Οι μεσανατολικές κοινωνίες δεν είναι μόνον σιίτες και σουνίτες μουλάδες, όπως εκείνοι που κυριαρχούν στο Ιράν, ή οι δυνάμεις που με την υψηλή εποπτεία της Άγκυρας αναλαμβάνουν αυτές τις μέρες την Συρία. Δεν είναι ούτε οι στρατοκράτες δικτάτορες σαν τους Άσαντ, τον Σαντάμ ή ακόμα και τον Σίσι ή τις δυναστείες του Κόλπου, και τους Παχλαβί στο Ιράν που κάποιοι τους προβάλουν σαν την μοναδική εναλλακτική στην θεοκρατία.
Τα γεγονότα στην Συρία ανέδειξαν την σημασία των Κούρδων, ή των Χριστιανικών πληθυσμών στην Συρία· λίγο νωρίτερα, η ίδια συζήτηση έγινε και σε σχέση με τους Χριστιανούς του Λιβάνου. Υπάρχουν δυνάμεις, μειοψηφικές μεν επιδραστικές δε, που δρουν στο υπόστρωμα των μεσανατολικών κοινωνιών, πρωταγωνιστώντας σε πολιτιστικές και πολιτικές διεργασίες με αντίκτυπο ο οποίος υπερβαίνει κατά πολύ την δική τους δημογραφική βαρύτητα.
Οι Κούρδοι είναι μια από αυτήν. Με ένα αίτημα εθνικής αυτοδιάθεσης που συναντάει την υστερική αντίδραση του Ιράν και της Τουρκίας, και μια ροπή προς την εκκοσμίκευση, και άρα προς την πολιτιστική ανοχή και την δημοκρατία, είναι ο μοναδικός οργανωμένος, εγχώριος παράγοντας στην Συρία που αγωνίζεται ώστε να αποκτήσει η χώρα μια μη σεχταριστική προοπτική. Επιπροσθέτως, το γεγονός ότι η παρουσία των Κούρδων είναι διάσπαρτη –στην Τουρκία, το Ιράν, το Ιράκ και την Συρία, μπορεί από την μία να καθιστά την δική τους κρατική συγκρότηση εξαιρετικά δύσκολη, γιατί κάτι τέτοιο απαιτεί τον ολικό ανασχεδιασμό της περιοχής. Εντούτοις την ίδια στιγμή προσανατολίζει τον αγώνα τους σε άλλες κατευθύνσεις, συνομοσπονδισμού, εσωτερικής αναγνώρισης της εθνικής και πολιτιστικής τους ιδιαιτερότητας, που τους καθιστά ευρύτερο παράγοντα εκδημοκρατισμού στα κράτη τα οποία βρίσκονται τώρα.
Λίγα χρόνια πριν, το 2022, ήταν το Ιράν που συγκέντρωσε τα φώτα της δημοσιότητας για την ανάδυση ενός δυναμικού αντικαθεστωτικού κινήματος με επίκεντρο τις γυναίκες και τα δικαιώματά τους, το οποίο θα μετεξελιχθεί σύντομα σε μια ανοιχτή και γενικευμένη λαϊκή εξέγερση. Η οποία και εξέφρασε το σύνολο των αποκλεισμένων του ιρανικού καθεστώτος, κοινωνικά και οικονομικά, εθνοτικά με τους Κούρδους και τους Βαλούχους να αποτελούν τις πιο διακριτές συνιστώσες της διαμαρτυρίας, αλλά και θρησκευτικά, καθώς κάτω από τους παγετώνες της ισλαμικής θεοκρατίας επιβιώνει ένα πολυθρησκευτικό μωσαϊκό (Βαχαΐτες, Ζωροάστρες ακόμα και Χριστιανοί).
H δυναμική καθώς και το κοινωνικό βάθος του κινήματος έφερε στην επιφάνεια την υπόγεια κοσμογονία που συντελείται στην ιρανική κοινωνία. Το βιβλίο του Farhad Khosrokhavar, Ιράν οι Γυναίκες ενάντια στην Θεοκρατία, την παρουσιάζει με μεγάλη λεπτομέρεια, όπως και ανατέμνει και τα χαρακτηριστικά του θεοκρατικού καθεστώτος.
Εδώ θα πρέπει να συγκρατήσουμε πέντε στοιχεία ευρύτερου ενδιαφέροντος.
Πρώτο, ο αγώνας των γυναικών ενάντια στην μαντήλα, ενάντια στην συστημική ανισότητα που τις υποβάλει το καθεστώς, είναι ένας αγώνας που καταδεικνύει μια άλλη διάσταση της ισλαμικής αποικιοποίησης. Όχι της εδαφικής, αλλά της αξιώσής της να εγκαθιδρύσει μηχανισμούς ελέγχου όχι απλά επάνω στην κοινωνία, αλλά και μέσα της, μέχρι και τις πιο μύχιες πλευρές του ιδιωτικού βίου. Γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο, το ιρανικό γυναικείο κίνημα δεν προκαλεί τον διαχωρισμό (και τον πόλεμο) μεταξύ των δύο φύλων, αλλά την συνάντησή τους, το πρόταγμα μιας ισότιμης σχέσης, και κυρίως την αποτίναξη του πατερναλισμού των μουλάδων.
Δεύτερο, το κίνημα στην πολλαπλότητα των αιτημάτων του όπως είδαμε είναι ταυτόχρονα έμφυλα, κοινωνικά και οικονομικά, εθνοθρησκευτικά και πολιτισμικά, δεν προτάσσει έναν εκδυτικισμό αλλά έναν περσικό δρόμο προς την εκκοσμίκευση.
Το πεδίο όπου διαφαίνεται καλύτερα αυτό, είναι φυσικά ο ιρανικός κινηματογράφος εκεί όπου πραγματικά αναδεικνύεται ταυτοχρόνως η απόρριψη της θεοκρατίας και την ίδια στιγμή, η ιδιαιτερότητα του πολιτιστικού βλέμματος. Ο δυναμισμός του ιρανικού κινηματογράφου, ο οποίος επιμένει να αντιστέκεται παράγοντας αριστουργήματα ακριβώς την ίδια εποχή που το καθεστώς παίρνει για τα καλά την κατηφόρα της αρτηριοσκλήρωσης, αποτελεί και την χαρακτηριστικότερη ένδειξη για εκείνο που συντελείται στο υπόστρωμα της ιρανικής κοινωνίας.
Σε πολιτιστικό και κοινωνικό επίπεδο, το Ιράν είναι σήμερα μια ‘δυαδική κοινωνία’. Και δεν είναι τυχαία η σύγκρουση που συντελείται και σε επίπεδο ρητορικής. Το καθεστώς, αντλώντας από την μαρτυρική παράδοση του σιιτισμού, καλεί τους πιστούς να δώσουν την ζωή τους στον αγώνα για την ανατροπή του ‘Μεγάλου Σατανά’ της Δύσης, και του Ισραήλ· από την άλλη, το σύνθημα «Γυναίκα, Ζωή, Ελευθερία». Η βαθιά, υπαρξιακή διάσταση της αντιπαράθεσης γίνεται ξεκάθαρα αντιληπτή.
Εξ άλλου, η πρόκληση ενός καταστροφικά αλλοτριωτικού ‘εκδυτικισμού’ τον οποίον σήμερα κραδαίνουν ως σκιάχτρο οι Μουλάδες και οι Φρουροί της Επανάστασης σαν το τελευταίο άλλοθι για το καθεστώς του, επιλύθηκε ιστορικά. Πως; Με την πολιτιστική ενδόρρηξη της ίδιας της Δύσης, και την πολυπολιτισμική αυτοϋπονόμευση που την έχει βυθίσει σε μια βαθιά εσωτερική κρίση.
Τρίτο· από την σύγκρουσή του με το καθεστώς, διαφαίνονται και τα θεμελιώδη χαρακτηριστικά της ιρανικής θεοκρατίας. Κυρίως ο καταμερισμός της: είναι οι μουλάδες που διεκδικούν το μονοπώλιο της πνευματικής και της ηθικής εξουσίας, και κατά τα άλλα οι Φρουροί της Επανάστασης με το στρατιωτικό-βιομηχανικό τους σύμπλεγμα που κυριαρχούν οικονομικό-πολιτικά. Ποιο είναι το κενό του ιρανικού ολοκληρωτισμού; Στερείται ενός κόμματος επιφορτισμένου με την καθυπόταξη της κοινωνίας. Γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο η τελευταία έχει καταφέρει να συνεχίσει την εκκοσμίκευσή της στο υπόστρωμα του θεοκρατικού παγετώνα.
Τέταρτο· το Ιράν σε σχέση με τις δυναμικές εκκοσμίκευσης/εξάντλησης του πολιτικού Ισλάμ αναμένεται τα επόμενα χρόνια να εξελιχθεί σε ρυθμιστή, με την αντίστροφη εντούτοις φορά που αυτό συνέβη το 1979. Με λίγα λόγια, μια ενδεχόμενη νίκη του ιρανικού κινήματος θα σηματοδοτήσει μιαν ευρύτερη ‘άνοιξη’ των λάων της ευρύτερης περιοχής, γιατί ακριβώς θα σημάνει την απαρχή μιας ευρύτερης ιστορικής διαδικασίας για την υπέρβαση της θεοκρατίας στην ευρύτερη περιοχή. Το μεγαλύτερο εμπόδιο ως προς αυτό, βέβαια, είναι η απουσία ορατής πολιτικής εναλλακτικής μέσα στο ίδιο το Ιράν, καθώς το καθεστώς έχει καταφέρει να τσακίσει κάθε πολιτική έκφραση της αντιπολίτευσης στο εσωτερικό. Σε οποιαδήποτε περίπτωση, όμως, το σύνθημα που φωνάζουν οι διαδηλωτές στο Ιράν «όσο ο μουλάς δεν τυλίγεται σε σάβανο, αυτή η χώρα δεν θα είναι πραγματική χώρα» αντιστοιχεί σε ένα μίνιμουμ πρόγραμμα, που σήμερα είναι επίκαιρο όχι μόνον εκεί, αλλά και στη Συρία (και εδώ που τα λέμε, κινδυνεύει να καταστεί επίκαιρο και στις Βρυξέλλες, το Παρίσι, το Βερολίνο και την Στοκχόλμη).
Πέμπτο, και τελευταίο. Η πολιτική έκβαση των μεσανατολικών κοινωνιών είναι ένας αγώνας που βρίσκεται σε εξέλιξη, με ανοιχτή ακόμα έκβαση. Ομολογουμένως, η ενδογενής εκκοσμίκευση και ο εκδημοκρατισμός αποτελούν το λιγότερο πιθανό σενάριο. Είναι όμως υπαρκτό, η επιβίωση των Κούρδων, ή των Χριστιανικών πληθυσμών της ευρύτερης περιοχής εξαρτάται από αυτό. Είναι το μόνο επίσης που εγγυάται την σταθεροποίηση της Μέσης Ανατολής. Υπό αυτές τις έννοιες, η υποστήριξή του, δεν πρέπει να αντιμετωπίζεται μόνον στο πλαίσιο μιας γεωπολιτικής συζήτησης, διότι είναι ταυτόχρονα και κομμάτι μιας ευρύτερης ιδεολογικής και πολιτικής αντιπαράθεσης: απέναντι στους κρυφούς και φανερούς απολογητές και οπαδούς των ανελεύθερων καθεστώτων· και απέναντι στην ίδια την παρακμή της Δύσης καθώς η ανανέωση των δικών της αξιών, φαίνεται πως έρχεται πια από αγώνες που συμβαίνουν στην περιφέρειά της ή έξω από αυτήν.