Οι μεταρρυθμίσεις, ως περιεχόμενο αλλά και ως διαδικασία υλοποίησης αποτελούν το κλειδί για το παρόν και το μέλλον της χώρας. Ταυτόχρονα, προσφέρονται για πολύμορφη χρήση: η επίκλησή τους (συχνά μαζί με τον όρο «αναγκαίες») γίνεται για επικοινωνιακούς ή και για ουσιαστικούς λόγους, ενώ επιθετικοί προσδιορισμοί, όπως «δομικές» μεταρρυθμίσεις (όρος που κακώς μονοπωλείται από τον οικονομικό τομέα) ή η παρουσίασή τους σε αντιδιαστολή μιας «διαχειριστικής, λαϊκίστικης πολιτικής» συχνά προβάλλονται σε κομματικές αντιπαραθέσεις. Οι συζητήσεις επί της ουσίας συχνά γίνονται ερήμην των άμεσα ενδιαφερομένων, ενώ η αναζήτηση ευρύτερων συμμαχιών ή και συγκλίσεων πολλές φορές προσκρούουν στις Συμπληγάδες Πέτρες της ιδεολογικής ακαμψίας, των ξεπερασμένων πολιτικών πρακτικών και, ενδεχομένως, λανθασμένων ατομικών επιλογών.
Στο μεταξύ, μια «καταιγίδα» μεταρρυθμίσεων αναμένεται για το 2024, ξεκινώντας από τους πρώτους μήνες του χρόνου:
Επικείμενα και μη νομοσχέδια
Οι κυριότερες μεταρρυθμίσεις με την είσοδο της νέας χρονιάς είναι:
η καθιέρωση της επιστολικής ψήφου: το σχετικό νομοσχέδιο, μετά την ολοκλήρωση της δημόσιας διαβούλευσης, όπου καταγράφηκαν δεκάδες χιλιάδες σχόλια, συγκέντρωσε την αναγκαία (κυβερνητική) πλειοψηφία μόνο σε ότι αφορά τις Ευρωεκλογές: η πιθανότατα ανεπίκαιρη κατάθεση τροπολογίας για την εφαρμογή της και στις εθνικές εκλογές οδήγησε στην αναίρεση της κατ’ αρχήν υποστήριξης μεγάλου τμήματος της αντιπολίτευσης, με αποτέλεσμα η τροπολογία να μην συγκεντρώσει τον αναγκαίο, με βάση το Σύνταγμα, αριθμό των 200 θετικών ψήφων, ενώ δυσκόλεψε η δυνατότητα επανεξέτασης του θέματος σε σύντομο χρόνο.
Οι τροποποιήσεις στον Ποινικό Κώδικα και τον Κώδικα Ποινικής Δικονομίας: το ενδιαφέρον του κοινού φάνηκε από την δημόσια διαβούλευση επί του σχεδίου Νόμου που ολοκληρώθηκε στα τέλη του 2023, συγκεντρώνοντας επίσης δεκάδες χιλιάδες σχόλια. Το Νομοσχέδιο αναμένεται να έρθει σύντομα για συζήτηση στην Βουλή και σκοπό έχει τον εκσυγχρονισμό του Δικαίου και την επιτάχυνση της έκδοσης των αποφάσεων. Σειρά διατάξεών του έχει συναντήσει τις ενστάσεις δικηγόρων και δικαστών , ενώ η πρόβλεψη για ελάχιστο αριθμό ημερών φυλάκισης ακόμα και σε περιπτώσεις εξ αμελείας παραπτωμάτων τονίζει τα κατασταλτικά παρά προληπτικά χαρακτηριστικά του.
η λειτουργία μη κρατικών, μη κερδοσκοπικών πανεπιστημίων: το νομοσχέδιο αναμένεται να κατατεθεί στην Βουλή (κατόπιν σύντομης δημόσιας διαβούλευσης) εντός του Φεβρουαρίου. Παρότι, ως θέμα αρχής, θεωρούμε ότι κινείται προς την ορθή κατεύθυνση, δεν συνδυάστηκε με τομές στο δημόσιο Πανεπιστήμιο για την αποκατάσταση αδυναμιών που έχουν προκύψει με ευθύνη του κράτους, σε ότι αφορά την πλήρη αυτοδιοίκηση των Ιδρυμάτων, την αντικειμενική επιλογή νέων μελών διδακτικού προσωπικού, την ουσιαστική αξιολόγηση των διδασκόντων, κλπ. Παράλληλα, οι αντιδράσεις που προκλήθηκαν, μεταξύ άλλων, κατέδειξαν τις υπάρχουσες αδυναμίες πρόληψης και καταστολής επικίνδυνων πράξεων εντός των χώρων ασύλου, πχ αντί της Πανεπιστημιακής Αστυνομίας, θα μπορούσε να υπάρχει ένα σύστημα ελέγχου και ταυτοποίησης των εισερχομένων στους Πανεπιστημιακούς χώρους. Τέλος, οι διχογνωμίες της εκπαιδευτικής κοινότητας, σχετικά με την εξ’ αποστάσεως εξέταση δεν επιλύονται με παραπεμπτικές διαδικασίες των διαφωνούντων διδασκόντων.
η προοπτική λειτουργίας των χειρουργείων στα δημόσια Νοσοκομεία απογευματινές ώρες, έναντι πρόσθετης καταβολής αμοιβής των ασθενών: η σχετική πρόβλεψη είχε ήδη περιληπτικά αναφερθεί στον Νόμο 2931/2022 (άρθρο 55), προτίθεται δε να υλοποιηθεί με Κοινή Υπουργική Απόφαση το αμέσως επόμενο διάστημα. Αποτελεί κάτι σαφώς πιο σύνθετο από μια επέκταση της (ισχύουσας) λειτουργίας των απογευματινών ιατρείων και σύλλογοι εργαζομένων καθώς και τα κόμματα της αντιπολίτευσης (ενδεικτικά, ΠΑΣΟΚ και ΣΥΡΙΖΑ) διαφωνούν, θεωρώντας ότι δημιουργεί παροχές υγείας δύο ταχυτήτων. Γενικότερα, η ενίσχυση της δημόσιας παροχής υγείας, με καλύψεις κενών, καλύτερη λειτουργία των υφιστάμενων δομών και αυξήσεις αμοιβών θεωρούνται ως προϋποθέσεις όχι μόνο βελτίωσής της, αλλά και εφαρμογής των πιο πάνω σχεδίων του Υπουργείου Υγείας.
ο γάμος ομόφυλων ζευγαριών και η δυνατότητα υιοθεσίας παιδιού από τα ζευγάρια αυτά: το θέμα ξεκινά από ένα υπαρκτό πρόβλημα (την μη αναγνώριση των δικαιωμάτων του δεύτερου γονέα από το κράτος) και καταλήγει ως θέμα πολιτικής ισότητας, αλλά και «υιοθέτησης πρακτικών της Δύσης». Η ιδιαιτερότητα του θέματος είναι ότι σε αυτό συγκλίνουν οι απόψεις των ηγεσιών των μεγαλύτερων κομμάτων, ενώ διαφωνούν σημαντικά στελέχη της Ν.Δ. του ΣΥΡΙΖΑ και του ΠΑΣΟΚ, ενώ την αντίθεσή της έχει εκφράσει και η εκκλησία. Έγκυροι δημοσιογράφοι υποστηρίζουν ότι δεν είναι αυτή η προτεραιότητα της Ελληνικής κοινωνίας, που, σε κάθε περίπτωση, εμφανίζεται διχασμένη.
Κοινό χαρακτηριστικό των πιο πάνω πρωτοβουλιών, κατά την γνώμη μας είναι ότι δεν συνοδεύονται από αντίστοιχες προσπάθειες ενίσχυσης των υπαρχουσών (δημόσιων) δομών ή και ρυθμίσεων, ούτε εξαντλούν τις δυνατότητες σύγκλισης με τους εμπλεκόμενους φορείς και τις προτεραιότητες της κοινωνίας. Ως εκ τούτου διαφέρουν από το πνεύμα πρόσφατων νομοθετικών πρωτοβουλιών, όπως ο Νόμος 5072/2023 για την διαφάνεια επί των δανείων και για τα ευάλωτα υπερχρεωμένα νοικοκυριά ή η θέση σε ισχύ του «Ψηφιακού Φακέλου Μεταβίβασης Ακινήτου» που διευκολύνει τις διαδικασίες μεταβίβασης κτηματογραφημένων ακινήτων.
Ο μεσοπρόθεσμος και μακροπρόθεσμος σχεδιασμός
Στο πρώτο υπουργικό συμβούλιο της νέας κυβέρνησης, ο Πρωθυπουργός παρέδωσε στους υπουργούς και υφυπουργούς τους περίφημους «μπλε φακέλους», με τις προτεραιότητες της κυβέρνησης και τους γενικούς άξονες της πολιτικής που θα ακολουθηθεί την επόμενη τετραετία. Οι μπλε φάκελοι περιέχουν συνολικά 120 μεταρρυθμίσεις, 79 ορόσημα του Ταμείου Ανάκαμψης και 959 επιχειρησιακές δράσεις με ορίζοντα τετραετίας.
Ανεξάρτητα από τα πιο πάνω, εκτιμάται, ότι το αμέσως επόμενο διάστημα (εν όψει και των Ευρωεκλογών του προσεχούς Ιουνίου), ιδιαίτερο βάρος θα δοθεί από την Κυβέρνηση σε θέματα που απασχολούν την καθημερινότητα των πολιτών, συγκεκριμένα (και κατά σειρά), την ακρίβεια, την υγεία και την εγκληματικότητα. Παράλληλα, αναμένεται να συνεχιστεί η επίτευξη των ορόσημων που έχουν τεθεί, ως προϋπόθεση της αποδέσμευσης πόρων του Ταμείου Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας, που αναμένεται να συμβάλει σημαντικά στην ανάκαμψη της οικονομίας.
Άμεσα ή έμμεσα, τα πιο πάνω συνδέονται και με την οικονομική πολιτική της κυβέρνησης, που υπόκειται είτε σε πρόσφατους περιορισμούς, όπως από το Νέο Σύμφωνο Σταθερότητας, είτε σε από καιρό γνωστές συνθήκες, όπως η έναρξη πληρωμής μεγάλων τοκοχρεολυσίων από το 2032, γεγονός που επιβάλλει την δημιουργία ουσιαστικών και σταθερών πλεονασμάτων, για να έχει μειωθεί το χρέος, αλλά και να εξυπηρετούνται καλύτερα οι τότε αυξημένες οικονομικές υποχρεώσεις. Αυτό με την σειρά του προϋποθέτει την δημιουργία βιώσιμης και ουσιαστικής ανάπτυξης και δεν είναι λίγοι όσοι χαρακτηρίζουν την τρέχουσα περίοδο ως την τελευταία ευκαιρία της Ελλάδας για να το επιτύχει.
Ανεξάρτητα από τα πιο πάνω, οι δομικές μεταρρυθμίσεις απαιτούν όχι μόνο την λήψη διοικητικών ή νομοθετικών πρωτοβουλιών, αλλά και την ενεργοποίηση και συμμετοχή, κατά το δυνατόν ομόθυμα, της Ελληνικής κοινωνίας.
Με βάση τα πιο πάνω, παραθέτουμε ορισμένα σημεία των κατά την γνώμη μας αναγκαίων αλλαγών, που δεν εξαντλούν βέβαια το αντικείμενο:
Στόχοι και προϋποθέσεις επιτυχίας
- Οι υποχρεώσεις από το δημόσιο χρέος και τα Μνημόνια είναι (ακόμα) εδώ:
Τα βασικά σημεία της ιστορίας των Μνημονίων είναι ευρέως γνωστά, όπως ο τρόπος δημιουργίας του τεράστιου δημόσιου χρέους της Ελλάδος, οι αναβλητικοί χειρισμοί του τότε Πρωθυπουργού Γ. Παπανδρέου όταν ξέσπασε η κρίση, η απόπειρα της Κυβέρνησης Σαμαρά να επιτύχει την έναρξη διαπραγματεύσεων με τους πιστωτές για την μείωση του χρέους και η αγνόησή της από την τότε Αξιωματική Αντιπολίτευση (μέσω της επιμονής της στην διενέργεια πρόωρων εκλογών), που στην συνέχεια δεν πέτυχε τα προσδοκώμενα αποτελέσματα. Σήμερα, παρά τους πανηγυρισμούς για το «τέλος των Μνημονίων», ένα μεγάλο μέρος του ιδιωτικού χρέους των Ελλήνων δανειοληπτών προς τις Τράπεζες παραμένει πηγή πλουτισμού για ξένα funds, όπως και η συνεχιζόμενη πώληση δημόσιας περιουσίας. Στο μεταξύ, σημαντικές και αναμφισβήτητες επιτυχίες της Ελλάδας όπως η σταδιακή μετατροπή των επιτοκίων εξυπηρέτησης του δημοσίου χρέους από κυμαινόμενα σε σταθερά, καθώς και η πρόσφατη ανάκτηση της επενδυτικής βαθμίδας αποτελούν αναγκαίες αλλά όχι αυτόματα ικανές προϋποθέσεις ριζικής αλλαγής της κατάστασης. Παρά ορισμένα μέτρα υπέρ των δανειοληπτών που έχουν ληφθεί, όπως ρυθμίσεις που διευκολύνουν τον εξωδικαστικό μηχανισμό, μια πιο ουσιώδης λύση θα ήταν ίσως η υποχρεωτική αποδοχή από τους πιστωτές του αλγορίθμου του εξωδικαστικού μηχανισμού ή και η νομοθετική θέσπιση μέγιστου περιθωρίου κέρδους στα funds που έχουν αναλάβει τα «κόκκινα δάνεια», κατά το παράδειγμα των εμπορικών αλυσίδων διανομής.
- Η ενίσχυση της άμυνας και η καλύτερη δυνατή αξιοποίηση των διαθέσιμων πόρων
Παρά την (πιθανότατα προσωρινή) βελτίωση στις σχέσεις Ελλάδας-Τουρκίας, η συνεχής ανάπτυξη της Τουρκικής αμυντικής βιομηχανίας (με αυτάρκεια της εγχώριας παραγωγής στο 80%), καθώς και η αλματώδης αύξηση του αμυντικού προϋπολογισμού της (40 δις δολάρια για το 2024, από 16 δις δολάρια το 2023) επιβάλλουν την κινητοποίηση της Ελλάδας. Κατά την τελευταία τετραετία δόθηκε βάρος στην ενίσχυση των στρατιωτικών δυνάμεων της χώρας, κυρίως μέσω της υλοποίησης ή του προγραμματισμού μεγάλων παραγγελιών (ενδεικτικά, για το Πολεμικό Ναυτικό, η αγορά των φρεγατών Belharra και μελλοντικά η ναυπήγηση νέων φρεγατών, και για την Πολεμική Αεροπορία, η αναβάθμιση των F16 και η αγορά των Rafale και μελλοντικά των F35).
Ιδιαίτερα χρήσιμα είναι τα συμπεράσματα από τον πόλεμο της Ουκρανίας, που ανάδειξε την σημασία των εναέριων drones (μη επανδρωμένα αεροχήματα - unmanned aerial vehicle, UAV) και των θαλάσσιων sea drones (μη επανδρωμένα οχήματα θαλάσσης - unmanned surface vehicle, USV), καθώς και ηλεκτρονικού και άλλου εξοπλισμού για τον έγκαιρο εντοπισμό και καταστροφή τους, ως στοιχεία που μπορούν εν πολλοίς να αντισταθμίσουν την υπεροχή του αντιπάλου σε πιο συμβατικά μέσα. Η απόκτηση επαρκούς αριθμού αυτών των οπλικών συστημάτων, καθώς και η εκπαίδευση χειριστών για την ενσωμάτωσή τους στις μονάδες, αποτελούν μια άμεση προτεραιότητα για την Ελλάδα.
Ενδεικτικά, η Ουκρανία επιδιώκει την κατασκευή 1.000.000 drones εντός του 2024, κόστους μερικών εκατοντάδων δολαρίων το καθένα, που συναρμολογούνται σε μικρές μονάδες, χρησιμοποιώντας κυρίως εισαγόμενα εξαρτήματα, ενώ δημιουργεί ένα νέο Σώμα ειδικά για τον τομέα αυτόν. Αναμένονται αντίστοιχες πρωτοβουλίες του Υπουργού Εθνικής Άμυνας, ο οποίος πρόσφατα, στα πλαίσια της «Ατζέντας 2030», επισήμανε την ανάγκη της ανάπτυξης εγχώριων δυνατοτήτων παραγωγής συστημάτων χαμηλής αξίας και υψηλής δυνατότητας.
Εγχώρια γεωργική και κτηνοτροφική παραγωγή, οικοτεχνία, κλπ
Κατ’ αρχήν σημειώνουμε ότι η κατάσταση και τα αιτήματα των αγροτών (και γενικότερα όσων ασχολούνται με την πρωτογενή παραγωγή) είναι αρκετά διαφορετικά στην Κεντρική και Βόρεια Ευρώπη, σε σχέση με τις χώρες της Νότιας Ευρώπης: στα αιτήματα της πρώτης ομάδας περιλαμβάνονταν η δεκαετής αναβολή των περιορισμών χρήσης παρασιτοκτόνων που θίγουν το περιβάλλον, η αναίρεση της υποχρεωτικής αγρανάπαυσης μικρού μέρους (7%) των αγροτικών εκμεταλλεύσεων, η επανεξέταση της συμφωνίας εμπορίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης με τις χώρες της Λατινικής Αμερικής, κλπ και για τον λόγο αυτόν, η ικανοποίησή τους από την Ευρωπαϊκή Ένωση οδήγησε σε άρση των κινητοποιήσεων.
Στην Ελλάδα, όπως και σε άλλες χώρες της Νότιας Ευρώπης (όπως η Ισπανία και η Βουλγαρία), εκτός από τα οικονομικής φύσης αιτήματα (τα οποία είναι κοινά), υπάρχει και μια διάχυτη αίσθηση απογοήτευσης πολλών αγροτών, που επιβαρύνονται, επιπρόσθετα, από το μικρό μέγεθος και την κατάτμηση του κλήρου τους, από τις χαμηλές τιμές πώλησης των προϊόντων τους (σε σχέση με τις τιμές πώλησης από τις αλυσίδες διανομής) και γενικότερα από την απαξίωση αυτού του τομέα, βάσει ενός καταναλωτικού προτύπου «εύκολης ζωής» και σε ένα κράτος που δεν προωθεί την Περιφερειακή Ανάπτυξη και δεν έχει καταφέρει να αντιμετωπίσει το δημογραφικό πρόβλημα.
Για τον λόγο αυτόν, θεωρούμε ότι τα μέτρα που θα πρέπει να ληφθούν, δεν περιορίζονται στην συμβολή του κράτους στους κινδύνους καλλιέργειας λόγω και της κλιματικής αλλαγής ή σε άλλες παροχές προς τους αγρότες, αλλά πρέπει να αποκαθιστούν την σημασία της επαφής με την γη, να ενισχύουν την σύγκλιση των πρακτικών καλλιέργειας με την προστασία του περιβάλλοντος και να προωθούν τον τρόπο άμεσης πρόσβασης προς τους καταναλωτές από άτομα αλλά και οργανωμένες ομάδες παραγωγών (πχ οι αγορές «χωρίς μεσάζοντες» έχουν ελαχιστοποιηθεί μετά την πανδημία). Παράλληλα, πρέπει να ενισχυθεί η καινοτομία, όχι μόνο προς την κατεύθυνση της εκμηχάνισης, αλλά και της καλλιέργειας και προώθησης παραδοσιακών καλλιεργειών. Σε διαφορετική περίπτωση, ένας διάλογος για οικονομικά μόνο αιτήματα αναμένεται να οδηγήσει σε περαιτέρω πόλωση και μελλοντικά, σε νέες αντιπαραθέσεις.
Εξωτερική πολιτική: οι σχέσεις με τις ξένες Δυνάμεις και η συμμετοχή σε διεθνείς οργανισμούς
Η σχέση της Ελλάδας με τις Μεγάλες Δυνάμεις τα τελευταία 200 χρόνια χαρακτηρίζεται από ανισομέρεια, με εξαιρέσεις ίσως τις περιόδους διακυβέρνησης του Ι. Καποδίστρια και του Ε. Βενιζέλου, οι οποίοι κατάφερναν να πείθουν τις ξένες δυνάμεις ότι η υποστήριξη της Ελλάδας είναι προς όφελος και των δικών τους συμφερόντων. Στον δύσκολο δρόμο της μερικής διαφοροποίησης της Ελληνικής πολιτικής, όταν δεν εξυπηρετούνται τα Ελληνικά συμφέροντα, πρέπει να αποφεύγονται ενέργειες όπως επί Μακάριου (ένταξη της Κύπρου στους Αδέσμευτους) ή η λεκτική διαφοροποίηση σε μη ουσιαστικά θέματα (όπως για την κατάρριψη του κορεατικού επιβατικού αεροσκάφους, το 1983). Παράλληλα, σημειώνουμε τις αντίστοιχες δυνατότητες που δίνονται σε Ελλάδα και Κύπρο, από την συμμετοχή τους σε διεθνείς Οργανισμούς, όπως ο ΟΗΕ, η ΕΕ, το ΝΑΤΟ (η Ελλάδα), το Συμβούλιο της Ευρώπης, τα Διεθνή Δικαστήρια κλπ, με τελικό σκοπό την αλλαγή της (συχνά ουδέτερης) στάσης τους στα Ελληνικού ενδιαφέροντος θέματα.
Ασφαλώς τα πιο πάνω αφορούν μόνο μερικές από τις πτυχές των αναγκαίων μεταρρυθμίσεων και σε επόμενο κείμενό μας θα αναφερθούμε επιγραμματικά και σε άλλους σημαντικούς τομείς.