Διασχίζοντας το Μαρόκο από βορά προς Νότο κανείς δεν θα μπορούσε να φανταστεί την ποικιλία των ερεθισμάτων και των εκπλήξεων που η χώρα αυτή μας επεφύλασσε, γνωρίζοντας μάλιστα ότι το μεγαλύτερο μέρος της (80% περίπου) καταλαμβάνει η έρημος και πολλές άνυδρες φαινομενικά ζώνες. Διάσπαρτοι μικροί οικισμοί από πλινθόκτιστα σπίτια βρίσκονται σε απόλυτη αρμονία με την τοπογραφία και το χρωματικό περιεχόμενο των πετρωμάτων της κάθε περιοχής, σαν αναπόσπαστα συστατικά του τοπίου, σε βαθμό μάλιστα που πολλές φορές δεν μπορείς να τους διακρίνεις. Όμως δεν είναι μόνο αυτοί:
Κάσμπες, μεντίνες και βασιλιάδες ..
Μετά την πιο συναρπαστική και λαβυρινθώδη μεντίνα που είδαμε στη Φεζ, κινούμενοι προς το νότο συναντήσαμε πλέον κάσμπες και οικισμούς Βερβέρων με απλωμένα σε βράχους τα χρωματιστά τους στρωσίδια, ποτάμια, οάσεις, τα βουνά του Άτλαντα χιονισμένα, και σημεία πώλησης απολιθωμάτων και ορυκτών. Είδαμε κοπάδια αιγοπροβάτων να διατρέχουν κορυφογραμμές και πλαγιές που φέρουν τη σφραγίδα της 1200 ετών βασιλείας απεικονίζοντας ανάγλυφο το πορτραίτο του σημερινού επιχειρηματία βασιλιά της χώρας Μοχάμεντ του έκτου ..μόνο και μόνο για να υποδηλώσουν την μάλλον υποχρεωτική πίστη και αφοσίωση του λαού του στη μοναρχία.
Απίστευτοι γεωλογικοί σχηματισμοί ενδεικτικοί των πολύπλοκων διεργασιών που ξεκίνησαν εδώ και 250 εκατομμύρια χρόνια με μετατοπίσεις ηπείρων και τεκτονικών πλακών για να διαμορφώσουν ένα μωσαϊκό ιζηματογενών και ηφαιστειακών πετρωμάτων που περικλείουν ορυκτά, μεταλλεύματα, τα μεγαλύτερα αποθέματα φωσφόρου παγκοσμίως, εκπληκτικά απολιθώματα.. ακόμη και από αμφίβιους δεινόσαυρους (κοντά στην Erfoud βρέθηκε το είδος Spinosaurus που θεωρείται ότι ήταν ο μεγαλύτερος αρπακτικός δεινόσαυρος στη Γη ηλικίας 95 εκατομμυρίων χρόνων - ακόμα μεγαλύτερος από έναν τυρανόσαυρο Ρεξ).
Όλα αυτά αποτελούν πραγματικούς θησαυρούς για την οικονομία της χώρας αλλά και ένα ανοιχτό εργαστήρι για γεωλογικές, παλαιοντολογικές και κλιματολογικές μελέτες διεθνούς επιστημονικού ενδιαφέροντος.
«No photos” - “photos? Yes!»
Έτσι λοιπόν ξαφνικά, και εκεί που νόμιζες ότι το χωμάτινο τοπίο θα συνεχίζεται για πάντα να! μια πράσινη όαση δροσιάς και μια παρέα από μακάκες που μας περίμεναν έτοιμοι να φωτογραφηθούν! Με περίτεχνους ακροβατισμούς μας γοήτευσαν με τα καμώματά τους και μας διασκέδασαν με την επικοινωνιακή τους ιδιοσυγκρασία και το στήσιμό τους μπροστά στο φωτογραφικό φακό.
Πολύ διαφορετική αντιμετώπιση από αυτή πολλών ντόπιων που μάλλον θεωρούν τη φωτογραφική μηχανή ως εν δυνάμει απειλή. Συνήθως με μια κίνηση του χεριού ή καλύπτοντας αυτόματα το πρόσωπο, δηλώνουν την .. απέχθειά τους για το «σπορ» αποτρέποντας με τη χαρακτηριστική φράση “NO PHOTOS”. Εντούτοις κάποιες φορές ίσως σου ζητήσουν λίγα dirham, τα παιδιά κυρίως, προκειμένου ευχαρίστως να φωτογραφηθούν.
Πάντως ο Μοσταφά, που ήταν ο τοπικός, ιδιαίτερα καλλιεργημένος, ταλαντούχος και ελληνόφωνος συνοδός μας, μας εξήγησε ότι τα αίτια αυτής της αντίδρασης πολλές φορές είναι βαθύτερα και σύμφωνα με την τοπική αντίληψη οι άνθρωποι αυτοί θεωρούν ότι μπορεί φωτογραφίζοντάς τους να τους παίρνεις την ψυχή ..! Αλήθεια να μην χρειάστηκε άραγε κάποια στιγμή να φωτογραφηθούν επίσημα ..ούτε καν π.χ. για αστυνομική ταυτότητα; .. Και τότε;
Ο.Κ.! ..κάθε κανόνας έχει και τις εξαιρέσεις του .. θα πει κανείς ..
Αλλού πάλι αισθανθήκαμε καλοδεχούμενοι, όπως σε εκείνο το πολύ φτωχικό βερβερικό χωριό, ZAIDA, που σταματήσαμε για λίγο στο δρόμο μας προς την Erfoud. Οι χαμογελαστοί κάτοικοι του χωριού όχι μόνο μας επέτρεπαν να τους φωτογραφήσουμε αλλά μας καλούσαν και μέσα στα σπίτια τους και ήθελαν να μας προσφέρουν τσάι με μέντα και κους κους.
Με τη λύπη ζωγραφισμένη στα μάτια της και με φιλιά μας αποχαιρέτησε η μικρή Σαλμά με τη μαμά και τη γιαγιά της αφού προηγουμένως ζήτησαν το fb αλλά και το .. στυλό της Μαρίας . Πέρα από την ευαίσθητη ανθρώπινη πλευρά μιας απρόσμενα ευχάριστης γνωριμίας που δεν θέλεις να ξεφτίσει γρήγορα.. σκέφτηκα ότι αυτός θα ήταν και ο μόνος τρόπος για να διαπιστώσουν κατά πόσο το αποτέλεσμα μιας «ταλαντούχας» ομάδας φωτογράφων που τους επισκέφτηκε, κουβαλώντας μάλιστα και ένα σύγχρονο φωτογραφικό εξοπλισμό, ήταν αντάξιο των προσδοκιών τους ..
Αποτυπώσαμε άραγε κάποια ενδιαφέρουσα πλευρά της καθημερινότητάς τους; Τι είπαν οι δάσκαλοι; Τι να έγραψε η μικρή Σαλμά στο ημερολόγιό της, με το πολύχρωμο μωβ-λιλά στυλό της Μαρίας εκείνο το απόγευμα; Πόσες φορές να άνοιξε τα μάτια της να το ξαναδεί πριν κοιμηθεί το ίδιο βράδυ; Σκέψεις .. Πόσες σκέψεις και ερεθίσματα μπορεί να σου προκύψουν μέσα από ένα σπάνιο φωτογραφικό οδοιπορικό.. Και γιατί κάποια πράγματα παραμένουν αόρατα αν δεν τα βιώσεις μέσα από τον φωτογραφικό φακό; Υπάρχει πράγματι μια διάσταση που ξεδιπλώνεται και ανοίγει νέους κόσμους;
Είναι μαγικό αυτό το συνδετικό «εργαλείο» που μας δένει με τα «μοντέλα» μας και με τα όσα ακόμη διακρίνουμε απέναντί μας. Μπορεί βεβαίως να μην παίρνει ψυχές ιθαγενών .. σίγουρα πάντως αναστατώνει τις δικές μας ψυχές ..τουλάχιστον των ταξιδευτών του ονείρου.
.. Και μετά ξυπνήσαμε .. ιδιαίτερα ύστερα από το πολύωρο και κουραστικό ταξίδι, φτάνοντας στο εξωτικό ξενοδοχείο μας έτοιμοι πάλι να προσγειωθούμε στα πρακτικά και άμεσα και να απολαύσουμε ανέσεις και τοπικό παραδοσιακό φαγητό.
Στη γη των δεινοσαύρων
Το πρωινό ξύπνημα της επόμενης ημέρας, το ταξίδι με τζιπ στη Μερζούγκα και η άφιξή μας σαν μια ξενόφερτη αγουροξυπνημένη ομάδα επίδοξων αποίκων που ..θέλει να εξερευνήσει και να διεισδύσει στα μυστικά της ερήμου και στους πτυχωμένους αμμόλοφους της Σαχάρα ήταν μια μοναδική εμπειρία. Ξαφνικά η ομάδα ευθυγραμμίστηκε πειθαρχημένα, σα να ετοιμαζόταν για μυστική αποστολή, πάνω στις ράχες από πολυάριθμες υπάκουες καμήλες που με το πρόσταγμα των καμηλιέρηδων ακολούθησαν τις ελικοειδείς παρυφές του ανάγλυφου προς την κορυφή του λόφου. Θέλαμε να είμαστε εκεί πριν ξημερώσει και ανατείλει ο ήλιος: οι ακτίνες του τότε απλώθηκαν σιγά - σιγά πάνω στις ραβδωμένες κυματιστές επιφανειακές απολήξεις της παχιάς άμμου δημιουργώντας σκιές και σχήματα στους απέναντι λόφους που γινόταν όλο και πιο έντονα όσο απομακρυνόταν η αχλή των ζεστών χρωμάτων και το πασπάλισμα που σκόρπισε το γλυκοχάραμα. Εδώ οι τέλειες φωτογραφικές βουτιές στο τοπίο, στις γραμμές, στις σκιές, στις καμήλες αλλά και στα φανταχτερά τουρμπάνια των περήφανων βερβερίνων συνοδών μας. Οι άντρες αυτοί είναι ντόπιοι νομάδες που καλύπτουν το πρόσωπό τους, αφήνοντας ακάλυπτη μόνο την περιοχή των ματιών, κυρίως για να προστατεύονται από τις αμμοθύελλες που θερίζουν τη Σαχάρα.
Να ήταν άραγε οι ίδιοι αυτοί βέρβεροι που είχαν συγκεντρωθεί εδώ μαζί με τις καμήλες τους για να δουν το υπέροχο ηλεκτρονικό κονσέρτο «Water for Life» και τις φαντασμαγορικές προβολές του Jean Michel Jarre στην έρημο της Μερζούγκα πριν από 12 χρόνια; Ο Jarre, σεβόμενος τα local ethics είχε προσκαλέσει τότε και έπαιξαν μαζί του η μοντέρνα Αραβική ορχήστρα της Καζαμπλάνκα και η Μαροκινή Φιλανθρωπική Ορχήστρα. Σίγουρα αυτό άρεσε πολύ στους συμπαθέστατους ντόπιους της περιοχής που παρακολούθησαν εκστασιασμένοι μαζί με χιλιάδες fan που έφτασαν από όλα τα μέρη της γης για να ζήσουν μοναδικές μουσικές στιγμές μέσα στην απεραντοσύνη των αστεριών και της ερήμου.
Δεν θα υπήρχε καλύτερο σημείο προκειμένου να εκπέμψει κανείς ένα δυνατό μήνυμα για τον κίνδυνο της ερημοποίησης μεγάλων περιοχών του πλανήτη εξαιτίας της κλιματικής αλλαγής και για την ανάγκη διατήρησης ενός τόσο πολύτιμου αγαθού όπως το νερό που είναι μοναδική πηγή ζωής. Με τη σκέψη και μόνο ότι εκεί κάποτε κυριαρχούσαν οι δεινόσαυροι είναι εύλογο να προβληματιζόμαστε σφαιρικότερα για τις ανατροπές που σχετίζονται με το κλίμα, τα φυσικά φαινόμενα και τις ισορροπίες που απαιτούνται για να διασφαλίζεται η επιβίωσή μας πάνω στη γη.
Ομαδική Κοινωνική Ευθύνη
Σίγουρα η δική μας φωτογραφική ομάδα ενστερνίζεται αυτές τις αξίες και όχι μόνον..
Είχε προηγηθεί μια επίσκεψη σε ένα φτωχικό σχολείο μιας όασης με φοινικόδασος. Τα παιδιά μάθαιναν να γράφουν με κιμωλία πάνω σε μικρά ατομικά μαυρο-πινακάκια. Όσοι βρέθηκαν εκεί δέχτηκαν ένα πολύ δυνατό ερέθισμα διαπιστώνοντας ότι υπάρχει σοβαρή έλλειψη γραφικής ύλης .. γεγονός που το είδαμε και αλλού. Πέρα από κάποιες όμορφες ατομικές πρωτοβουλίες που υλοποιήθηκαν επί τόπου (ή μάλλον μέσω POSTE MAROC όταν φτάσαμε στο Μαρακές), η ομάδα ετοιμάζεται να ενισχύσει τη μικρή και μακρινή αυτή σχολική μονάδα αποστέλλοντας ορισμένα βασικά σχολικά υλικά από αυτά που «δικαιούται» να έχει κάθε παιδί. Πρόκειται για ένα δείγμα Ομαδικής Κοινωνικής Ευθύνης (μέχρι τώρα γνωρίζαμε απλά την Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη), με την πρωτοβουλία να ανήκει στους Γιώργο και Τόλη που είναι οι δάσκαλοι αλλά και οι διακριτικοί αρχηγοί της εκδρομής.
Αποστηθίζοντας το κοράνι
Την ίδια στιγμή ορισμένοι άλλοι από την ομάδα (μάλλον ορισμένες στην περίπτωση αυτή) βρεθήκαμε σε ένα ακόμη σχολείο, σχολείο ενηλίκων αυτή τη φορά, του ίδιου χωριού. Εκεί είχαμε την ευκαιρία μαζί με τις γυναίκες του χωριού να διδαχτούμε το κοράνι επαναλαμβάνοντας στίχους του, εν χωρώ, υπό το πρόσταγμα ειδικής δασκάλας. Οι αδέξιες και προφανώς «κακοποιημένες» δικές μας προφορικές επαναλήψεις αποσπασμάτων του κορανίου διασκέδασαν τις, επί το πλείστον, ηλικιωμένες κυρίες του χωριού που ξεσπούσαν κάθε λίγο σε χορταστικά γέλια με αποτέλεσμα να αποκαλύπτονται οι ταλαιπωρημένες οδοντοστοιχίες τους ενώ την ίδια στιγμή ζωγραφιζόταν στο πρόσωπό τους εκφράσεις που υπογράμμιζαν την αγνή και αυθεντική τους φυσιογνωμία.
Ευτυχώς, όπως και οι περισσότερες γυναίκες στο Μαρόκο, οι γυναίκες αυτές φορούσαν το χιτζάμπ, δηλαδή την μαντίλα που δεν καλύπτει ολόκληρο το πρόσωπο, καθώς ο βασιλιάς τους, Μοχάμεντ ο έκτος, προωθεί μια μετριοπαθή εκδοχή του Ισλάμ στη χώρα του. Τις ευχαριστήσαμε που μοιράστηκαν μαζί μας αυτό το μίνι τελετουργικό, ήταν όμως ανένδοτες στη λήψη φωτογραφιών. Όσο για τις δικές μας επιδόσεις στο κοράνι μάλλον μείναμε μετεξεταστέες στα προφορικά.. Κάπου υπάρχει ένα βιντεάκι που λήφθηκε διακριτικά με την προφορική συγκατάθεση της εμφανώς κοσμικότερης δασκάλας τους.
Στο Χόλυγουντ της Ανατολής
Ένα απίστευτο φυσικό κινηματογραφικό σκηνικό υπάρχει γύρω από την πόλη Ουαρζαζάτ και κοντά στο χωριό Aït Ben haddou (εθνικό μνημείο, όπως και μνημείο της UNESCO με μοναδική προ-Σαχάρια αρχιτεκτονική) όπως επίσης και στα βουνά του Άτλαντα στη διάρκεια της πορείας μας από το νότο προς βορά για το Μαρακές.
Στο Aït Ben haddou διασχίσαμε με τα πόδια τη μεγάλη γέφυρα πάνω από το ποτάμι και ακολουθήσαμε τα ελικοειδή πλινθόκτιστα σοκάκια της οχυρωμένης κάσμπας προς την κορυφή του λόφου φωτογραφίζοντας τα «μοντέλα» μας όπως μας υπέδειξαν οι δάσκαλοι. Δεν είναι τυχαίο ότι εκεί και στη συνέχεια στις μεγάλες στροφές των βουνών του Άτλαντα γυρίστηκαν πολλές ταινίες του Χόλυγουντ (Μονομάχος, Λόρενς της Αραβίας, Κλεοπάτρα, Βαβέλ, Μούμια κλπ) και πιο πρόσφατα μερικά επεισόδια του Game of thrones! Υπάρχουν πολλά κινηματογραφικά στούντιο στη γύρω περιοχή η δε θέα από την κορυφή του λόφου είναι φαντασμαγορική. Ένα μεγάλο φωτοβολταϊκό πάρκο (Noor1, ικανό να παράγει ηλεκτρική ενέργεια για ένα εκατομμύριο σπίτια) είναι ένα ακόμη στοιχείο ευμάρειας σε αυτή την περιοχή. Γενικότερα το Μαρόκο προσπαθεί να μειώσει την εξάρτησή του από τα ορυκτά καύσιμα (έχει σαν στόχο να τη μηδενίσει μέχρι το 2050) με στροφή προς τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας. Συμμορφώνεται με τις Διεθνείς συμφωνίες για θέματα περιβάλλοντος και κλιματικής αλλαγής και ήδη από το 2016 έχει απαγορεύσει την παραγωγή, πώληση και χρήση της πλαστικής σακούλας (χρησιμοποιούσαν 3 εκατομμύρια σακούλες ετησίως).
Φωτογραφικά ενσταντανέ
Η περιπλάνησή μας στις πολύβουες και λαβυρινθώδεις μεντίνες της Φεζ και του Μαρακές προϋπέθεταν υπομονή και καλή διάθεση προκειμένου τα πολιτισμικά ξαφνιάσματα να αποτυπωθούν και φωτογραφικά. Με τα μηχανάκια, γαϊδουράκια, τα πάσης φύσεως μεταφορικά να περνάνε ξυστά δίπλα σου, και τους ντόπιους να κυκλοφορούν πιασμένοι τρεις - τρεις αγκαζέ, ελάχιστος χώρος έμενε για να αξιοποιήσεις πιθανόν το βάθος πεδίου .. εκτός και αν την έστηνες προφυλαγμένος σε κάποιο ήσυχο στενάκι και περίμενες υπομονετικά να περάσει το ανυποψίαστο τοπικό «μοντέλο» (τα υποψιασμένα έκοβαν δρόμο..).
Τότε όλα μπορούσαν να συμβούν όπως και να απομονωθείς και να χαθείς από την υπόλοιπη ομάδα .. ειδικά στη Φεζ. Για το λόγο αυτό οι συνοδοί είχαν διακτινιστεί εδώ και εκεί και κάθε φορά μας επανέφεραν έναν - έναν στην πορεία μας.
Το πλούσιο φωτογραφικό υλικό που φέραμε πίσω μένει να αξιολογηθεί. Παράλληλα κουβαλήσαμε και αρκετή τροφή για σκέψη.
Προς το παρόν ας βάλουμε μουσική και ας ξαναζήσουμε το ταξίδι μέσα από τις μοναδικές και υπέροχες (σε πρώτη φάση για εμάς τους ίδιους) φωτογραφίες μας!
Οι «Διαδρομές» είναι μια φωτογραφική ομάδα - δεξαμενή σκέψης, ιδεών και έκφρασης, με έμπειρους και εμπνευσμένους στη διδασκαλία και στην πράξη φωτογράφους. Παρουσιάζει ιδιαίτερη δυναμική τα τελευταία χρόνια με τη συμμετοχή πολλών και εκλεκτών επίδοξων φωτογράφων που, παρά το διαφορετικό τους background, βρίσκουν κοινό πεδίο έκφρασης μέσα από τη φωτογραφία και τη συγκεκριμένη ομάδα.
Εκεί γεννήθηκε και η ιδέα του «Common Routes project» που είχε σαν αφετηρία του τα Βαλκάνια. Η δράση αυτή ξεκίνησε το 2015 από την Τουρκία (Κωνσταντινούπολη, Καππαδοκία, παράλια). Το οδοιπορικό συνεχίστηκε στη Σερβία, Βοσνία Ερζεγοβίνη, Ρουμανία και προγραμματίζεται να ολοκληρωθεί σε περίπου τρία χρόνια από σήμερα. Φωτογραφικές εκθέσεις των οδοιπορικών αυτών έχουν ήδη γίνει στο Ίδρυμα Μιχάλης Κακογιάννης και τη Σχολή Καλών Τεχνών της Αθήνας.
Το πρόσφατο οδοιπορικό στο Μαρόκο ήταν μια πολυδιάστατη και ξεχωριστή φωτογραφική εμπειρία. Η έκθεση που προγραμματίζεται για το τέλος του 2018 αναμένεται να είναι εντυπωσιακή!