθυσμού της Θεσσαλονίκης χάθηκε;» ρωτάει τα προσκοπάκια που έχουν έρθει στην εκδήλωση μνήμης στον παλαιό σιδηροδρομικό σταθμό της πόλης. «Να κάνετε ότι μπορείτε στη ζωή σας για να καταπολεμήσετε την κακία του ναζισμού», λέει στα παιδιά.
Ο Πρίμο Λέβι, στο βιβλίο του «Εάν αυτό είναι ο άνθρωπος», περιγράφει τα ταξίδια εκείνα του θανάτου ως το πρώτο στάδιο για τον εξευτελισμό των Εβραίων κρατούμενων για την εκμηδένιση τους. Περιγράφει βαγόνια όπου άνθρωποι ήταν στοιβαγμένοι σαν τα ζώα, και όπου δεν υπήρχε καμία τουαλέτα. Περιγράφει τη στιγμή όπου το τρένο κάνει στάση και επιτρέπεται μετά από 20 ώρες στους μελλοθάνατους επιβάτες να βγουν για να κάνουν την ανάγκη τους, εκεί μπροστά στο τρένο, με τους υπόλοιπους επιβάτες των «κανονικών» βαγονιών να εκφράζουν τον αποτροπιασμό τους «για αυτούς τους Εβραίους, που πράγματι δεν είναι σαν εμάς».
Ο Πρίμο Λέβι, επιζών και αυτός των στρατοπέδων συγκέντρωσης, περιγράφει στα βιβλία του, το πόσο συστηματικά τα στρατόπεδα συγκέντρωσης επιχειρούσαν να αφαιρέσουν από τους κρατούμενους την ανθρώπινη υπόσταση τους και τελικά την ίδια τη θέληση τους για ζωή. Κάνει όμως και μια ιδιαίτερη αναφορά στους «αξιοθαύμαστους και τρομερούς Εβραίους της Σαλονίκης», που επειδή παρέμειναν ενωμένοι, κατάφεραν να κρατήσουν την ψυχή τους.
«Αυτοί οι λίγοι επιβιώσαντες από την εβραϊκή συνοικία της Σαλονίκης, με τις δυο τους γλώσσες, Ισπανικά και Ελληνικά, και με τις πολυάριθμές τους δραστηριότητες, είναι οι αποδέκτες μιας απτής, κοσμικής, ενσυνείδητης σοφίας, όπου συναντιούνται όλοι οι πολιτισμοί της Μεσογείου. Ότι η σοφία αυτή μετατράπηκε στο στρατόπεδο στην συστηματική και επιστημονική πρακτική της κλοπής και της αρπαγής θέσεων και του μονοπωλίου της αγοράς του παζαριού δεν θα πρεπε να αφήσει κανέναν να ξεχάσει ότι η απέχθεια τους για την αδικαιολόγητη κτηνωδία, η εκπληκτική τους συναίσθηση της επιβίωσης τουλάχιστον μιας δυνητικής ανθρώπινης αξιοπρέπειας, έκανε τους Έλληνες τον πιο ομοιογενή εθνικό πυρήνα στο στρατόπεδο, και από αυτή την άποψη, και τον πιο πολιτισμένο».
P.Levi Εάν αυτό είναι ο άνθρωπος