Ο γιός μου, έξι χρόνια στο Δημοτικό, ξύπναγε με το ζόρι στις οκτώ παρά λίγο για να πάει σχολείο γκρινιάζοντας και γύρναγε λίγο μετά τη μια το μεσημέρι εξαντλημένος. Τα νέα από το σχολείο ήταν ποιος δάρθηκε με ποιόν, ποιανού του κλέψανε τα λεφτά, ποιόν πήγε ο δάσκαλος στο διευθυντή γιατί έβριζε αισχρά. Μετά το φαγητό, άρχιζε η γνωστή μάχη «κάτσε να διαβάσεις – σε λίγο» μέχρι αργά το βράδι.
Από το Σεπτέμβρη που ξεκίνησε στο Γυμνάσιο, ξυπνάει κεφάτος στις εξίμισι για να πάει στο σχολείο τραγουδώντας και γυρνάει σπίτι στις τέσσερις το μεσημέρι γελαστός. Μου λέει ενθουσιασμένος τι έμαθε, με ποιον έπαιξε, και τι αστεία έκαναν στο διάλειμμα, και στρώνεται στη μελέτη. Πήγαινε και πηγαίνει σε δημόσιο σχολείο. Άλλαξε το παιδί μου; Όχι, βέβαια!
Η ζωή στα χαρούμενα σχολεία: μουσική, μελέτη, παιχνίδι και συντροφικότητα
Ο γιός μου είναι ένα από τα 15.000 χαρούμενα παιδιά που φοιτούν στα 48 Μουσικά Σχολεία της χώραςi. Δούλεψε πολύ για να προετοιμαστεί για δύσκολες και απαιτητικές πανελλαδικές εξετάσεις (στο σχολείο του διαγωνίστηκαν περίπου πέντε παιδιά για κάθε θέση και έμειναν έξω παιδιά με βαθμό πάνω από 90%), κουβαλάει καθημερινά όχι μόνο την τσάντα του αλλά, κάποιες μέρες τον τόμο της Βυζαντινής μουσικής που ζυγίζει κοντά δυο κιλά, άλλες μέρες την κιθάρα του, και άλλες έχει την τσάντα στην πλάτη, την κιθάρα στον ώμο και την ασήκωτη βαλίτσα με το φαγκότο στο χέρι – που για όσους, όπως εγώ μέχρι πρότινος, δεν το έχουν δει από κοντά, είναι σχεδόν ίσα με το μπόι του. Εκτός από όλα τα μαθήματα που έχει να διαβάσει κάθε παιδί της Α’ Γυμνασίου, έχει να μελετήσει ιστορία τέχνης, θεωρία και βυζαντινή μουσική, πιάνο, ταμπουρά και φαγκότο, να μάθει τα τραγούδια που παίζουν στα μουσικά σύνολα και αυτά που τραγουδούν στη χορωδία. Έχει πρόβες με την ορχήστρα το Σαββατοκύριακο. Οι νέοι φίλοι του ήρθαν στο σπίτι μας με τα βιολιά, τα σαντούρια και τα φλάουτά τους και παίξανε όχι μόνο Fortnite© και Nerf©, όπως όλα τα δωδεκάχρονα, αλλά και Χατζηδάκη και Scorpions. Γέμισε η γειτονιά μουσική και εφηβικά γέλια!
Πιστεύει κανείς ότι αυτά τα παιδιά έχουν ένα γενικό και αόριστο ενδιαφέρον για τη μουσική κι αυτό που χρειάζονται από το σχολείο είναι λίγη ενθάρρυνση; Όχι, βέβαια! Κάθε λογικός άνθρωπος καταλαβαίνει ότι αυτά τα 15.000 παιδιά (αλλά και οι πολλές χιλιάδες που έμειναν έξω γιατί τα σχολεία αυτά είναι πολύ λίγα και τα παιδιά που αγαπούν τη μουσική – ευτυχώς – πολλά) έχουν ήδη κάτι παραπάνω από ενδιαφέρον. Έχουν πάθος για τη μουσική και ταλέντο, θυσιάζουν με κέφι πολλά για την τέχνη και χρειάζονται υψηλού επιπέδου γενική και αισθητική παιδεία και σοβαρή επαγγελματική κατάρτιση στη μουσική. Αυτό το βρίσκουν στη ζεστή αγκαλιά των δημόσιων Μουσικών Σχολείων.
Η μουσική παιδεία στην προκρούστεια κλίνη του δήθεν εξορθολογισμού και του ψευτοεκσυγχρονισμού
Εδώ και 30 χρόνια, ο σκοπός των Μουσικών Σχολείων είναι «η προετοιμασία και η κατάρτιση των νέων που επιθυμούν να ακολουθήσουν την επαγγελματική κατεύθυνση της μουσικής χωρίς να υστερούν σε γενική παιδεία, αν τελικά επιλέξουν άλλο τομέα επιστημονικής ή επαγγελματικής έκφρασης.»ii Αυτό το σκοπό, έρχεται τώρα το Υπουργείο «Παιδείας», νύχτα, χωρίς διαβούλευση, μέσα σε έναν άσχετο νόμοiii να τον αλλάξει. Αν περάσει το νομοσχέδιο, αντί για κατάρτιση, τα παιδιά θα παίρνουν «ενθάρρυνση και στήριξη του ενδιαφέροντος των μαθητών για τη μουσική»!iv
Η φιλοσοφία αυτή καθοδηγεί όλες τις αλλαγές που θα φέρει ο νέος νόμος αν τον αφήσουμε να περάσει. Όταν τις εξετάσει κανείς προσεκτικά, οι αλλαγές αυτές μυρίζουν εργαλειοθήκη του ΟΟΣΑ και «ανάπτυξη» του τύπου που ζούμε εδώ και μια δεκαετία - μέσω περιορισμού των υπηρεσιών που παρέχει το δημόσιο σχολείο, μείωσης του κόστους λειτουργίας του για το κράτος και αύξησης του κόστους εκπαίδευσης των παιδιών για τους γονείς.
Μερικές από τις αλλαγές που θα φέρουν στα Μουσικά Σχολεία, κατά το Υπουργείο, «τη βελτίωση και τον εκσυγχρονισμό της λειτουργίας τους»v είναι οι παρακάτω:
Καταργείται κάθε αναφορά στην υποχρέωση της Πολιτείας να εξασφαλίζει ευρωπαϊκά και ελληνικά παραδοσιακά μουσικά όργανα και τα τεχνικά μέσα των εργαστηρίων σύγχρονης τεχνολογίας.
Τα µαθήµατα µουσικής παιδείας εξαιρούνται από το αναλυτικό πρόγραµµα.
Καταργείται η Καλλιτεχνική Επιτροπή Μουσικών Σχολείων του υπουργείου Παιδείας.
Καταργείται ο ξεχωριστός πίνακας επιλογής Διευθυντών των Μουσικών Σχολείων και η πρόβλεψη να έχουν ειδικά προσόντα, σχέση με τις τέχνες γενικά και τη μουσική ειδικότερα (ειδικές σπουδές ή αναγνωρισμένο καλλιτεχνικό έργο και δράση).
Οι σύλλογοι γονέων και καθηγητών τα εκθέτουν αναλυτικότατα στα ψηφίσματά τουςvi,vii,viii,ix,x,xi. Ο κοινός νους διερωτάται εναγωνίως: Άρα θα πρέπει τα σχολεία να βρουν τρόπο να καλύπτουν το κόστος της απαραίτητης υποδομής τους; Για το κράτος το κόστος είναι μικρό, για τα σχολεία και τις οικογένειες των μαθητών τους απαγορευτικό. Για τα εξαιρούμενα μαθήματα δεν θα έχει υποχρέωση το κράτος να παρέχει ύλη, βιβλία, και καθηγητές; Πόσες ώρες θα αφιερώνονται σε εκτός προγράμματος δραστηριότητες; Δεν θα είναι απρόβλεπτες, και μάλλον δυσάρεστες, οι συνέπειες της μεταφοράς της ευθύνης για το σχεδιασμό και την εποπτεία της εξειδικευμένης μουσικής παιδείας από ένα δοκιμασμένο και επιτυχημένο φορέα στο ΙΕΠ, το οποίο δεν διαθέτει προς το παρόν καμία απολύτως σχετική τεχνογνωσίαxii; Πώς θα διοικήσει ένα ειδικό σχολείο κάποιος που δεν έχει σχετική εμπειρία και γενικότερη μουσική συγκρότηση;
Αυτό που αντιλαμβάνομαι εγώ είναι πως οι διατάξεις του νέου ιδρυτικού νόμου των Μουσικών Σχολείων θα φέρουν άλλη μια υποβάθμιση των δημόσιων εκπαιδευτικών φορέων. Θα κάνουν τις τοπικές κοινωνίες ακόμα φτωχότερες. Θα στερήσουν τη χώρα από άξιους πρεσβευτές του πολιτισμού μας στο εξωτερικό. Θα αφήσουν να χαθεί ένα σημαντικό κομμάτι του πολιτισμού μας του οποίου τα Μουσικά Σχολεία είναι θεματοφύλακες και κύριος μηχανισμός διάδοσής καθώς διδάσκουν Βυζαντινή και παραδοσιακή μουσική. Θα ωθήσουν τα παιδιά των λίγων εύπορων οικογενειών των μεγάλων αστικών κέντρων στα ιδιωτικά σχολεία και τα κάθε λογής ωδεία. Θα στερήσουν τα πολλά παιδιά των λιγότερο ευκατάστατων οικογενειών και της επαρχίας από τη μοναδική τους ευκαιρία να πραγματοποιήσουν τα όνειρά τους. Θα στερήσουν από όλα τα παιδιά την πρόσβαση σε σχολεία που λειτουργούν έτσι όπως θα έπρεπε να λειτουργούν ΟΛΑ τα σχολεία μας.
Αντί να ισιώσουμε το στραβό στραβώνουμε το ίσιο
Τα Μουσικά Σχολεία είναι χαρούμενα σχολεία. Μαθητές και απόφοιτοι μιλάνε για τα σχολεία τους με αγάπη. Τα Μουσικά Σχολεία έχουν σχεδόν μηδενικά κρούσματα ενδοσχολικής βίας, δεν αντιμετωπίζουν πρόβλημα ναρκωτικών και παραβατικότητας, έχουν απαράμιλλα ποσοστά επιτυχίας στις πανελλαδικές εξετάσεις για όλα τα Πανεπιστήμια, διέπονται από ένα έντονο συλλογικό πνεύμα – τα παιδιά του Λυκείου αναλαμβάνουν από ένα πρωτάκι του Γυμνασίου το καθένα και το βοηθούν να εγκλιματιστεί στο πνεύμα του σχολείου τους - και αποτελούν μια συνεκτική κοινότητα 300.000 ανθρώπωνxiii που στηρίζεται στο σεβασμό και τη δημιουργικότητα.
Αν περάσει το νομοσχέδιο, θα μαραζώσουν αυτά τα σχολεία τα οποία, παρά τα προβλήματα σίτισης, μεταφοράς, υλικοτεχνικών υποδομών, στελέχωσης και αναγνώρισης των τίτλων σπουδών τους που αντιμετωπίζουν, αποτελούν ένα πρότυπο του πώς θα έπρεπε να είναι ΟΛΑ τα σχολεία μας.
Η εμπειρία μου, μέσα από 15 χρόνια στενής επαγγελματικής σχέσης με τον πυρήνα του ελληνικού δημοσίου, σαν σύμβουλος, προμηθευτής και υπάλληλός του, με οδηγεί στο συμπέρασμα ότι άνθρωποι που δεν καταλαβαίνουν – αν όχι φθονούν – την τέχνη και την αριστεία προσπαθούν να κλείσουν τα Μουσικά Σχολεία μεταμορφώνοντάς τα σε σχολεία με λίγη παραπάνω μουσική απ’ τα άλλα, τόση όση θα έπρεπε να έχουν ΟΛΑ τα σχολεία μας. Αντί για «ειδικού χαρακτήρα φορείς εκπαίδευσης, που παρέχουν γνώσεις οι οποίες μπορούν να οδηγήσουν σε σπουδές στην τριτοβάθμια εκπαίδευση και σε επαγγελματική ενασχόληση με τη μουσική [θα λάβουν] έναν χαρακτήρα ‘δημιουργικής απασχόλησης’»xiv
Δεν είναι μόνο το διαβόητο άρθρο 40 που με οδηγεί σ’ αυτή την εκτίμηση. Στο ίδιο πλαίσιο υποβάθμισης κινείται και η κατάργηση της βάσης του 10 για τα μουσικά μαθήματα ως ελάχιστης απαίτησης για την προαγωγή των μαθητών στην επόμενη τάξηxv. Την αίσθηση της θυσίας της κοινής λογικής και του αισθήματος δικαίου «στο όνομα της άρσης των ‘διοικητικών βαρών και στρεβλώσεων, με τις οποίες εξασφαλίζεται ο εξορθολογισμός φορέων με συναφές αντικείμενο’, που επικαλείται το νομοσχέδιο»xvi ενισχύει και η πρόσφατη απόφαση τεσσάρων Υπουργών (Εσωτερικών, Παιδείας, Οικονομικών και Μεταφορών) σύμφωνα με την οποία μόνο όσα παιδιά «μεταφέρουν βαριά και ογκώδη μουσικά όργανα» ή όσα μένουν πάνω από ενάμισι χιλιόμετρο μακριά από το σχολείο δικαιούνται μεταφοράς με σχολικά λεωφορεία xvii. Το μπουζούκι δεν είναι δα και κοντραμπάσο, αλλά είναι φρόνιμο να βγάζει ένα παιδάκι βόλτα ένα ακριβό και ευπαθές μουσικό όργανο μέσα στη βροχή, εφτά η ώρα το πρωί που είναι νύχτα κι ερημιά; Θέλουμε σαν κοινωνία να άρουμε τα διοικητικά βάρη από τους ώμους του κράτους και να τα ρίξουμε σ’ αυτές των παιδιών μας;
Πώς θα σώσουμε την καλλιτεχνική παιδεία από τη λαίλαπα της «ανάπτυξης»
Η «ενθάρρυνση και στήριξη του ενδιαφέροντος των μαθητών για τη μουσική», αλλά και για το θέατρο, το χορό, τα εικαστικά και τον πολιτισμό μας πρέπει να είναι σκοπός ΟΛΩΝ των σχολείων. Αν δεν μπορούμε να διασφαλίσουμε το αυτονόητο ας διασώσουμε τουλάχιστον το κοινωνικό μας κεκτημένο.
Μαθητές, απόφοιτοι, γονείς, καθηγητές, τοπικές ΕΛΜΕ και Δημοτικές αρχές είμαστε «επί ποδός πολέμου»xviii, «σε συναγερμό»xix, και εκπέμπουμε «SOS για το παρόν και το μέλλον των Μουσικών Σχολείων»xx. Σε όλη την Ελλάδα οργανώνονται συγκεντρώσεις και μουσικές εκδηλώσεις κινητοποίησηςxxi, έγιναν διαδηλώσεις στην Μυτιλήνη, την Πάτρα, τη Ρόδο και τις Σέρρες και καταλήψεις στη Δράμα, την Κομοτηνή. Ήδη, βουλευτές φέρνουν το θέμα στη Βουλήxxii,xxiii και πολιτικοί φορείς στέκονται με ανακοινώσεις τους στο πλευρό μαςxxiv,xxv. Όπως έγραψε και η Αντιπεριφερειάρχης Έργων και Υποδομών Αττικής, Δρ Αγγέλικα Σαπουνά, «[τ]α Μουσικά και Καλλιτεχνικά Σχολεία είναι καμάρια της δημόσιας παιδείας. Αν χρειάζονται κάτι είναι γερή ενίσχυση από την Πολιτεία και όχι αιφνιδιαστικά πυροτεχνήματα, ελαφρώς τρομακτικά. Οι όποιες σκέψεις για αλλαγές επί τα βελτίω, προϋποθέτουν νηφάλιο, δημόσιο και εξαντλητικό διάλογο με όλους, το Υπουργείο, το Ινστιτούτο Εκπαιδευτικής Πολιτικής, τα Πανεπιστήμια, τους συντελεστές της σχολικής κοινότητας, μάλιστα δε τους εκπαιδευτικούς, πρωταγωνιστές όχι μόνον στη θεωρία αλλά στην πράξη»xxvi.
Σταθείτε στο πλάι μας! Κι αν δεν μπορείτε να βγείτε στους δρόμους να τραγουδήσουμε μαζί, διατρανώστε με την υπογραφή σας πως η δημόσια καλλιτεχνική παιδεία δεν πρέπει να είναι αντικείμενο παζαριού. Δεν φτάνει το Υπουργείο απλά να «λαμβάνει σοβαρά υπόψιν τις παρατηρήσεις και διαφωνίες που εκφράστηκαν μετά τη γνωστοποίηση των σχεδιαζόμενων αλλαγών οι οποίες θα φανούν ενσωματωμένες και στο τελικό προς ψήφιση άρθρο 40»xxvii. Για να αποσυρθεί το άρθρο 40 που γράφτηκε ερήμην των άμεσα ενδιαφερομένων και χωρίς να έχει ακουστεί η φωνή της κοινωνίας και να ξεκινήσει ένας διάφανος και δημοκρατικός διάλογος για την επικαιροποίηση της νομοθεσίας που αφορά τα Μουσικά Σχολεία και την συνολική αναβάθμιση της καλλιτεχνικής παιδείας υπογράφουμε όλοι εδώ
Αναφορές
i Έθνος. (2018). Επί ποδός πολέμου τα μουσικά σχολεία - Αντιδρούν στην «επανίδρυσή» τους. https://www.ethnos.gr/ellada/5698_epi-podos-polemoy-ta-moysika-sholeia-antidroyn-stin-epanidrysi-toys?fbclid=IwAR1AJD4eENOoGj110SNeAbeSr-cCn4TsRo85KK7trQBkPkREu_bFeiCZ0FQ
ii Ισχύων Ν. 1824/1988, αρ. 16 Ι’ «Ίδρυση και λειτουργία μουσικών σχολείων» (ΦΕΚ 296/τ. Α΄/30-12-1988)
- κύρωση της υπ΄ αρ.3345/2.9.1988 Υπουργικής Απόφασης «Ίδρυση και λειτουργία μουσικών σχολείων»
iii Στις 28/09/2018 αναρτήθηκε προς δημόσια διαβούλευση στο opengov.gr το Προσχέδιο Νόμου με τον τίτλο «Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Παλλημνιακό Ταμείο και άλλες διατάξεις». Στο εν λόγω Προσχέδιο δε γίνεται καμία αναφορά που να σχετίζεται με τα Μουσικά ή τα Καλλιτεχνικά Σχολεία. Στις 08/10/2018 ολοκληρώθηκε η δημόσια διαβούλευση. Στις 05/11/2018 το Υπουργείο ανακοίνωσε ότι έχει έτοιμο το Σχέδιο Νόμου
προς κατάθεση στην Νομοπαρασκευαστική Επιτροπή και το έδωσε στη δημοσιότητα. Στο Σχέδιο Νόμου προστέθηκε το άρθρο 40 που επιφέρει θεμελιώδεις αλλαγές στον ιδρυτικό νόμο των Μουσικών Σχολείων. Πηγή: Υπόμνημα εκπαιδευτικών Μουσικού Σχολείου Πειραιά προς τον Υπουργό Παιδείας (Αρ. Πρωτ. : 783 / 21 – 11-2018) που αναρτήθηκε στο https://www.902.gr/sites/default/files/MediaV2/20181122/ypomnima_pros_yp.p.e.th._koinopoiisi.pdf
ivΠροτεινόμενες διατάξεις στο άρθρο 40, παρ. 5γ του Σχέδιου Νόμου «Συνέργειες Εθνικού Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών... και άλλες διατάξεις»
vΑντωνόπουλος, Γιώργος. (2018, 22/11/2018). Μετά τις αντιδράσεις αλλαγές στο άρθρο 40 για τα Μουσικά και Καλλιτεχνικά σχολεία. https://www.dikaiologitika.gr/eidhseis/paideia/234455/meta-tis-antidraseis-allages-sto-arthro-40-gia-ta-mousika-kai-kallitexnika-sxoleia?m=1&fbclid=IwAR3gZ3btlvLBMv6CIY_pphfHAzM―ksg5XqABjIQzXdS3wAGswUa1gRnqmA#.W_fiZb6HpbI.facebook
vi Ψήφισμα του Συλλόγου Διδασκόντων του Μουσικού Σχολείου Ρόδου (Αρ. Πρωτ. : 659 / 21 - 11 – 2018) που διαβιβάστηκε στον Υπουργό Παιδείας. Πηγή: https://www.902.gr/sites/default/files/MediaV2/20181122/eggrafo_diavivasi_psifismatos_syllogoy_kathigiton-trion_moysikoy_sholeioy_rodoy.pdf
vii Απόφαση του Συλλόγου Γονέων και Κηδεμόνων των Μαθητών του Πειραματικού Μουσικού Γυμνασίου – Λυκείου Παλλήνης που αναρτήθηκε στο https://www.902.gr/sites/default/files/MediaV2/20181122/apofasi_ds_syllogoy.pdf
viii Υπόμνημα προς το Υπουργείο που έστειλε το Μουσικό Σχολείο Πειραιά που αναρτήθηκε στο https://www.902.gr/sites/default/files/MediaV2/20181122/ypomnima_pros_yp.p.e.th._koinopoiisi.pdf
ix Υπόμνημα προς το Υπουργείο που έστειλε το Μουσικό Σχολείο Ιλίου. Αναφέρεται στο Διαλεκτή, Αγγελή. (2018). Σε συναγερμό τα Μουσικά Σχολεία. https://www.efsyn.gr/arthro/se-synagermo-ta-moysika-sholeia
x Ψήφισμα του Σχολικού Συμβουλίου του Μουσικού Σχολείου Αλίμου που αναφέρεται στο Σταυρόπουλος, Λάμπρος. (2018, 20/11/2018). SOS για το παρόν και το μέλλον των Μουσικών Σχολείων. https://www.tovima.gr/2018/11/20/society/sos-gia-to-paron-kai-to-mellon-ton-mousikon-sxoleion/?fbclid=IwAR0l4jC4cKJ1fMsqyUwTQeDj6DStBE12hbYO0cQPP8rnFa4khOqLAQqgtIs
xi Yπόμνημα των καθηγητών του Μουσικού Σχολείου Αγρινίου που δημοσιεύτηκε στο https://www.agrinionews.gr/kathigites-mousikou-sxoleiou-agriniou/
xii Έθνος. (2018). Επί ποδός πολέμου τα μουσικά σχολεία - Αντιδρούν στην «επανίδρυσή» τους. https://www.ethnos.gr/ellada/5698_epi-podos-polemoy-ta-moysika-sholeia-antidroyn-stin-epanidrysi-toys?fbclid=IwAR1AJD4eENOoGj110SNeAbeSr-cCn4TsRo85KK7trQBkPkREu_bFeiCZ0FQ
xiii Διαλεκτή, Αγγελή. (2018). Σε συναγερμό τα Μουσικά Σχολεία. https://www.efsyn.gr/arthro/se-synagermo-ta-moysika-sholeia
xiv Υπόμνημα προς το Υπουργείο που έστειλε το Μουσικό Σχολείο Ιλίου. Αναφέρεται στο Διαλεκτή, Αγγελή. (2018). Σε συναγερμό τα Μουσικά Σχολεία. https://www.efsyn.gr/arthro/se-synagermo-ta-moysika-sholeia
xv Υπόμνημα εκπαιδευτικών Μουσικού Σχολείου Πειραιά προς τον Υπουργό Παιδείας (Αρ. Πρωτ. : 783 / 21 – 11-2018) που αναρτήθηκε στο https://www.902.gr/sites/default/files/MediaV2/20181122/ypomnima_pros_yp.p.e.th._koinopoiisi.pdf
xvi Ψήφισμα του Σχολικού Συμβουλίου του Μουσικού Σχολείου Αλίμου που αναφέρεται στο Σταυρόπουλος, Λάμπρος. (2018, 20/11/2018). SOS για το παρόν και το μέλλον των Μουσικών Σχολείων. https://www.tovima.gr/2018/11/20/society/sos-gia-to-paron-kai-to-mellon-ton-mousikon-sxoleion/?fbclid=IwAR0l4jC4cKJ1fMsqyUwTQeDj6DStBE12hbYO0cQPP8rnFa4khOqLAQqgtIs
xvii KYA 50025/2018 – ΦΕΚ 4217/Β/26-09-2018 «Μεταφορά μαθητών δημοσίων σχολείων από τις Περιφέρειες» όπως αναρτήθηκε στο https://www.e-nomothesia.gr/kat-ekpaideuse/koine-upourgike-apophase-50025-2018.html
xviii Ζούγκλ@. (2018, 19/11/2018). ΚΙΝ.ΑΛ.: Προβλήματα δημιουργεί το νέο σχέδιο νόμου για τα μουσικά σχολεία. Retrieved from https://www.zougla.gr/greece/article/kin-al-provlimata-dimiourgi-to-sxedio-nomou-gia-ta-mousika-sxolia
xix Διαλεκτή, Αγγελή. (2018). Σε συναγερμό τα Μουσικά Σχολεία. https://www.efsyn.gr/arthro/se-synagermo-ta-moysika-sholeia
xx Σταυρόπουλος, Λάμπρος. (2018, 20/11/2018). SOS για το παρόν και το μέλλον των Μουσικών Σχολείων. https://www.tovima.gr/2018/11/20/society/sos-gia-to-paron-kai-to-mellon-ton-mousikon-sxoleion/?fbclid=IwAR0l4jC4cKJ1fMsqyUwTQeDj6DStBE12hbYO0cQPP8rnFa4khOqLAQqgtIs
xxi alfavita. (2018, 20/11/2018). Να αποσυρθεί πάραυτα το άρθρο για τα Μουσικά Σχολεία. https://www.alfavita.gr/ekpaideysi/274079_na-aposyrthei-parayta-arthro-gia-ta-moysika-sholeia?fbclid=IwAR3xGrj9SBadUnLdl_-3-f4qLpS9_2wsX0s8ZNBgbM-qtGwN1hu-fEanSO0
xxii politik.gr. (2018, 24/11/2018). Χαρακόπουλος: «Μην αλλοιώνετε τη φυσιογνωμία των μουσικών σχολείων!». https://politik.gr/%CF%87%CE%B1%CF%81%CE%B1%CE%BA%CF%8C%CF%80%CE%BF%CF%85%CE%BB%CE%BF%CF%82-%CE%BC%CE%B7%CE%BD-%CE%B1%CE%BB%CE%BB%CE%BF%CE%B9%CF%8E%CE%BD%CE%B5%CF%84%CE%B5-%CF%84%CE%B7-%CF%86%CF%85%CF%83%CE%B9%CE%BF/?fbclid=IwAR2LoiYX-42fuW6ISa89zPkG0v0W9In0SdItced751uJ920XMYsydTcw4V4
xxiii Επιλογές. (2018, 23/11/2018). Αναστάσιος Μεγαλομύστακας : Όχι στην υποβάθμιση της Μουσικής Παιδείας. https://epiloges.tv/anastasios-megalomystakas-ochi-stin-ypovathmisi-tis-moysikis-paideias/?fbclid=IwAR2pm2kll0OeX0I6wIOnUu1pFi8fo-nYq6XlKyMWqchzWP8Yy9LNheEk11Q
xxiv Ζούγκλ@. (2018, 21/11/2018). ΚΚΕ: Επικίνδυνες κυβερνητικές ρυθμίσεις για τα Μουσικά και Καλλιτεχνικά Σχολεία. Ζούγκλ@. Retrieved from https://www.zougla.gr/politiki/article/ke-epikindines-kivernitikes-ri8misis-gia-ta-mousika-ke-kalitexnika-sxolia-1647583
xxv Ζούγκλ@. (2018, 19/11/2018). ΚΙΝ.ΑΛ.: Προβλήματα δημιουργεί το νέο σχέδιο νόμου για τα μουσικά σχολεία. Retrieved from https://www.zougla.gr/greece/article/kin-al-provlimata-dimiourgi-to-sxedio-nomou-gia-ta-mousika-sxolia
xxvi Σαπουνά, Αγγέλικα. (2018, 25/11/2018). Τα Μουσικά Σχολεία δεν χρειάζονται μεταρρύθμιση, χρειάζονται στήριξη! https://www.presspublica.gr/ta-moysika-scholeia-den-chreiazontai-metarrythmisi-chreiazontai-stirixi/
xxvii Ανακοίνωση του ΥΠΕΠΘ που αναφέρεται στο Αντωνόπουλος, Γιώργος. (2018, 22/11/2018). Μετά τις αντιδράσεις αλλαγές στο άρθρο 40 για τα Μουσικά και Καλλιτεχνικά σχολεία. https://www.dikaiologitika.gr/eidhseis/paideia/234455/meta-tis-antidraseis-allages-sto-arthro-40-gia-ta-mousika-kai-kallitexnika-sxoleia?m=1&fbclid=IwAR3gZ3btlvLBMv6CIY_pphfHAzM―ksg5XqABjIQzXdS3wAGswUa1gRnqmA#.W_fiZb6HpbI.facebookΕικόνες Σημείωση: η φωτογραφία του παιδιού με το φαγκότο είναι δική μου. Οι λοιπές είναι screenshots από βίντεο τραβηγμένα από ιδιώτες που ανέβηκαν στην κλειστή ομάδα της Σχολικής Κοινότητας του Μουσικού Αλίμου στο Facebook.