Δεν φτάνει που γεννήθηκες. Πρέπει να μάθεις και να περπατάς. Και ένα σωρό ακόμα πράγματα. Αν δεν τα μάθεις θα πηγαινοέρχεσαι ζαλισμένος, άχρηστος, σκέτος ιδιώτης. Ίντιοτ και στα αγγλικά και στα γαλλικά. Και ούτω καθεξής. Όλα τα ζωντανά θα περάσουν από ένα σχολείο. Αρχίζει από την οικογένεια και συνεχίζεται με πρακτικές συμπεριφοράς στην εφηβεία τους. Για να επιβιώσουν. Ο κόσμος στον οποίο ζουν έχει κανόνες. Και πρέπει να τους μάθουμε.
Τα γνωρίζουν αυτά οι ανθρώπινες οικογένειες; Όχι όλες δυστυχώς. Γιατί πώς εξηγείται ότι νέοι άνθρωποι που έρχονται στον κόσμο και δεν «περπατούν», δεν επιλέγουν, δεν συμπεριφέρονται με ευγένεια, χωρίς γνώση του κόσμου που τους περιβάλει, ενός κόσμου με ανάγκες και υποχρεώσεις ενηλίκου. Οι υποχρεώσεις που σου επιτρέπουν να συνυπάρχεις. Ανάμεσα σε πρόσωπα υπεύθυνα. Άρα σου χρειάζεται η παιδεία. Λέξη που στους ενήλικες σημαίνει επιβίωση, συμμετοχή στην γνώση, στη δημιουργική ζωή. Και που στη αρχή-αρχή της κοινωνικής προσαρμογής, η λέξη παιδεία σημαίνει επείγοντα εξοπλισμό για την κοινωνική στέγαση των παιδιών.
Είναι σπάνιο η ανάγκη παιδείας να ξυπνήσει σε προχωρημένες ηλικίες. Και είναι κρίμα. Γιατί το άτομο αυτό – που λέγεται και ξύλο απελέκητο - όχι μόνο θα έχει στερηθεί συμμετοχή σε ευτυχισμένες κοινωνικές σχέσεις αλλά θα έχει στερηθεί και τις γνώσεις που θα τον εισαγάγουν στον κόσμο της δημιουργίας. Των τεχνών αν θέλετε. Είτε ως δημιουργός είτε ως στόχος της δημιουργίας. Αλλιώς δεν θα έχει συγγένεια με τις Τέχνες και τα Γράμματα, δεν θα αντιλαμβάνεται το περιεχόμενο πολλών ομιλιών και συνομιλιών. Θα χάσει κάθε ευκαιρία προσέγγισης στις πνευματικές και ψυχικές ανατάσεις που κυκλοφορούν καθημερινά γύρω του. Που είναι Αποτέλεσμα της παιδείας των τρίτων. Δεν θα έχει διαβάσει ένα εξαίρετο βιβλίο, δεν θα έχει πάει ποτέ σε ένα μουσείο, δεν θα γνωρίζει την ιστορία της χώρας του και του κόσμου, δεν θα γνωρίζει τί είναι η ποίηση, το καλό θέατρο, ο καλός κινηματογράφος, η επιμορφωτική εικονογράφηση, δηλαδή οι εικαστικές τέχνες, στις οποίες θα προσθέσουμε και την αξιόλογη τηλεόραση. Θα αγνοεί ποιες ακριβώς είναι οι ευθύνες της πολιτείας και ποιες του πολίτη, ποια είναι μια οικογενειακή ζωή ασφαλείας και χαρούμενης καθημερινότητας. Η παιδεία σε κάνει άτομο πνευματώδες. Πνευματώδεις ήταν όλοι ο αρχαίοι σοφοί και όχι μόνο οι επτά ή οι δέκα. Πνευματώδης ήταν και ένας σοφέρ που είδα να έχει βάλει μια ταμπέλα στο φορτηγό του, πάνω από το αριθμό, που έλεγε, με πολλή σοφία, «σιγά-σιγά γιατί βιάζομαι».
Αυτά όλα είναι η παιδεία και η έλλειψή της. Ποιος ευθύνεται; Για την έλλειψη, ο γονιός που δεν έχει περάσει από το σχολείο των γονέων; Γιατί τον εγκατέλειψαν πολύ νωρίς οι δικοί του γονείς; Μήπως ένα βαριεστημένο σχολείο; Μήπως η πολιτεία; Που δεν έχει προσφέρει την καθοδήγηση ή τα μέσα; Ή και τα δύο; Αλλά και η πολιτεία αποτελείται από γονείς, πρόσωπα υπεύθυνα που θεωρητικά είχαν ήδη την απαραίτητη γνώση για το τι είναι η παιδεία. Άρα επιστρέφουμε στους γονείς. Όλα αρχίζουν από τους γονείς. Αυτοί μας μαθαίνουν να περπατάμε και να μεγαλώνουμε σωστά. Να γίνουμε με την σειρά μας κι’ εμείς μια μέρα υπεύθυνοι γονείς, υπεύθυνοι πολίτες και υπεύθυνοι πολιτικοί.
Όπως καταλαβαίνετε ουσιαστικά το θέμα μας είναι οι γονείς. Γιατί αναρωτιόμαστε συχνά αν οι γονείς έχουν την παιδεία που τους επιτρέπει να είναι γονείς. Όταν ο γονιός εγκαταλείπει το παιδί του μπροστά στην τηλεόραση για να ασχοληθεί με την όποια άλλη δική του απασχόληση, όταν στο μεταξύ και στο σχολείο δεν μαθαίνεις την ιστορία – ολόκληρη- και τι είναι η τέχνη της εικόνας, για παράδειγμα, που θα σε καταστήσει ικανό θεατή του κινηματογράφου και της τηλεόρασης που είναι ή θα μπορούσε να είναι ένα μέσο μετασχολικής παιδείας, μέσο με το οποίο συνταξιδεύουμε μια ολόκληρη ζωή, πώς θα ζητάμε από την πολιτεία ένα πολιτιστικό περιβάλλον να γίνει πολιτιστικότερο; Η μακρά εμπειρία μου στα μίντια μου έμαθε ότι το να εγκαταλείπουμε τα παιδιά μας μπροστά σε μια τηλεόραση πολιτιστικά ανεύθυνη αποτελεί έγκλημα. Γιατί βέβαια, όπως μας μαθαίνουν οι ψυχολόγοι, είναι προτιμότερο τα παιδιά να βλέπουν τηλεόραση μαζί με τον γονιό του. Ο οποίος θα μπορεί να απαντάει στις ερωτήσεις και στις απορίες του τέκνου του, όπως μου έλεγε ένας ψυχίατρος στην ταινία μου με θέμα την τηλεόραση και το παιδί.
Στην ΕΡΤ ευτυχώς έχουμε μια σωστή και σοφή εκπομπή για τα παιδιά που ο μεγάλος τα αντιμετωπίζει σαν μεγάλα. Τα «Χίλια Χρώματα του Χρήστου». Ιδού ο τηλεοπτικός γονιός που είναι «μαζί» με το παιδί, χωρίς να του κάνει τον δάσκαλο. Ίσος προς ίσον.
Την παιδεία δεν την βρίσκεις μόνος σου, είναι ψέμα. Υπάρχουν κοινωνίες εκπαιδευμένες και κοινωνίες ανεκπαίδευτες. Γιατί η παιδεία του καθενός συνθέτει την παιδεία του συνόλου. Είτε πρόκειται για κοινωνίες πλούσιες σε υλικά αγαθά είτε γι΄ αυτές που ζουν χωρίς πρώτες ύλες στον τόπο τους. Χωρίς βαριές βιομηχανίες, χωρίς αποικίες στον Ατλαντικό και στο Ειρηνικό ωκεανό.
Οι αρχαίες ελληνικές κοινωνίες ήταν πλούσιες σε παιδεία. Και η παιδεία μπορεί να αντικαταστήσει τον υλικό πλούτο αλλά μπορεί και να τον φέρει κοντά της χάρη στη εφευρετικότητα και το εμπόριο, για παράδειγμα, πράγμα που γνώρισαν πολλές ελληνικές πόλεις της αρχαιότητας. Η θάλασσα παραμένει υλικός πλούτος των Ελλήνων τόσο στη ναυτιλία όσο και στον τουρισμό. Η παιδεία είναι απαραίτητη και στα δύο. Και όχι μόνο χάρη στον αρχαίο μας πολιτισμό. Αν δεν επιτύχει στον τόπο μας κι΄ ένας καινούριος πολιτισμός, στις εικαστικές και γενικότερα ουμανιστικές τέχνες η Ελλάδα θα παραμείνει ένα τουριστικό σαλόνι.
Η Γαλλία είχε μέχρι πρόσφατα 100 εκατομμύρια επισκέπτες το χρόνο. Όχι για να κάνουν μπάνιο στη θάλασσα. Θα προσέξατε κάτι ελπιδοφόρο, ότι οι τουρίστες μας παραμένουν τελευταία αρκετές μέρες στην Αθήνα. Και όχι μόνο για τις αρχαιότητες. Πατρίδα είναι οι άνθρωποι, η γλώσσα τους, ο πολιτισμός τους. Αν οι άνθρωποι μείνουν αγράμματοι, αν αρκούνται στο να περιποιούνται επισκέπτες, οι ξένοι θα βλέπουν την Ελλάδα σαν μια ακόμα αποικία. Δεν ξέρω πόσο κοντά μπορεί να φτάσει στην αρχαία η η σημερινή Ελλάδα, αλλά καλό είναι να γνωρίζουμε πως μόνο εκπαιδευμένες κοινωνίες μπορούν να επιζήσουν. Και πριν και σήμερα και πάντα.
Όταν ζητάμε από τους επισκέπτες να ανεβούν στην Ακρόπολη δεν θα πρέπει να έχουμε ήδη ανέβει εμείς; Πόσοι Αθηναίοι από τα 6 εκατομμύρια έχουν ανεβεί στην Ακρόπολη; Τα δε εκατομμύρια των ξενιτεμένων Ελλήνων αποτελούν ένα μάθημα. Δεν έφυγαν όλοι από περιέργεια, ως άλλοι Οδυσσείς να γνωρίσουν τον κόσμο.
Σαν παιδί έζησα την Γερμανική Κατοχή. Και, με τα σχολεία συχνά κλειστά, βρήκα δανειστικές βιβλιοθήκες που φρόντισαν για την παιδεία μου. Μάλιστα μία ήταν στα γραφεία του γνωστού παιδαγωγικού περιοδικού Η ΔΙΑΛΑΣΙΣ ΤΩΝ ΠΑΙΔΩΝ. Την είχε εγκαταστήσει ο Τίτος Πατρίκιος με βιβλία του πατέρα του. Έτσι γνωριστήκαμε με τον Τίτο. Στο Παρίσι κάθε γειτονιά έχει την δανειστική βιβλιοθήκη της. Όλες έχουν και επιλεγμένες ταινίες σε DVD. Μερικές έχουν και δικές μου ταινίες. Το γνωρίζω από τις επιστολές που παίρνω ενίοτε.
Όλα αυτά μου έδωσαν την ιδέα να προτείνω στο δικό μας Υπουργείο Πολιτισμού να εγκαταστήσει δανειστικές βιβλιοθήκες με βιβλία και ταινίες σε κάθε γειτονιά, αρχίζοντας από την Αθήνα όπου μένει ο μισός πληθυσμός της χώρας. Απάντηση δεν πήρα.
Ένα Υπουργείο πολιτισμού είναι και ο γονεύς. Η βιβλιοθήκη Θα πρέπει να σκύψει πάνω στο παιδί σαν πατέρας και μητέρα, να το καθοδηγήσει, όπως κάνουν, ή όπως θα έπρεπε να κάνουν οι γονείς του. Αλλά δεν έχουμε ούτε βιβλιοθήκες ούτε γονείς-εκπαιδευτές. Πλην μερικών εξαιρέσεων βέβαια. Αν είχαμε δανειστικές βιβλιοθήκες και γονείς παιδαγωγούς θα είχαμε τουλάχιστον και καλή τηλεόραση. Την απρόβλεπτη αυτή μετασχολική παιδεία. Έτσι δεν είναι;