Η νέα πενταετία των θεσμικών οργάνων της ΕΕ άρχισε μετά τις ευρωεκλογές του Ιουνίου και με την επανεκλογή της Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν στην Προεδρία της Ευρωπαϊκής Επιτροπής τον Ιούλιο. Απομένει η έγκριση του Ευρωκοινοβουλίου προς το νέο Κολλέγιο των Επιτρόπων (Σεπτέμβριο) και η έναρξη της θητείας του νέου προέδρου του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Αντόνιο Κόστα από την 1η Δεκεμβρίου 2024.
Το πολιτικό πλαίσιο της νέας πενταετίας και οι προτεραιότητές της μπορούν να εντοπιστούν στην ομιλία της φον ντερ Λάιεν ενώπιον του Ευρωκοινοβουλίου τον Ιούλιο, αμέσως πριν την επανεκλογή της. Η Γερμανίδα πολιτικός, σε μια προσπάθεια να εξασφαλίσει την πλειοψηφία των ευρωβουλευτών, ανέλαβε ένα φάσμα δεσμεύσεων που ξεκινούν από την αντιμετώπιση της στεγαστικής κρίσης (προς ικανοποίηση των Σοσιαλδημοκρατών) και τη συνέχιση της Πράσινης Συμφωνίας (προς ικανοποίηση των Πρασίνων) και φτάνουν έως τη διατήρηση της δημοσιονομικής πειθαρχίας (προς ικανοποίηση των Φιλελευθέρων) και την ενίσχυση της Άμυνας (προς ικανοποίηση του κεντροδεξιού Λαϊκού Κόμματος).
Η ισορροπία ανάμεσα σε όλες αυτές τις πολιτικές αποτελεί πρωτοφανή πρόκληση, καθώς οι πόροι των κρατών-μελών (κ-μ) είναι περιορισμένοι και όλες αυτές οι πολιτικές πολυέξοδες.
Στο παρόν σημείωμα μάς απασχολεί η Άμυνα.
Ο πόλεμος στην Ουκρανία αποτελείωσε κάθε προϊούσα δυσανεξία της ΕΕ προς καθετί που θυμίζει Άμυνα και Ασφάλεια. Αυτή η συστολή ήταν ένα απολύτως κατανοητό συστατικό στοιχείο του DNA της Ένωσης, εφόσον αυτή ιδρύθηκε στις στάχτες των δύο Παγκοσμίων Πολέμων και τα περισσότερα κ-μ της απέθεταν την ασφάλειά τους στο ΝΑΤΟ.
Η ‘Διεθνής Στρατηγική’ (2017) της προηγούμενης Ύπατης Εκπροσώπου για την Εξωτερική Πολιτική Φεντερίκα Μογκερίνι και η ‘Στρατηγική Πυξίδα’ (2022) του νυν απερχόμενου Ύπατου Εκπροσώπου Ζοζέπ Μπορέλ αποτίναξαν την όποια εναπομείνασα συστολή της ΕΕ περί την Άμυνα. Τα ‘βαριά’ αυτά θεσμικά κείμενα μίλησαν ξεκάθαρα για ανάγκη στρατηγικής αυτονομίας της Ένωσης, μείωση των εξαρτήσεων, αύξηση των κοινών στρατιωτικών ασκήσεων, πραγματοποίηση ασκήσεων με στρατεύματα και όχι μόνον επί χάρτου, ενίσχυση των στρατιωτικών επιχειρήσεων/αποστολών, περισσότερη από κοινού χρηματοδότησή τους μέσω του Ευρωπαϊκού Μηχανισμού για την Ειρήνη (European Peace Facility – EPF), κυβερνοασφάλεια, αποτροπή των υβριδικών απειλών, προστασία των υποδομών, ευρωπαϊκή στρατιωτική μονάδα κρούσεως (EU Battlegroup), ενίσχυση των εταίρων σε Ανατολική και Νότια ‘Γειτονιά’ (Ουκρανία, Καύκασος, δυτικά Βαλκάνια, Αφρική κ.ά.), ενίσχυση της ευρωπαϊκής αμυντικής βιομηχανίας, κοινές προμήθειες, συμπαραγωγή και κοινές αγορές πολεμικού υλικού.
Η φον ντερ Λάιεν εξειδίκευσε περαιτέρω αυτήν τη στρατηγική στην ομιλία της του Ιουλίου, αναφερόμενη στα παρακάτω βασικά προτάγματα για την ευρωπαϊκή Άμυνα/Ασφάλεια την αρξαμένη πενταετία:
Μια πραγματική Ευρωπαϊκή Αμυντική Ένωση·
Κοινά αμυντικά έργα (πχ αεροπορική ασπίδα)·
Ενίσχυση των συνόρων με περαιτέρω υποστήριξη της EUROPOL και της FRONTEX
Χωριστό χαρτοφυλάκιο Επιτρόπου Άμυνας.
Όλες αυτές οι συνιστώσες δράσεις φαίνονται συνεκτικές μεταξύ τους και συνεπείς με το στόχο της ισχυρότερης Ευρώπης, που μπορεί να προστατεύσει τους πολίτες της και τα συμφέροντά της. Το ζήτημα είναι πόσο εφικτές είναι. Επ’ αυτού, θα επιχειρηθεί μια ανάλυση SWOT (Δυνατά σημεία – Αδυναμίες – Ευκαιρίες – Απειλές).
Δυνατά Σημεία
Η διατήρηση της πλειοψηφίας των ‘συστημικών’ πολιτικών δυνάμεων στο ρεαλιστικό Κέντρο: Παρά την πανευρωπαϊκή άνοδο της ακροδεξιάς στις ευρωεκλογές, καθώς και την ανάδειξη του νεοσύστατου κόμματος ‘Πατριώτες΄ (με τη συμμετοχή των κομμάτων της Λεπέν και του Όρμπαν) ως 3ης δύναμης στο Ευρωκοινοβούλιο, η πλειοψηφία του Ευρωκοινοβουλίου (περί το 60% των εδρών) παρέμεινε στην πλευρά των ‘συστημικών δυνάμεων’ (Ευρωπαϊκό Λαϊκό Κόμμα, Σοσιαλδημοκράτες, Φιλελεύθεροι, Πράσινοι). Η πλειοψηφία αυτή, που συναντιέται πολιτικά στο Κέντρο, δεν αμφισβητεί επί της ουσίας τις βασικές συνιστώσες του οράματος για την ευρωπαϊκή άμυνα, που εκτέθηκαν παραπάνω. Νοείται, λοιπόν, ότι η πολιτική βούληση για την προώθηση του παραπάνω σχεδίου, υφίσταται.
Υπάρχει momentum: Ο πόλεμος στην Ουκρανία δημιούργησε μια σταθερή τάση ‘στρατιωτικοποίησης’ της Ένωσης. Η στρατιωτική υποστήριξη της Ουκρανίας μέσω του EPF έφτασε τα 11 δις ευρώ, παρά το βέτο της Ουγγαρίας. Τα πρότζεκτ της Μόνιμης Διαρθρωμένης Συνεργασίας (PESCO) παραμένουν πολλά και ευρέος φάσματος. Το Ευρωπαϊκό Ταμείο Άμυνας ιδρύθηκε και ενισχύεται. Η Ευρωπαϊκή Αμυντική Στρατηγική καθιερώθηκε. Ο Κανονισμός για τις Κοινές Προμήθειες (EDIRPA) θεσπίστηκε. Η πρώτη κοινή άσκηση με πραγματικά στρατεύματα (MILEX 2023) πραγματοποιήθηκε, μάλιστα με κατ’ εξαίρεση αυξημένη από κοινού χρηματοδότηση. Η διεύρυνση της από κοινού χρηματοδότησης των στρατιωτικών επιχειρήσεων προχωράει. Η ίδρυση της επιχείρησης ΑΣΠΙΔΕΣ, με έδρα το Στρατηγείο της Λάρισας, για την προστασία της ναυσιπλοΐας στην Ερυθρά θάλασσα από τις επιθέσεις των ανταρτών Χούτι της Υεμένης, αποδεικνύει έμπρακτα τη βούληση της ΕΕ να διαδραματίσει ρόλο αξιόπιστου διεθνώς παρόχου ασφαλείας. Υπάρχει momentum για περισσότερη Άμυνα.
Αδυναμίες
Η πολύπλοκη δομή του ευρωπαϊκού αμυντικού οικοσυστήματος και ο διαμοιρασμός/αλληλοκάλυψη των αρμοδιοτήτων: Στον καλοδεχούμενο Επίτροπο Άμυνας, προστίθενται η Ευρωπαϊκή Υπηρεσία Εξωτερικής Δράσης, το Συμβούλιο, το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο, ο Ευρωπαϊκός Οργανισμός Άμυνας, η FRONTEX, η EUROPOL, καθώς και διακυβερνητικά εργαλεία που τελούν υπό τον άμεσο έλεγχο των κρατών-μελών, όπως ο EPF. Η αρμονική και αποτελεσματική συνεργασία ανάμεσα σε όλους αυτούς τους – ενίοτε αρκετά γραφειοκρατικούς - δρώντες φαντάζει, αν μη τι άλλο, πρόκληση, πολλώ δε μάλλον που η διάκριση αρμοδιοτήτων ανάμεσά τους δεν είναι πάντοτε ξεκάθαρη.
Ο κανόνας της ομοφωνίας: Στα περισσότερα πεδία δράσης της ΕΕ, εφαρμόζεται ο κανόνας της αυξημένης πλειοψηφίας (55% των κ-μ, που να εκπροσωπούν το 65% του πληθυσμού της Ένωσης). Στην Κοινή Πολιτική Ασφάλειας και Άμυνας (ΚΠΑΑ), όμως, τα κράτη-μέλη αποφάσισαν να τηρούν τον κανόνα της ομοφωνίας (με ευάριθμες εξαιρέσεις). Η πρόσφατη στάση της Ουγγαρίας και της Σλοβακίας σε αποφάσεις σχετικά με τη στρατιωτική υποστήριξη της Ουκρανίας αποδεικνύει πόσο μπορεί να δυσκολέψει η λήψη ουσιαστικών αποφάσεων, όταν εφαρμόζεται ο κανόνας της ομοφωνίας.
Αποκλίνοντα εθνικά συμφέροντα και προτεραιότητες: Η Γαλλία ενδιαφέρεται να ενισχύσει την αμυντική της βιομηχανία. Η Γερμανία αντιμετωπίζει δημοσιονομικές προκλήσεις και επανεξετάζει τη συνδρομή προς την Ουκρανία, διμερώς και μέσω του EPF. Η Ισπανία πολιτικά αποκλίνει συχνά από την κοινή ευρωπαϊκή στάση (πχ Ερυθρά θάλασσα, Μέση Ανατολή). Οι παραδοσιακά ουδέτεροι (Αυστρία, Ιρλανδία, Μάλτα) απέχουν από τη συνδρομή στην Ουκρανία με θανατηφόρο εξοπλισμό. Η Ελλάδα με την Κύπρο ενδιαφέρονται για τους κανόνες προέλευσης υλικών, για ευνόητους λόγους. Πολλά ανατολικά κ-μ δίνουν προτεραιότητα στο ΝΑΤΟ. Με όλα αυτά και με κανόνα ομοφωνίας, είναι δύσκολο να προκύψουν συναινέσεις που να μην είναι ‘ρηχές’ και να ‘λένε κάτι’.
Ευκαιρίες
- Ο πόλεμος στην Ουκρανία προσωποποιεί την απειλή κατά τρόπο σαφή: Οσοδήποτε δυσάρεστος, ο σε εξέλιξη συμβατικός πόλεμος στην Ουκρανία αφύπνισε τις ευρωπαϊκές κοινωνίες, που έως τώρα προτεραιοποιούσαν τις πράσινες πολιτικές και τα δικαιώματα ως σημαντικότερα διακυβεύματα στο επίπεδο της ΕΕ. Όπως λέγεται στις Βρυξέλλες με αρκετή δόση χιούμορ: ‘Δεν μπορείς να ασχολείσαι με ξύλινα πιρουνάκια, όταν στη γειτονιά πέφτουν βόμβες’. Η κοινωνική νομιμοποίηση της ενίσχυσης της Άμυνας της Ένωσης και των εταίρων της είναι αναγκαία συνθήκη για την υλοποίηση των στόχων που τέθηκαν από την φον ντερ Λάιεν.
- Πρωτοφανείς πόροι κινητοποιούνται μέσω του ενωσιακού προϋπολογισμού και των εκτός αυτού χρηματοδοτικών εργαλείων: Αν αθροίσει κανείς τις πιστώσεις του Ευρωπαϊκού Ταμείου Άμυνας, τον προϋπολογισμό των πρότζεκτ του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Άμυνας, τον επταετή (2021-2027) οικονομικό ‘φάκελο’ του EPF, το οικονομικό αποτύπωμα των πρωτοβουλιών για την από κοινού παραγωγή πυρομαχικών και όλες τις δευτερογενείς χρηματοοικονομικές τους συνέπειες στην οικονομία, μιλάμε για εκατοντάδες δις ευρώ που πρωτοφανώς διατίθενται για την Άμυνα. Αυτό από μόνο του, βέβαια, δεν αρκεί για να ξεπεραστεί η πολυδιάσπαση της προσφοράς και της ζήτησης αμυντικού υλικού στην ΕΕ, ωστόσο δεν παύει να αποτελεί ιστορική ευκαιρία κινητοποίησης πόρων προς επίτευξη συγκεκριμένου γεωπολιτικού αποτελέσματος.
Απειλές
Η επέκταση ή/και συνέχιση του πολέμου: Ένας πόλεμος είναι μια ανοικτή πληγή, ανθρωπιστικά και οικονομικά. Όσο συνεχίζεται, τόσο χρειάζεται χρήματα. Και αυτά θα στερηθούν από την Κοινή Αγροτική Πολιτική, τη διεύρυνση, το δημοσιονομικό χώρο, τις μεταφορές, τα διευρωπαϊκά δίκτυα, την ανάπτυξη, τη συνοχή, την ανταγωνιστικότητα. Η οικονομική εξουθένωση της Ένωσης και των κ-μ της δεν είναι κάτι απίθανο, δυστυχώς, όσο ο πόλεμος θα συνεχίζεται ή/και τυχόν θα επεκταθεί πέρα από τις ανατολικές και νότιες επαρχίες της πολύπαθης Ουκρανίας.
Η περαιτέρω εργαλειοποίηση των προσφύγων/μεταναστών: Επισπεύδοντες υβριδικοί δρώντες (Ρωσία, Κίνα, Τουρκία, παράνομα δίκτυα διακίνησης ανθρώπων) πιθανολογείται ότι θα εκμεταλλευτούν την περιρρέουσα γεωοικονομική κατάσταση, για να εργαλειοποιήσουν περαιτέρω στίφη απελπισμένων από το Νότο και την Ανατολή, τόσο στα σύνορα της Ευρώπης όσο και στο εσωτερικό της. Το εκλογικό σώμα της Ευρώπης ανέβασε την ακροδεξιά στις πρόσφατες ευρωεκλογές, επικοινωνώντας, μεταξύ άλλων, και μια ανησυχία για την κοινωνικοπολιτισμική συνοχή της Γηραιάς Ηπείρου. Το προσφυγικό/μεταναστευτικό ζήτημα αποτελεί κορυφαία, υβριδικού χαρακτήρα, συνιστώσα ασφάλειας και, αν δεν αντιμετωπιστεί αποτελεσματικά, ελλοχεύει ο κίνδυνος εργαλειοποίησής του από στρατηγικούς αντιπάλους της Ένωσης, με στόχο την αστάθεια των κ-μ.
Συνοψίζοντας τη SWOT ανάλυσή μας για το μεσοπρόθεσμο μέλλον της ΚΠΑΑ: