Είναι ένα πράγμα η συμπόνια για τα αθώα θύματα ενός τρομοκρατικού εγκλήματος όπως αυτό του Μανχάταν ή αντίστροφα ο χαιρέκακος συμψηφισμός με ανάλογης σημασίας εγκλήματα και άλλο η ερμηνεία των αιτίων των διεθνών συγκρούσεων.
Το αποτρόπαιο τρομοκρατικό κτύπημα και οι αντιδράσεις σ’ αυτό επιβεβαίωσαν τα κλασικά χαρακτηριστικά του διεθνούς συστήματος. Κυρίως, στην παρούσα ιστορική φάση τονίζουν το αβάσιμο των μύθων για «νέες εποχές», «παγκοσμιοποιήσεις» και παραδεισένια «νέα τάξη».
Για όποιον ενδιαφέρεται υπογραμμίζουν τα πραγματικά αίτια των διεθνών συγκρούσεων και υποδηλώνουν τους προσανατολισμούς που οδηγούν σ’ ένα καλύτερο κόσμο.
Η αποτελεσματική αντιμετώπιση των αιτιών πολέμου απαιτεί πρόοδο στην προσπάθεια σεβασμού των κατακτήσεων του ανθρώπινου πολιτισμού, δηλαδή, το πνεύμα και το γράμμα των θεμελιωδών αρχών του διεθνούς δικαίου όπως αποτυπώνεται στον Καταστατικό Χάρτη του ΟΗΕ.
Δύο μόνο σύντομες επισημάνσεις:
Πρώτον, τα κυριότερα αίτια των διακρατικών συγκρούσεων είναι:
α) Η άνιση ανάπτυξη μεταξύ κρατών και περιφερειών και
β) ο ηγεμονισμός των εκάστοτε μεγάλων δυνάμεων οι οποίες τους τελευταίους αιώνες –και αναχρονιστικά την ύστερη εποχή– αρνούνται την καθολική αποδοχή του κοινωνικοπολιτικού κατακερματισμού του διεθνούς συστήματος σ’ εθνική-κρατική βάση.
«Παράπλευρες συνέπειες» αυτών των δύο αιτιών είναι οι «περιφερειακές διενέξεις» και τα διεθνικά φαινόμενα όπως η τρομοκρατία. Πολλά άλλα διεθνικά φαινόμενα παντελώς κοινωνικοπολιτικά ανεξέλεγκτα, δεν πρέπει να υποτιμούνται ως πηγές και αίτια προβλημάτων στις διακρατικές σχέσεις.
Πώς θα ήταν ο κόσμος εάν εφαρμόζονταν οι θεμελιώδεις αρχές του διεθνούς δικαίου, εάν όλοι σέβονταν το γράμμα και το πνεύμα του συστήματος Συλλογικής Ασφάλειας του ΟΗΕ, εάν γίνονταν άξιες λόγου προσπάθειες επίλυσης του προβλήματος της άνισης ανάπτυξης και εάν δημιουργούνταν θεσμοί διεθνούς διακυβέρνησης που θα ασκούσαν έλεγχο και θα δημιουργούσαν κανόνες που αφορούν όλα τα διεθνικά φαινόμενα!
Πώς θα ήταν ο κόσμος, επίσης, εάν οι ισχυρές δυνάμεις δεν παρενέβαιναν διαρκώς και καταχρηστικά στο εσωτερικό άλλων κρατών επιδιώκοντας στρατηγική και πολιτική εποπτεία!
Πώς θα ήταν ο κόσμος εάν δεν είχαν σωρευτεί ανωμαλίες που προκλήθηκαν λόγω Κορέας, Βερολίνου, Βιετνάμ, Καμποτίας, Αφγανιστάν, Κύπρου, Συρίας, Λιβάνου, γεωστρατηγικών ανταγωνισμών στη Μέση Ανατολή, παραβιάσεων του διεθνούς δικαίου στο Ιράκ, «ανθρωπιστικών» βομβαρδισμών στα Βαλκάνια κτλ.
Πώς θα ήταν ο κόσμος εάν οι μεγάλες δυνάμεις δεν είχαν αναπτύξει πυρηνικά όπλα ή εάν συμπεφωνημένα τα μείωναν και εάν –ακόμη και αυτή τη στιγμή(!)– δεν αλληλο-απειλούνταν να πλήξουν τις μεγαλουπόλεις τους με πυρηνικές βόμβες! Οι συνέπειες τυχόν έκρηξης μιας μόνο από τις πυρηνικές βόμβες, σημειώνεται, θα έκαναν την τραγωδία του Μανχάταν να φαντάζει ιστορική υποσημείωση.
Δεύτερον, το ειδεχθές τρομοκρατικό έγκλημα του Μανχάταν αλλά και όλες οι υπόλοιπες διεθνείς διενέξεις που οδηγούν σε τέτοια ή χειρότερα φαινόμενα, υπογραμμίζουν την ανάγκη ορθών εκτιμήσεων για τις διεθνείς σχέσεις, ιδιαίτερα του προαναφερθέντος πνεύματος και γράμματος των θεμελιωδών αρχών του διεθνούς δικαίου.
Συγκεκριμένα, την διακρατική ισοτιμία, την μη επέμβαση και τον σεβασμό του δικαιώματος εσωτερικής αυτοδιάθεσης κάθε κυρίαρχης κοινωνίας, αρχές που συνιστούν και τις υπέρτατες κατακτήσεις του ανθρώπινου πολιτισμού στο επίπεδο των διακρατικών σχέσεων.
Επιπλέον, χωρίς αμφιβολία, η διεθνής ειρήνη και σταθερότητα συναρτώνται άμεσα με την καθολική αποδοχή της διεθνούς κοσμοθεωρητικής και κανονιστικής διαφοροποίησης σε εθνοκράτη διαφορετικής κοσμοθεωρητικής και πολιτισμικής ιδιοσυστασίας, με τον τερματισμό των αναχρονιστικών δήθεν διεθνιστικών-μετακρατικών σχεδίων ποικίλων επίδοξων ηγεμόνων με τα οποία μεταμφιέζουν τις ηγεμονικές αξιώσεις ισχύος, με την ενδυνάμωση της εθνικής-κρατικής κυριαρχίας ως καθεστώτος ισότιμων διεθνών συναλλαγών και ασφαλώς την αντιμετώπιση του προβλήματος της άνισης ανάπτυξης.
Μήπως τα προαναφερθέντα φαντάζουν «ιδεαλιστικά» και ουτοπικά; Όχι, είναι απόλυτα ρεαλιστικά, επειδή στηρίζονται στην ιστορική πραγματικότητα που διδάσκει πως η κοσμοθεωρητική και εθνική-κρατική ιδιοσυστασία κερδίζει έδαφος.
Επειδή επίσης τονίζουν τις πολιτικές όψεις του διεθνούς δικαίου και των διεθνών θεσμών και επειδή απορρίπτουν τους (νεοφιλελεύθερους) μύθους για τις δυνατότητες μιας «φιλάνθρωπης» διεθνούς ηγεμονικής τάξης που παρακάμπτει τα αίτια πολέμου.
Η παράκαμψη αυτών των αιτίων με σκοπό την προώθηση ενός αναχρονιστικού ηγεμονισμού αποτελεί ύβρη για τα αθώα θύματα του Μανχάταν αλλά και όλων των άλλων θυμάτων τρομοκρατικών δράσεων ή αποφάσεων ανεξέλεγκτων διεθνικών δρώντων που οδηγούν σε οικονομικές και κοινωνικοπολιτικές τραγωδίες. Η κατανόηση των αιτίων και των τρόπων αντιμετώπισή τους δεν είναι μόνο καθήκον κάθε πολίτη αλλά και ο μεγαλύτερος φόρος τιμής. Δυστυχώς σήμερα τα τελευταία φαντάζουν ουτοπικά.
Αυτές οι επισημάνσεις δημιουργούν την ανάγκη μερικών ακόμη υπογραμμίσεων όσον αφορά το φαινόμενο της τρομοκρατίας που αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα προβλήματα της Μεταψυχροπολεμικής εποχής και οι εξελίξεις στο Αφγανιστάν επαληθεύουν τις εκτιμήσεις ότι θα αποτελέσει ένα από τα μεγάλα αίτια διενέξεων ενόσω προχωρούμε βαθύτερα στον 21ο αιώνα.
Είναι άλλο πράγμα η –ενδεχομένως ενδεδειγμένη– ανοχή ή υποστήριξη των κυβερνητικών επιλογών στην σύγκαιρη διεθνή κρίση και άλλο πράγμα η κατανόηση του φαινομένου της τρομοκρατίας και των αιτίων που το προκαλούν.
Καταρχήν, η τρομοκρατία, όπως κάθε άλλο αναρχικό-διεθνικό φαινόμενο των διακρατικών σχέσεων εξ αντικειμένου είναι μια μεγάλη νομική, πολιτική και ηθικοκανονιστική ανωμαλία:
1) Εδράζεται σε ιδεολογήματα που αντιμάχονται τις εθνικές-κρατικές ηθικοκανονιστικές δομές και τα συστήματα διανεμητικής δικαιοσύνης που εμπεριέχουν ενώ στις Ανατολικές εκδοχές τους προτάσσουν αναχρονιστικά Θεοκρατικά δόγματα.
Είναι αναχρονιστικά γιατί κατά την διάρκεια των Νέων Χρόνων ακόμη και τα θρησκευτικά δόγματα απόκτησαν εθνικά-κρατικά θεμέλια και εντάχθηκαν στις κρατοκεντρικές λογικές.
Η αναρχία, η Θεοκρατία και η τρομοκρατία οποιουδήποτε δικαιολογία και αν επικαλούνται, στερούνται παντελώς πολιτικής νομιμοποίησης επειδή οι πολιτικοί σκοποί τους δεν με τον εθνοκρατοκεντρικό κόσμο όπως εξελίχθηκε τους τελευταίους αιώνες.
2) Υπονομεύει με κάθε μέσο την κοσμοθεωρητική, πολιτισμική και κανονιστική συνοχή όλων των κρατών ή δε θανάτωση αμάχων με τρομοκρατικές μεθόδους ή με «ανθρωπιστικούς βομβαρδισμούς» βρίσκονται σε αντίθεση με κάθε νοητή κατάκτηση του ανθρώπινου πολιτισμού.
Οι σκοποί και η έκταση άσκησης βίας κατά της τρομοκρατίας δεν μπορούν παρά να συναρτώνται με μερικά κεφαλαιώδους σημασίας ζητήματα:
Τι υπερασπιζόμαστε καταπολεμώντας την τρομοκρατία;
Κάποια συγκεκριμένη τάξη πραγμάτων που συμφέρει την μια ή άλλη εφήμερα υπερισχύουσα ηγεμονική δύναμη ή το διακρατικό σύστημα, την διεθνή τάξη που προβλέπουν οι Συνθήκες και τις θεμελιώδεις αρχές του διεθνούς δικαίου;
Ποια μέσα διαθέτουμε για και ποιος οροθετεί την άσκηση βίας;
Τι θεσμοί διεθνούς διακυβέρνησης, όπως ήδη αναφέρθηκε, δημιουργήθηκαν πριν μια μεγάλη δύναμη προχωρήσει στην αποσταθεροποίηση ή κατεδάφιση περιφερειακών κρατών και την πρόκληση κυμάτων εκατομμυρίων προσφύγων!
Όταν για οποιοδήποτε λόγο διαταράσσεται η διεθνής τάξη και η διεθνής σταθερότητα η έκταση άσκησης βίας απαιτείται να είναι ανάλογη των σκοπών. Λογικά και ορθολογιστικά μιλώντας –και αυτό συμφέρει όλα τα κράτη– ο υπέρτατος «διεθνής σκοπός» δεν μπορεί παρά να είναι η επιβίωση του διακρατικού συστήματος.
Η επιβίωση του διακρατικού συστήματος και των κατακτήσεών του δεν θα είναι δεδομένη αν η κρίση επεκταθεί με τρόπο που δυνατό να αλλάξει τον πλανητικά εδραιωμένο κρατοκεντρισμό και θα αποσταθεροποιήσει μεγάλες περιφέρειες του πλανήτη. Δεν είναι δεδομένη, επίσης, η σταθερότητα της οποιασδήποτε Μεταψυχροπολεμικής «τάξης πραγμάτων» στην οποία, αν και συχνά όχι χωρίς αυταπάτες, πολλά επενδύονται.
Λογικά και ορθολογιστικά πρέπει να γίνει πλέον ευρέως παραδεκτό πως απαιτείται αντιμετώπιση των αιτίων πολέμου που τρέφουν την τρομοκρατία. Τα αίτια αυτά, πέραν των προαναφερθέντων, συναρτώνται με τις υπερβολές των στρατηγικών ανταγωνισμών και την μυωπία πολλών ηγετών ισχυρών κρατών μπροστά στο γεγονός πως οι ηγεμονικές-αυτοκρατορικές αξιώσεις είναι παρωχημένες και πως αποδίδουν μόνο εφήμερα οφέλη.
Κυρίως, όμως, τα αίτια της σημερινής κρίσης συναρτώνται με το έλλειμμα συνειδητοποίησης πως τα ζωτικά συμφέροντα των δυτικών κοινωνιών συναρτώνται με την αντιμετώπιση του μείζονος προαναφερθέντος προβλήματος της άνισης ανάπτυξης, με την επίλυση των περιφερειακών προβλημάτων στην βάση της διεθνούς και ευρωπαϊκής νομιμότητας και με την επικράτηση των αρχών της διακρατικής ισοτιμίας και της μη επέμβασης στις διακρατικές συναλλαγές.
Η συναισθηματική φόρτιση και οι ηγεμονικές νοοτροπίες που καταναγκάζουν τις κυβερνήσεις λιγότερο ισχυρών κρατών να συμπλεύσουν με σπασμωδικές ενέργειες επισκιάζουν το γεγονός πως η διακυβερνητική συνεργασία αντιμετώπισης απειλών όπως η τρομοκρατία έχει όριο τον ουρανό.
Σ’ ένα τέτοιο πλαίσιο είναι εφικτή η αυστηρή οροθέτηση των σκοπών, των μέσων και κυρίως της έκτασης άσκησης βίας. Συναφώς, είναι αξιοσημείωτο πως η ανακοίνωση του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου στις 21 Σεπτεμβρίου κινήθηκε, χωρίς όμως αποτέλεσμα που οφείλεται στην Μεταψυχροπολεμική στρατηγική συρρίκνωση της Ευρώπης, προς αυτή τη κατεύθυνση: «Εστιασμένες-περιορισμένες δράσεις, στενές-συνεχείς διακυβερνητικές διαβουλεύσεις, αντιτρομοκρατική συμμαχία υπό την αιγίδα του ΟΗΕ, σεβασμό των θεμελιωδών κατακτήσεων του πολιτισμού, ενίσχυση της συνεργασίας διάφορων κυβερνητικών υπηρεσιών, διεθνή νομικά μέσα, ενίσχυση μέτρων ασφαλείας, επίλυση των περιφερειακών προβλημάτων, διεξοδικός πολιτικός διάλογος και αντιμετώπιση των αναπτυξιακών ανισοτήτων».
Εν κατακλείδι, εάν για την προστασία του διακρατικού συστήματος από μερικά άτομα το μόνο μέσο που διαθέτουμε είναι παρατεταμένες μαζικές πολεμικές ενέργειες που, ενδεχομένως, θα αποσταθεροποιήσουν επί μακρόν τον μισό πλανήτη, τότε καλά θα κάνουμε να πάρουμε στα σοβαρά τις απειλές του Μπιν Λάντεν στο περιβόητο μήνυμά του πως εφεξής «ούτε στα όνειρά μας δεν θα ζήσουμε ασφαλείς».
Υστερόγραφο
Το πιο κείμενο είναι δημοσιευμένο ως δύο παραρτήματα στο βιβλίο του υπογράφοντος Ο πόλεμος και τα Αίτιά του, τα πολλά πρόσωπα του ηγεμονισμού και της τρομοκρατίας, σελ. 383-7, το οποίο χρησιμοποίησε την κρίση του Μανχάταν ως αξονική περιπτωσιολογική μελέτη για την εξέταση των αιτιών πολέμου και της τρομοκρατίας.