Πριν από λίγο καιρό επισκέφθηκα ένα μεγάλο πολυκατάστημα στο κέντρο της Αθήνας για να πάρω δώρο στον 5χρονο ανιψιό του αγοριού μου για τα γενέθλιά του. Δεν έχω παιδιά, ούτε ανίψια, ούτε βαφτιστήρια, μόνο τα τέκνα των φίλων μου και τον εν λόγω μπόμπιρα για να τους ψωνίζω όποτε μου δίνεται η ευκαιρία. Και, προσωπικά, λίγα πράγματα βρίσκω πιο ενδιαφέροντα και διασκεδαστικά από το να αγοράζεις δώρα σε μικρά παιδιά. Συνήθως επιλέγω μικρά, συνοικιακά παιχνιδάδικα, βιβλιοπωλεία ή πωλητήρια μουσείων και σπάνια θα πάω σε κάποια αλυσίδα καταστημάτων. Αυτή τη φορά όμως είχα διάθεση για κάτι γκράντε, το πειρατικό πλοίο των Playmobile ας πούμε ή έναν Darth Vader σε πραγματικό μέγεθος, οπότε αναγκάστηκα να κινηθώ αναλόγως.
Φτάνοντας στον όροφο των παιδικών παιχνιδιών ήρθα αντιμέτωπη με έναν τεράστιο χώρο, προσεκτικά χωρισμένο σε δύο ενότητες. Από τη μία πλευρά βρίσκονταν τα παιχνίδια για κορίτσια και από την άλλη τα παιχνίδια για αγόρια. Για να γίνει πιο άμεσα αντιληπτός αυτός ο διαχωρισμός και, φαντάζομαι, για να μην μπερδευτεί ο ανυποψίαστος καταναλωτής και πάει στην λάθος πλευρά με αποτέλεσμα να πάρει ένα «αγορίστικο» παιχνίδι για ένα μικρό κορίτσι (Θου Κύριε), οι τοίχοι της μίας πλευράς ήταν βαμμένοι μπλε, ενώ της άλλης ροζ. Η αντιστοιχία είναι αυτονόητη. Εξίσου αυτονόητο για εμένα, ήταν να κάνω επί τόπου μεταβολή και να φύγω από το κατάστημα. Η αμέσως επόμενη εναλλακτική ήταν να αρχίσω να μεταφέρω παιχνίδια από το «μπλε στρατόπεδο» στο «ροζ στρατόπεδο» και να τα τοποθετώ σε στρατηγικές θέσεις (τη Barbie πάνω σε ένα διαστημόπλοιο, έναν στρατιώτη μέσα σε μια κουζίνα, τέτοια γραφικά) αλλά προτιμούσα να περάσω το Σαββατοκύριακο που ερχόταν κάπου όμορφα και όχι στη φυλακή.
Δεν ζω σε σπηλιά, ξέρω πολύ καλά πως η κοινωνία μας λατρεύει τις ταμπέλες και σπεύδει να δώσει ρόλους στους ανθρώπους από την πρώτη στιγμή που έρχονται στον κόσμο. Με το που γεννηθεί ένα μωρό και πριν καλά καλά ανοίξει τα μάτια του, κάποιος θα του φορέσει ένα ροζ φιόγκο στο κεφάλι ή ένα γαλάζιο φορμάκι με ζωγραφισμένα ρομποτάκια επάνω του. Ο φυλετικός διαχωρισμός δεν σταματά στα ρούχα και τα παιχνίδια αλλά επεκτείνεται σε αντικείμενα που δεν έχουν την παραμικρή σχέση με το φύλο, όπως στα καρότσια, τις πάνες, τα σεντόνια, μέχρι και τα πλαστικά καλαμάκια. Αργότερα, στο σχολείο, τα κορίτσια κυκλοφορούν με πολύχρωμες τσάντες με πριγκίπισσες και τα αγόρια γεμίζουν τα θρανία τους με κασετίνες σε μορφή μαχητικών αεροσκαφών. Στο γυμνάσιο τα κορίτσια βάφουν τα νύχια τους και φτιάχνουν τα μαλλιά τους στις τουαλέτες ενώ τα αγόρια παίζουν οτιδήποτε με μπάλα στο προαύλιο, στο λύκειο όλο και κάποιος καθηγητής θα πετάξει την ατάκα «ε, η θετική κατεύθυνση είναι πάντα το δυνατό σημείο των αγοριών, τα κορίτσια δεν τα πάνε και τόσο καλά με τα μαθηματικά, δε φταίνε αυτές, έτσι είναι» και κάπως έτσι, όταν το παιδί γίνεται ενήλικας και η γνώμη και πράξεις του μέσα στο κοινωνικό πλαίσιο στο οποίο ζει αποκτούν ειδικό βάρος, έχει μάθει ήδη να ξεχωρίζει ποια πράγματα και, συμπερασματικά, ποιες εργασιακές/κοινωνικές θέσεις είναι «για γυναίκες» και ποιες «για άντρες».
Όχι, αυτό δεν ήταν (εντελώς) ένα μικρό παραλήρημα, έτσι έχουν τα πράγματα, έτσι έχουμε μάθει να συμπεριφερόμαστε από το 1918, όταν το «Ladie's Home Journal» έκρινε πως τα κορίτσια πρέπει να ντύνονται στα ροζ επειδή είναι «πιο ντελικάτο και όμορφο» χρώμα ενώ τα αγόρια στα μπλε επειδή είναι «ένα πιο αποφασιστικό και δυνατό» χρώμα. Και το 1927 δεν τα πήγαμε άσχημα ως Δυτικός Πολιτισμός, ήταν η χρονιά που το Time δημοσίευσε τον ειδικό κατάλογο με τα χρώματα που ταιριάζουν στα αγόρια και τα χρώματα που είναι πιο κατάλληλα για τα κορίτσια. Και φυσικά υπήρξε το 1940, όταν οι μεγαλύτεροι κατασκευαστές παιχνιδιών στην Αμερική κατέληξαν στον κανόνα «μπλε για αγόρια, ροζ για κορίτσια», με αποτέλεσμα ολόκληρη η γενιά των Baby Boomers να μεγαλώσει μέσα σε μια αρμονική διχρωμία -και έπειτα να μεγαλώσει με τον ίδιο τρόπο τα παιδιά της, και τα παιδιά των παιδιών της κ.ο.κ.
Όλα αυτά είναι, δυστυχώς, ιστορικά γεγονότα. Αυτό που αρνείται να επεξεργαστεί ο μικρός και ταπεινός μου εγκέφαλος, αυτό που από όποια οπτική γωνία κι αν το δω μου φαίνεται εντελώς παράλογο, αν όχι γελοίο, αυτό που με έκανε να σηκωθώ και να φύγω από το μεγάλο κεντρικό κατάστημα της Αθήνας και αντί για το πειρατικό των Playmobile να πάρω στον μικρό μια ντουζίνα βιβλία (που σίγουρα δεν θα εκτιμήσει όσο ένα πειρατικό καράβι αλλά δεν πειράζει, θα τα εκτιμήσει όταν μεγαλώσει, όπως όλοι μας) ήταν το πώς γίνεται να έχουμε φτάσει στο 2016 και να εξακολουθούμε να βρίσκουμε αυτό το φυλετικό μοίρασμα ρόλων εντελώς φυσιολογικό.
Κι αν σας φαίνεται ακραία η οργή μου με το διαχωρισμό των παιδικών παιχνιδιών, η επιστημονική κοινότητα το έχει ανακοινώσει εδώ και χρόνια. Αυτοί οι πρώιμοι διαχωρισμοί σε «κοριτσίστικο» και «αγορίστικο» έχουν μακροπρόθεσμες συνέπειες στον τρόπο με τον οποίο τα παιδιά σχηματίζουν άποψη για τους ρόλους των δύο φύλων. Ένα παιχνίδι, ένα αποκριάτικο κοστούμι (άλλο μεγάλο θέμα αυτό), ένα παιδικό υπνοδωμάτιο με δεινόσαυρους και αθλητές και ένα άλλο με νεράιδες και ροζ αστεράκια, μπορούν να παίξουν σημαντικό ρόλο στις σπουδές που θα επιλέξει να ακολουθήσει ένα παιδί, στο επάγγελμα που θα κυνηγήσει και στον τρόπο που θα αντιμετωπίζει γυναίκες και άντρες μέσα στη κοινωνία.
Σε μια έρευνα που έγινε το 2012 από το Franklin and Marshall College και η οποία πέρασε από το μικροσκόπιο τα παιχνίδια που πωλούνταν στην ιστοσελίδα του Disney Store, τα αποτελέσματα έδειξαν πως τα παιχνίδια που απευθύνονταν στα κορίτσια είχαν κυρίως παστέλ αποχρώσεις και είχαν σχέση με τη φροντίδα και την ομορφιά, όπως κούκλες και κοσμήματα. Από την άλλη, τα παιχνίδια για αγόρια είχαν πιο έντονα χρώματα και συσχετίζονταν με τη δράση και το χτίσιμο, όπως αυτοκίνητα και τουβλάκια συναρμολόγησης. Το 17% των παιχνιδιών υπήρχε και στις δύο κατηγορίες, παρόλα αυτά όμως, όλα τους έμοιαζαν περισσότερο με «αγορίστικα» παιχνίδια, είχαν κατά κύριο λόγο μπλε χρώμα και συνήθως ήταν λούτρινα ζώα.
Μια άλλη έρευνα που πραγματοποιήθηκε το 2010 από το Penn State Berks στην Αμερική και δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Sex Roles, έβαλε τους γονείς και τα παιδιά από 80 οικογένειες να αλληλεπιδράσουν μεταξύ τους (μητέρες με γιους, μητέρες με κόρες, πατέρες με γιους και πατέρες με κόρες) σε καταστάσεις που βιώνουν καθημερινά, όπως την ώρα του φαγητού ή την ώρα του παιχνιδιού. Τα αποτελέσματα της έρευνας έδειξαν πως τα παιδιά και των δύο φύλων επιδείκνυαν παρόμοιες μεθόδους επικοινωνίας κατά τη διάρκεια του φαγητού αλλά μιμούνταν τη συμπεριφορά των γονιών τους κατά το παιχνίδι -οι μητέρες ενθάρρυναν τα παιδιά να είναι πιο συνεργάσιμα και δίκαια ενώ οι πατέρες ενθάρρυναν τη διεκδίκηση. Σύμφωνα με τους ερευνητές, τα παιδιά της ίδιας οικογένειας βιώνουν με διαφορετικούς τρόπους το παιχνίδι με την μητέρα και τον πατέρα τους. Οι διαφορές αυτές περνούν στα παιδιά έμμεσα μαθήματα για τους ρόλους των φύλων και ενισχύουν την υιοθέτηση μιας τυποποιημένης συμπεριφοράς βάσει φύλου, την οποία στη συνέχεια μεταφέρουν εκτός της οικογένειας.
Η Lise Eliot, συγγραφέας του βιβλίου «Pink Brain, Blue Brain: How Small Differences Grow Into Troublesome Gaps -and What We Can Do About It» κινείται στο ίδιο μήκος κύματος με την προηγούμενη έρευνα. Η Eliot είχε πει πριν λίγα χρόνια στους Times of London πως ο εγκέφαλος των αγοριών δεν διαφέρει σχεδόν καθόλου από τον εγκέφαλο των κοριτσιών. Είναι οι κοινωνικές συνθήκες και τα ερεθίσματα του κοντινού τους περιβάλλοντος που οδηγούν τα παιδιά στο να διαλέγουν ρόλους στη ζωή τους.
Η λύση, ωστόσο, δεν είναι να βάζουμε τα κορίτσια να παίζουν με όπλα και τα αγόρια με κουζινικά. «Είναι πολλοί οι γονείς που το έχουν δοκιμάσει αυτό, χωρίς αποτέλεσμα», λέει η Eliot. «Στο τέλος, τα κορίτσια δημιούργησαν οικογένειες με τα φορτηγά-παιχνίδια και τα αγόρια έριχναν πάσες με τις κούκλες στη θέση της μπάλας, ενώ και τα δύο φύλα είχαν καταλάβει πως κάτι δεν πήγαινε καλά». Αντ' αυτού η Eliot προτείνει μια μέση και πολύ πιο ψύχραιμη λύση. Βάλτε για λίγο στην άκρη τις κούκλες και αρχίστε να παίρνετε στα μικρά κορίτσια πιο δημιουργικά παιχνίδια, όπως τα Lego που «αυξάνουν την ικανότητα της οπτικής αντίληψης του χώρου η οποία συνδέεται με υψηλές επιδόσεις στα μαθηματικά». Όσο για τους γιους σας, δεν θα ήταν κακή ιδέα να τους πάρετε ένα κατοικίδιο για να αρχίσουν να αναπτύσσουν από μικροί τα αισθήματα της υπομονής, της στοργής και της φροντίδας.
Με λίγα λόγια. Ας αρχίσουμε να προσφέρουμε περισσότερες επιλογές σε αγόρια και κορίτσια ούτως ώστε να έχουν τις ίδιες ευκαιρίες στη δημιουργία, τη φαντασία, τη διασκέδαση και τη εκπαίδευση. Γιατί, αν το κάνουμε σωστά και είμαστε και λίγο τυχεροί, μπορεί μετά από λίγα χρόνια να περηφανευόμαστε πως συνεισφέραμε έστω και στο ελάχιστο στην πνευματική διαμόρφωση ενός ανθρώπου που αποτελεί παράδειγμα για όλους τους υπόλοιπους.
Και αν μπορούσαμε να κάνουμε κάτι για αυτούς τους ροζ και μπλε τοίχους, εγώ προσωπικά θα το εκτιμούσα αφάνταστα.