Οι Στρατηγικές και Κρίσιμες Ορυκτές Πρώτες Ύλες (ΣΚΟΠΥ), οι οποίες είναι απαραίτητες για μια σειρά τεχνολογιών καθαρής ενέργειας, έχουν αναρριχηθεί σημαντικά στην πολιτική ατζέντα τα τελευταία χρόνια λόγω της αυξανόμενης ζήτησης τους, των διακυμάνσεων των τιμών τους, των αναταράξεων στις αλυσίδες εφοδιασμού τους και των γεωπολιτικών επιπτώσεων που δέχονται διαρκώς. Η δυναμική βέβαια που διακρίνει την αγορά απαιτεί μεγαλύτερη διαφάνεια και αξιόπιστες πληροφορίες για τη διευκόλυνση λήψης τεκμηριωμένων αποφάσεων, σε ότι αφορά στις μεσοπρόθεσμες και μακροπρόθεσμες προοπτικές των ΣΚΟΠΥ. Οι προβλέψεις του Διεθνούς Οργανισμού Ενέργειας/ΔΟΕ (International Energy Agency/IEA) για τις ΣΚΟΠΥ αναφέρονται στο 2023 και στις αρχές του 2024, και αποτελούν συνέχεια περυσινής παρέμβασης του ΔΟΕ για το ίδιο θέμα. Έμφαση δίνεται στην ζήτηση των ΣΚΟΠΥ που απαιτούνται για τις τεχνολογίες αιχμής, αλλά και τις πολιτικές σχετικά με την πραγματοποίηση της ενεργειακής μετάβασης.
Η έκθεση του ΔΟΕ αξιολογεί επίσης βασικούς κινδύνους για την αξιοπιστία, τη βιωσιμότητα και την πολυδιάσταση των αλυσίδων εφοδιασμού ΣΚΟΠΥ και αναλύει τις συνέπειες για τους ενδιαφερόμενους φορείς της δημόσιας διοίκησης και του κλάδου. Συνοδεύεται από μια διαρκώς ενήμερη έκδοση του Critical Minerals Data Explorer, ενός διαδραστικού διαδικτυακού εργαλείου που επιτρέπει στους χρήστες να πληροφορούνται για τις πιο τελευταίες προβλέψεις του ΔΟΕ.
Όπως προαναφέρθηκε οι τιμές για ΣΚΟΠΥ που χρησιμοποιούνται σε τεχνολογίες καθαρής ενέργειας μειώθηκαν το 2023, αλλά η νέα ανάλυση του ΔΟΕ δείχνει την ανάγκη για μεγαλύτερες και πιο διαφοροποιημένες επενδύσεις για τη στήριξη της διαρκούς αυξανόμενης ζήτησης, σε μια προοπτική επίτευξης των ενεργειακών και κλιματικών στόχων. Η πίεση στην εμπορική πρόσβαση ΣΚΟΠΥ που προορίζονται για ηλεκτρικά οχήματα, ανεμογεννήτριες, ηλιακούς συλλέκτες και άλλες τεχνολογίες καθαρής ενέργειας, μειώθηκε το 2023 καθώς η προσφορά ξεπέρασε την αυξανόμενη ζήτηση.
Η πρόσφατη έκδοση του 2024 αναφέρει νέες μεσοπρόθεσμες και μακροπρόθεσμες προοπτικές για την πρόσβαση, την διάθεση και τη ζήτηση σημαντικών «ενεργειακών» ΣΚΟΠΥ , όπως το λίθιο, ο χαλκός, το νικέλιο, το κοβάλτιο, ο γραφίτης και οι σπάνιες γαίες. Και αυτό γίνεται σε σχέση με τις μειώσεις των τιμών ΣΚΟΠΥ μπαταρίας το 2023, με την τιμή του λιθίου να μειώνεται κατά 75% και τις τιμές του κοβαλτίου, του νικελίου και του γραφίτη να πέφτουν μεταξύ 30% και 45% – συμβάλλοντας στη μείωση των τιμών των ίδιων των μπαταριών κατά 14%.
Με την αύξηση της ζήτησης να παραμένει ισχυρή, αυτές οι μειώσεις οφείλονται κυρίως στην ισχυρή αύξηση της παγκόσμιας παραγωγής. Παρόλα αυτά, οι επενδύσεις στην εξόρυξη ΣΚΟΠΥ το 2023 αυξήθηκαν κατά 10% και οι δαπάνες για κοιτασματολογική έρευνα αυξήθηκαν κατά 15%.
Είναι γεγονός ότι τα τρέχοντα οικονομικά χαρακτηριστικά της αγοράς μπορεί να μην είναι ενδεικτικά θετικών εξελίξεων στο μέλλον, επισημαίνεται όμως ότι η ζήτηση για ΣΚΟΠΥ συνεχίζει να αυξάνεται έντονα σε όλα τα σενάρια του ΔΟΕ, λόγω της συνεχούς ανάπτυξης τεχνολογιών καθαρής ενέργειας. Το σημερινό μέγεθος της αγοράς ΣΚΟΠΥ συνολικά αναμένεται να υπερδιπλασιαστεί σε 770 δισεκατομμύρια δολάρια έως το 2040 σε μια πορεία προς καθαρές μηδενικές εκπομπές μέχρι τα μέσα του αιώνα.
Η λεπτομερής ανάλυση έργου προς έργο υποδηλώνει ότι τα ανακοινωθέντα μεταλλευτικά έργα επαρκούν για να καλύψουν μόνο το 70% των απαιτήσεων χαλκού και 50% λιθίου το 2035 σε ένα σενάριο στο οποίο οι χώρες παγκοσμίως εκπληρώνουν τους εθνικούς τους στόχους για το κλίμα. Οι αγορές για άλλες ΣΚΟΠΥ φαίνονται πιο ισορροπημένες - εάν τα έργα πραγματοποιηθούν όπως έχουν προγραμματιστεί. Ωστόσο, τα έργα που ανακοινώθηκαν δεν αλλάζουν τον συχνό γεωγραφικό/γεωπολιτικό περιορισμό προσβασιμότητας ορισμένων ΣΚΟΠΥ, ενώ την ίδια στιγμή η Κίνα προβλέπεται να διατηρήσει την πολύ ισχυρή θέση που ήδη έχει, στους τομείς επεξεργασίας (διύλιση, μεταλλουργία) και μεταποίησης.
Απαιτούνται επενδύσεις περίπου 800 δισεκατομμυρίων δολαρίων στην εξόρυξη από τώρα έως το 2040 για να παραμείνει εφικτό το σενάριο του 1,5 °C. Από την άλλη πλευρά η εντατικοποίηση των προσπαθειών για ανακύκλωση, καινοτομία και αλλαγή νοοτροπίας είναι βασικής σημασίας για την αποτελεσματικότερη αντιμετώπιση των όοποιων πιέσεων στην πρόσβαση ΣΚΟΠΥ. Χωρίς την δυναμική εφαρμογή της ανακύκλωσης και της επαναχρησιμοποίησης, οι κεφαλαιακές απαιτήσεις για αύξηση της εξορυκτικής δραστηριότητας θα πρέπει να είναι κατά ένα τρίτο υψηλότερες.
Η έκθεση του ΔΟΕ διαπιστώνει ότι ο κλάδος σημειώνει πρόοδο όσον αφορά την ασφάλεια των εργαζομένων, την ισορροπία/ισότητα των φύλων, τις κοινοτικές επενδύσεις και τη χρήση ανανεώσιμων πηγών ενέργειας για την παραγωγή ΣΚΟΠΥ. Ωστόσο, δεν μπορεί να ειπωθεί το ίδιο για τη μείωση της παραγωγής αποβλήτων/απορριμμάτων, των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου και της κατανάλωσης νερού – υποδηλώνοντας μεγάλα περιθώρια βελτίωσης.
Από τις αναλυτικές προσεγγίσεις που έγιναν στην βάση συγκεκριμένων δεικτών και δεδομένων προκύπτει ότι το λίθιο και ο χαλκός (Σχ. 1) είναι πιο ευάλωτα στους κινδύνους πρόσβασης και αποθεματικού δυναμικού, ενώ ο γραφίτης, το κοβάλτιο, οι σπάνιες γαίες και το νικέλιο αντιμετωπίζουν πιο σημαντικούς γεωπολιτικούς κινδύνους (Σχ. 4 και 7).
Ειδικότερα για τον γραφίτη, ο μοναδικός παραγωγός εκτός της κυρίαρχης Κίνας, πληροί μόνο το 10% των απαιτήσεων που προβλέπονται για το 2030, καθιστώντας τους επιδιωκόμενους στόχους εξαιρετικά δύσκολο να επιτευχθούν.
Σχ. 1: Με ορίζοντα το 2030, οι κυρίαρχες χώρες εξόρυξης χαλκού και λιθίου παραμένουν σχεδόν οι ίδιες, ενώ η Κίνα συνεχίζει αντίστοιχα την κυριαρχία της στα επεξεργασμένα προϊόντα (https://www.iea.org/reports/copper; https://www.iea.org/reports/lithium).
Πιο συγκεκριμένα, το 2030 θα χρειαστούν περίπου 31 εκ τόνοι μετάλλου χαλκού, ποσότητα που θα καλυφθεί κύρια από την εξόρυξη και την μεταλλευτική παραγωγή, αφού μόνο το 17% θα προέλθεο από ανακύκλωση (Σχ. 1).Σημαντικό ρόλο στην αυξανόμενη ζήτηση του χαλκού έχουν και οι χρήσεις του στις νέες ενεργειακές τεχνολογίες (Σχ. 2).
Σχ. 2: Η χρήση του χαλκού στις τεχνολογικές εφαρμογές ενεργειακής μετάβασης, όπως στα ηλεκτρικά αυτοκίνητα και τα φωτοβολταϊκά, συμβάλλουν στην αυξανόμενη ζήτηση του (https://www.iea.org/data-and-statistics/data-tools/critical-minerals-data-explore).
Σχ. 3: Οι ανάγκες της βιομηχανίας μπαταριών λιθίου καθορίζουν την ζήτηση του «λευκού» μετάλλου (https://www.iea.org/data-and-statistics/data-tools/critical-minerals-data-explorer) .
Σχετικά με το λίθιο η πρόβλεψη είναι ότι το 2040 η ζήτηση του θα φθάσει περίπου τους 1,3 εκ τόνους που σε ποσοστό 88% θα καλυφθούν με εξορυκτική παραγωγή, που την πρόσβαση του να συνοδεύεται από υψηλό γεωπολιτικό κίνδυνο (Σχ. 1). Η διαρκώς αυξανόμενη ζήτηση του συνδέεται σχεδόν αποκλειστικά με τις ανερχόμενες ανάγκες της βιομηχανίας ηλεκτρικών οχημάτων (Σχ. 3).
Σχ. 4: Με τις κυρίαρχες χώρες εξορυκτικής παραγωγής να παραμένου οι ίδιες, ανερχόμενος προβλέπεται να είναι ο ρόλος της Φινλανδίας στα επεξεργασμένα προϊόντα κοβαλτίου (https://www.iea.org/reports/nickel; https://www.iea.org/reports/cobalt)
Το 2030 θα χρειαστούν περίπου 4,8 εκ τόνοι νικελίου και 344.000 κοβαλτίου που προβλέπεται να καλυφθούν με πρωτογενή μεταλλευτική παραγωγή σε ποσοστό 97% και 87%, αντίστοιχα. Τόσο το νικέλιο όσο και το κοβάλτιο χαρακτηρίζονται από υψηλό γεωπολιτικό κίνδυνο. Η βιομηχανία ηλεκτρικών αυτοκινήτων προβλέπεται καθοριστική στην ζήτηση του νικελίου (Σχ. 5) και κοβαλτίου (Σχ. 6).
Η ζήτηση του γραφίτη το 2030 θα ανέλθει σε περίπου 10,4 εκ τόνους που θα καλυφθεί σε ποσοστό 87% από την εξόρυξη κοιτασμάτων της Κίνας που κυριαρχεί στην παγκόσμια παραγωγή συμπεριλαμβανομένων των επεξεργασμένων προϊόντων. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα η πρόσβαση του γραφίτη να συνοδεύεται από υψηλό γεωπολιτικό κίνδυνο (Σχ. 7).
Το 2030 θα υπάρξει ανάγκη παραγωγής 134.000 τόνων σπανίων γαιών που προβλέπεται να προέλθουν σε ποσοστό 73%, με την συμμετοχή ανακύκλωσης από δευτερογενείς πηγές να παρουσιάζει αύξηση. Χαρακτηριστική είναι η σταθερά αυξανόμενη ζήτηση τους λόγω περισσότερων αναγκών μόνιμων μαγνητών (Σχ. 9).
Σχ. 5: Η αύξηση ζήτησης νικελίου με ορόσημο το 2030 συνδέεται με τις αυξανόμενες ανάγκες των τεχνολογιών ενεργειακής μετάβασης (https://www.iea.org/data-and-statistics/data-tools/critical-minerals-data-explorer) .
Σχ. 6: Στην περίπτωση του κοβαλτίου οι μπαταρίες λιθίου «ρυθμίζουν» σε μεγάλο βαθμό την ζήτηση του (https://www.iea.org/data-and-statistics/data-tools/critical-minerals-data-explorer).
Σχ. 7: Η ζήτηση του γραφίτη τείνει αυξανόμενη, ενώ εδραιώνει την δεύτερη θέση παραγωγής σπανίων γαιών, με τους κινδύνους προμήθειας και γεωπολιτικής πρόσβασης σταθερά υψηλούς (https://www.iea.org/reports/graphite; https://www.iea.org/reports/rare-earth-elements).
Σχ. 8: Η χρήση γραφίτη στις ανόδους των μπαταριών λιθίου αποτελεί βασικό παράγοντα της αυξανόμενης ζήτησης του(https://www.iea.org/data-and-statistics/data-tools/critical-minerals-data-explorer) .
Σχ. 9: Οι μαγνήτες νεοδυμίου των ανεμογεννητριών και των ηλεκτρικών αυτοκινήτων «κινούν» σε μεγάλο βαθμό την ζήτηση των σπανίων γαιών (https://www.iea.org/data-and-statistics/data-tools/critical-minerals-data-explorer).
Η έκθεση του ΔΟΕ, (Cite: IEA (2024), Global Critical Minerals Outlook 2024, IEA, Paris https://www.iea.org/reports/global-critical-minerals-outlook-2024, Licence: CC BY 4.0) είναι βασική πηγή του παραπάνω κειμένου, συμπεριλαμβανομέμων των σχημάτων. Ορισμένες παράγραφοι/προτάσεις είναι ελεύθερες μεταφράσεις τμημάτων της έκθεσης, στα οποία έχουν προστεθεί δικές μου προσωπικές απόψεις. Σύμφωνα με τους όρους δημοσίευσης που προβλέπονται από τον ΔΟΕ παραθέτω, όπως οφείλω το ακόλουθο κείμενο, “This is a work derived by Nikolaos Arvanitidis from IEA material and by Nikolaos Arvanitidis is solely liable and responsible for this derived work. The derived work is not endorsed by the IEA in any manner.”