Με κίνητρο την συνεχώς αυξανόμενη ζήτηση για ενέργεια παγκοσμίως, η αναζήτηση υδρογονανθράκων σταδιακά σταμάτησε να περιορίζεται σε μικρά βάθη υπεδάφους, καθώς παράλληλα η τεχνολογία εξελισσόταν επιτρέποντας γεωτρήσεις που στις αρχές του 20ου αιώνα θεωρούνταν ανέφικτες [1].
Εξαιτίας της μείωσης των χερσαίων αποθεμάτων υδρογονανθράκων, το ενδιαφέρον αναπόδραστα στράφηκε προς τα υποθαλάσσια κοιτάσματα [2]. Ύστερα από το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, πραγματοποιήθηκαν οι πρώτες υποθαλάσσιες γεωτρήσεις άντλησης πετρελαίου, που αρχικά αφορούσαν μικρά βάθη θάλασσας και εντός των σχετικών υφαλοκρηπίδων (μέχρι 125 m) [3]. Εντούτοις, από τις αρχές της δεκαετίας του ενενήντα η τεχνολογία επέτρεψε την εκμετάλλευση κοιτασμάτων σε μεγαλύτερα βάθη, με αποτέλεσμα σήμερα να υπάρχουν υποθαλάσσιες γεωτρήσεις σε βάθος θάλασσας ακόμα και μεγαλύτερο από 1.500 m (εικόνα 1), [1].
Καθίσταται σαφές, παρατηρώντας την εικόνα 2, πως η παραγωγή πετρελαίου από υποθαλάσσια κοιτάσματα είναι σταθερά σχεδόν το ένα τρίτο της αντίστοιχης παραγωγής των χερσαίων, καθώς το κόστος της παραμένει σημαντικά υψηλότερο. Επιπρόσθετα, παρατηρείται πως η εξόρυξη σε μεγάλα βάθη παρουσιάζει ισχνή αυξητική τάση, με εξαίρεση την τριετία που ακολούθησε το μεγάλο ατύχημα της πλατφόρμας Deepwater Horizon στον Κόλπο του Μεξικού, το 2010. Αξίζει να σημειωθεί πως με τον όρο «offshore» αποδίδεται η επιχείρηση ανακάλυψης και εξόρυξης των υδρογονανθράκων που βρίσκονται κάτω από τον θαλάσσιο πυθμένα [5].
Στην Ευρωπαϊκή Ένωση υπάρχουν σχεδόν 900 υπεράκτιες πλατφόρμες εξόρυξης υδρογονανθράκων, εκ των οποίων οι 486 βρίσκονται στο Ηνωμένο Βασίλειο, 181 στην Ολλανδία, 61 στη Δανία, 2 στη Γερμανία, 2 στην Ιρλανδία, 3 στην Πολωνία (Βόρεια Θάλασσα), 123 στην Ιταλία, 4 στην Ισπανία, 2 στην Ελλάδα (Μεσόγειος), 7 στην Ρουμανία και 1 στη Βουλγαρία (Μαύρη θάλασσα).
Η νοτιοανατολική Μεσόγειος τα τελευταία χρόνια αποτελεί μήλον της Έριδος των μεγαλύτερων πετρελαϊκών κολοσσών, καθώς οι ενδείξεις που έρχονται σταδιακά στο φως δείχνουν την ύπαρξη δεκάδων νέων πιθανών υποθαλάσσιων κοιτασμάτων πολύ μεγάλου μεγέθους.
Στην Ελλάδα οι πρώτες ερευνητικές δραστηριότητες υδρογονανθράκων πραγματοποιήθηκαν την αρχή του 20ου αιώνα, και ειδικότερα το 1903 [9], εντούτοις υπάρχουν στη χώρα πολλοί γεωλογικοί πετρελαιοπιθανοί στόχοι που παραμένουν ακόμα και σήμερα ανεξερεύνητοι [10], εξαιτίας της αποσπασματικότητας των ερευνών και των μεγάλων διαστημάτων αδράνειας [11]. Παρόλο που γειτονικές χώρες, με ανάλογα γεωλογικά χαρακτηριστικά με περιοχές του Ελλαδικού χώρου, όπως η Αλβανία και η Ιταλία, είναι πετρελαιοπαραγωγές χώρες [9], η Ελλάδα δεν μπορεί να χαρακτηριστεί ως μια ερευνημένη περιοχή και έτσι σύμφωνα με τη διεθνή ορολογία κατατάσσεται σε frontier area, δηλαδή ανεξερεύνητη περιοχή [12].
Από τις αρχές του 20ου αιώνα μέχρι και το 2010 πραγματοποιήθηκαν περίπου 75.000 km σεισμικών ερευνών και 175 ερευνητικές γεωτρήσεις [11], που κατέληξαν στο συμπέρασμα πως υπάρχει εν δυνάμει δυναμικό, με κατά περιοχές επιβεβαιωμένα ενεργά (ή σε άλλες περιπτώσεις πολύ πιθανά) πετρελαϊκά συστήματα [13]. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός πως η συντριπτική πλειοψηφία των ερευνητικών γεωτρήσεων (σε ποσοστό μεγαλύτερο από 80%) που έλαβαν χώρα στην Ελλάδα, είτε είχαν τοποθετηθεί εκτός στόχων, είτε ήταν υπερβολικά ρηχές, είτε τεχνικά άστοχες. Αυτός είναι άλλωστε και ο λόγος (δηλαδή οι ελάχιστες σωστά στοχευμένες γεωτρήσεις) για τον οποίο η χώρα παραμένει πρακτικά ανεξερεύνητη, κυρίως στα βαθιά νερά και τους βαθείς στόχους, αλλά και σε αρκετούς πολλά υποσχόμενους, για βιοαέριο, ρηχούς (αβαθείς) στόχους [11].
Από το 2011 μέχρι και σήμερα στην Ελλάδα δεν έχει εκτελεστεί καμία ερευνητική γεώτρηση, ωστόσο διεξήχθησαν εκτεταμένες θαλάσσιες σεισμικές έρευνες με σκοπό τη μελέτη του υποθαλάσσιου εν δυνάμει πετρελαϊκού δυναμικού της χώρας. Έτσι, το 2011 προκηρύχθηκε από το Ελληνικό κράτος διαγωνισμός για νέες σεισμικές έρευνες, για τις θαλάσσιες περιοχές του Ιονίου πελάγους και νότια της Κρήτης. Από τις 8 εταιρείες που εκδήλωσαν ενδιαφέρον, επιλέχθηκε ως ανάδοχος του έργου η Νορβηγική εταιρεία Petroleum Geo-Services (PGS). Το γεωφυσικό ερευνητικό σκάφος της PGS, Nordic Explorer, μετά από σχεδόν τέσσερις μήνες συνεχούς πλεύσης (ξεκίνησε τον Νοέμβριο του 2012) και 12.431 km νέων γεωφυσικών δεδομένων ολοκλήρωσε τις έρευνές του και επέστρεψε στο λιμάνι της Πάτρας στα τέλη Φεβρουαρίου του 2013 [13].
Στα τέλη του 2014 προκηρύχθηκε μεγάλος διεθνής γύρος παραχωρήσεων έρευνας και εκμετάλλευσης οικοπέδων υδρογονανθράκων για τα 20 υπεράκτια οικόπεδα στο Ιόνιο Πέλαγος και νότια της Κρήτης, που μελετήθηκαν από την PGS. Ωστόσο, υπήρξε μικρό ενδιαφέρον από τις πετρελαϊκές εταιρείες, καθώς έγινε κατάθεση προσφορών μόνο για τρία από τα 20 θαλάσσια οικόπεδα του Ιονίου πελάγους και της περιοχής νότια της Κρήτης (δύο στο Βόρειο Ιόνιο στα θαλάσσια σύνορα με την Αλβανία και ένα στο κεντρικό Ιόνιο). Εντυπωσιακό μάλιστα είναι το γεγονός πως καμία πετρελαϊκή εταιρεία δεν ενδιαφέρθηκε τότε για κάποιο από τα οικόπεδα νότια της Κρήτης συνυπολογίζοντας ίσως το υψηλό κόστος μιας τέτοιας επένδυσης σε μεγάλα βάθη θάλασσας, παρόλο που η περιοχή ήταν μια από τις πιο ελκυστικές σύμφωνα με τις έρευνες της PGS [13].
Η ερμηνεία των σεισμικών δεδομένων της PGS που ακολούθησε τα επόμενα χρόνια και συνεχίζεται μέχρι και σήμερα, ανέδειξε τις πλέον ελκυστικές περιοχές από άποψη πετρελαϊκού δυναμικού. Από την συνολική έκταση των 220.000 km2 θαλάσσιων ερευνών, οι περιοχές που εμφάνισαν αρχικά το μεγαλύτερο ενδιαφέρον (πυκνό δίκτυο σεισμικών), με διαφορετικά ωστόσο γεωλογικά χαρακτηριστικά, εντοπίζονται στους Παξούς, βορειοδυτικά της Κέρκυρας (αλλά και στα θαλάσσια σύνορα της χώρας με την Αλβανία), δυτικά της Κεφαλονιάς, δυτικά του Κατάκολου και νότια της Κρήτης [13].
Μάλιστα η περιοχή νότια και νοτιοδυτικά της Κρήτης εμφανίζει μεγάλο ενδιαφέρον, καθώς δεν είχε μελετηθεί κατά το παρελθόν. Στα τέλη Οκτωβρίου του 2019 η ενδελεχής μελέτη των σεισμικών ερευνών της PGS νότια και νοτιοδυτικά της Κρήτης, στα οικόπεδα της κοινοπραξίας των Total- ExxonMobil- ΕΛΠΕ, έδειξε γεωλογική δομή όμοια με εκείνη του Αιγυπτιακού κοιτάσματος Ζορ. Η δομή αυτή ονομάστηκε «Τάλως» και η ανάλυση της οδηγεί τους ειδικούς σε αρχικές εκτιμήσεις πιθανών αποθεμάτων φυσικού αερίου της τάξης των 300 δις m3, ποσότητα ανάλογη του Ισραηλινού κοιτάσματος Ταμάρ [14].
Ωστόσο, ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η πλήρως ανεξερεύνητη, εξαιτίας απουσίας Ελληνικής Αποκλειστικής Οικονομικής Ζώνης στο Αιγαίο πέλαγος, λεκάνη του Ηροδότου, νοτιοανατολικά της Κρήτης στα θαλάσσια σύνορα με την Αίγυπτο. Η περιοχή χαρακτηρίζεται από πολύ βαθιά νερά (σε ορισμένα σημεία βάθος μεγαλύτερο και από 2.500 m) και πολλά υποσχόμενους πετρελαιοφόρους γεωλογικούς σχηματισμούς σύμφωνα με έρευνες της Αιγύπτου στο Αιγυπτιακό τμήμα της λεκάνης. Εκτιμήσεις που έρχονται στο φως της δημοσιότητας για τα πιθανά κοιτάσματα της περιοχής είναι παρακινδυνευμένες καθώς τα μέχρι σήμερα ερευνητικά δεδομένα είναι ανεπαρκή [13].
Τον Μάιο του 2014, η κοινοπραξία της Energean Oil and Gas με την Petra Petroleum ανέλαβε τη χερσαία περιοχή των Ιωαννίνων (εκτιμώμενα πιθανά απολήψιμα αποθέματα 50- 100 εκ. βαρέλια), τα Ελληνικά Πετρέλαια και η Edison ανέλαβαν τη θαλάσσια περιοχή του Πατραϊκού (εκτιμώμενα πιθανά απολήψιμα αποθέματα 200 εκ. βαρέλια), ενώ το βεβαιωμένο κοίτασμα του Κατάκολου παραχωρήθηκε στην Energean Oil and Gas (10,7 εκ. βαρέλια) [13].
Αναφορικά με την Κύπρο, το 2011, η αμερικανική εταιρεία Noble Energy σε συνεργασία με την Ισραηλινή Delek και τη Shell, εκτέλεσε δύο ερευνητικές γεωτρήσεις (την Cyprus A-1 και την Cyprus A-2) στο οικόπεδο 12, ανακαλύπτοντας το κοίτασμα φυσικού αερίου «Αφροδίτη» [16], (εικόνα 7). Η δοκιμή παραγωγής το 2013 έδειξε κοίτασμα φυσικού αερίου με βεβαιωμένα αποθέματα 128 δις m3 [17]. Αξίζει να σημειωθεί πως τα αποθέματα αυτά θα αρκούσαν για την κάλυψη των εγχώριων αναγκών της Κύπρου για τα επόμενα 40 χρόνια, προσφέροντας ακόμα και την δυνατότητα εξαγωγών [19].
Στη συνέχεια, πραγματοποιήθηκαν άλλες δύο ερευνητικές γεωτρήσεις, αυτή τη φορά εντός του οικοπέδου 9, από τη συνεργασία της Ιταλικής ENI με την Κορεάτικη KOGAS [16], η γεώτρηση «Ονασαγόρας» το 2014 (βάθους 5.800 m από την επιφάνεια της θάλασσας και σε βάθος νερού 1.689 m) και η γεώτρηση «Αμαθούσα» το 2015 (βάθους 5.485 m από την επιφάνεια της θάλασσας). Τα αποτελέσματα αυτών των γεωτρήσεων ήταν αρνητικά, καθώς έδειξαν την μη ύπαρξη οικονομικά εκμεταλλεύσιμης συγκέντρωσης υδρογονανθράκων [17].
Στο δεύτερο εξάμηνο του 2017 πραγματοποιήθηκε μία ακόμα ερευνητική γεώτρηση, η «Onesiphoros West-1», της Γαλλικής Total, σε συνεργασία με την Ιταλική ENI, στο οικόπεδο 11, ανακαλύπτοντας το κοίτασμα «Ονησίφορος» (9 δις m3). Τα ευρήματα χαρακτηρίστηκαν ως μικρού έως μεσαίου μεγέθους [16], και δεν διέθεταν εκμεταλλεύσιμη συγκέντρωση υδρογονανθράκων [17]. Εντούτοις, σε ποιοτικό επίπεδο χαρακτηρίστηκαν ως πολύ ελπιδοφόρα και αύξησε το ενδιαφέρον για έρευνες, καθώς ο Ονησίφορος βρίσκεται πολύ κοντά στο τεράστιο Αιγυπτιακό κοίτασμα φυσικού αερίου Ζορ [16]. Στη συνέχεια, τον Φεβρουάριο του 2018 ολοκληρώθηκε η ερευνητική γεώτρηση «Calypso-1» (βάθους 3.827 m από την επιφάνεια της θάλασσας και σε βάθος νερού 1.902 m) εντός του οικοπέδου 6 από την ίδια κοινοπραξία εταιρειών (ENI και Total), εντοπίζοντας το κοίτασμα «Καλυψώ» (εκτιμώμενα αποθέματα 200 δις m3). Εντούτοις, προκειμένου να εκτιμηθεί με βεβαιότητα η ποσότητα του φυσικού αερίου που περιέχεται στον ταμιευτήρα του συγκεκριμένου κοιτάσματος, απαιτείται η εκτέλεση περαιτέρω γεωλογικών και γεωφυσικών ερευνών [17].
Τέλος, τον Φεβρουάριο του 2019 ολοκληρώθηκε η ερευνητική γεώτρηση «Glaucus-1» (βάθους 4.200 m από την επιφάνεια της θάλασσας και σε βάθος νερού μεγαλύτερο από 2.000 m) εντός του οικοπέδου 10, εντοπίζοντας το κοίτασμα «Γλαύκος». Τα δεδομένα που προέκυψαν έδειξαν την ύπαρξη ταμιευτήρα με 140 έως 230 δις m3 φυσικού αερίου. Αξίζει να σημειωθεί πως πριν την γεώτρηση «Glaucus-1» είχε πραγματοποιηθεί η γεώτρηση «Delphyne-1», τον Ιανουαρίου του 2019, χωρίς ωστόσο να εντοπιστεί οικονομικά εκμεταλλεύσιμη συγκέντρωση υδρογονανθράκων [17].
Στην εικόνα 8 εμφανίζονται οι παραχωρήσεις έρευνας και εκμετάλλευσης υδρογονανθράκων που ισχύουν σήμερα στην Κύπρο, καθώς επίσης και τα κοιτάσματα που έχουν εντοπιστεί από αυτές μέχρι και το 2019. Να σημειωθεί πως, όπως φαίνεται και στον χάρτη, τα οικόπεδα 1, 4, 5 και 13 δεν έχουν παραχωρηθεί σε καμία εταιρεία, ενώ στα οικόπεδα 2, 3, 8 και 9 δεν έχει εκτελεστεί καμία ερευνητική γεώτρηση.
Στην Ανατολική Μεσόγειο, στις Αποκλειστικές Οικονομικές Ζώνες (ΑΟΖ) Αιγύπτου, Ισραήλ, Κύπρου και Λιβάνου, από το 2002, που ξεκίνησαν οι πρώτες ανακαλύψεις κοιτασμάτων, μέχρι και σήμερα έχουν εντοπιστεί συνολικά 2,2 τρις m3 υδρογονανθράκων (ποσότητα υπερδιπλάσια των αντίστοιχων Αζέρικων κοιτασμάτων της Κασπίας -0,9 τρις m3- που εμφανίζονταν ως η λύση του ενεργειακού προβλήματος της Ευρώπης) [19], με τα 2 μεγαλύτερα κοιτάσματα από μόνα τους, δηλαδή το «Ζορ», στην Αίγυπτο, και το «Λεβιάθαν», στο Ισραήλ, να συγκεντρώνουν τα 1,5 τρις m3 από τα 2,2 τρις m3 υδρογονανθράκων (εικόνα 9).
Στον Πίνακα 1 παρουσιάζονται τα οκτώ υποθαλάσσια κοιτάσματα φυσικού αερίου που έχουν ανακαλυφθεί μέχρι σήμερα από το Ισραήλ στην Ανατολική Μεσόγειο (εικόνα 10). Τα περισσότερα βρίσκονται σε βάθη θάλασσας μεγαλύτερα των 1.300 m, με εξαίρεση το Mari-B και το Noa North, που εντοπίστηκαν σε βάθος νερού 235 m και 790 m αντίστοιχα.
Πίνακας 1: Τα επιβεβαιωμένα κοιτάσματα φυσικού αερίου του Ισραήλ στην Ανατολική Μεσόγειο [28].
Η Αίγυπτος άρχισε να διεξάγει σεισμικές έρευνες και ερευνητικές γεωτρήσεις στην Αποκλειστική Οικονομική Ζώνη (ΑΟΖ) της στην Μεσόγειο Θάλασσα πριν το 2000 με αποτέλεσμα το 2001 να έχει εντοπίσει δεκάδες υποθαλάσσια κοιτάσματα φυσικού αερίου στην ευρύτερη περιοχή (εικόνα 11).
Στην ΑΟΖ της Αιγύπτου και σε πολύ μικρή απόσταση από τα όριά της με την ΑΟΖ της Κύπρου, το 2015 εντοπίστηκε από την Ιταλική ENI το κοίτασμα «Ζορ» (βάθος θάλασσας 1.450 m). Το Ζορ, με 850 δις m3 φυσικού αερίου, είναι το μεγαλύτερο μέχρι σήμερα επιβεβαιωμένο κοίτασμα στην Ανατολική Μεσόγειο [24]. Αξίζει να σημειωθεί πως η πλατφόρμα εξόρυξης που εγκαταστάθηκε στο Ζορ από την ENI παράγει φυσικό αέριο (περίπου 50 εκ. m3 φυσικού αερίου την ημέρα) από τον Δεκέμβριο του 2017 [25].
Στην εικόνα 12 παρουσιάζεται το σύνολο των δεκάδων υποθαλάσσιων κοιτασμάτων φυσικού αερίου που έχει εντοπίσει μέχρι σήμερα η Αίγυπτος στην Ανατολική Μεσόγειο. Η πλειοψηφία των κοιτασμάτων βρίσκεται σε βάθη θάλασσας μικρότερα των 200 μέτρων.
Η Αίγυπτος διαθέτει δεκάδες υποθαλάσσια παραγωγικά κοιτάσματα φυσικού αερίου στην Ανατολική Μεσόγειο εκτός του Ζορ. Τέτοια είναι τα κοιτάσματα δυτικά του δέλτα του Νείλου, Libra (σε παραγωγή από το 2017), Taurus (σε παραγωγή από το 2017), Giza (σε παραγωγή από το 2018), Fayoum (σε παραγωγή από το 2018). Επιπρόσθετα, παραγωγικά κοιτάσματα είναι το Nooros (σε παραγωγή από το 2015), το Atoll (σε παραγωγή από το 2017) και τα Baltim East και South (σε παραγωγή από το 2019). Έτσι, τον Οκτώβριο του 2019 η παραγωγή της Αιγύπτου έφτασε στα 200 εκ. m3 φυσικού αερίου την ημέρα, δηλαδή μέσα σε 20 μόλις ημέρες η Αίγυπτος παράγει ποσότητα φυσικού αερίου ίση με αυτήν που καταναλώνει η Ελλάδα μέσα σε ένα ολόκληρο έτος [27].
Η Αίγυπτος και το Ισραήλ είναι οι μοναδικές χώρες της περιοχής που παράγουν φυσικό αέριο. Στον Πίνακα 2 παρουσιάζονται τα 10 μεγαλύτερα επιβεβαιωμένα υποθαλάσσια κοιτάσματα φυσικού αερίου της Ανατολικής Μεσογείου σε βάθη θάλασσας μεγαλύτερα των 200 m.
Πίνακας 2: Τα 10 μεγαλύτερα κοιτάσματα φυσικού αερίου της Ανατολικής Μεσογείου σε βάθη θάλασσας μεγαλύτερα των 200 m (κατά σειρά ποσότητας αποθεμάτων) [28].
Στην εικόνα 13 εμφανίζεται το σύνολο των επιβεβαιωμένων και των πιθανών κοιτασμάτων υδρογονανθράκων της Ανατολικής Μεσογείου. Τα δύο μεγάλα γκρι πλαίσια είναι πολλά υποσχόμενες περιοχές με ανεπαρκή όμως μέχρι σήμερα δεδομένα.
Πηγές:
[1] Καρατζά, Κ., (2016) «Το θεσμικό πλαίσιο για την έρευνα και την εξόρυξη υποθαλάσσιων φυσικών πόρων με έμφαση στην προστασία του θαλάσσιου περιβάλλοντος», Πανεπιστήμιο Πειραιά, Πειραιάς.
[2] Παπαμάλαμα, Ε., (2019) «Υποθαλάσσιες κατολισθήσεις και υπεράκτιες κατασκευές ενεργειακών υποδομών», Μεταπτυχιακή διπλωματική εργασία, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Βόλος.
[3] Γουλιέλμος, Α., (1997) «Διοίκηση παράκτιων και θαλάσσιων βιομηχανιών», Εκδόσεις Α. Σταμούλης.
[4] Spagnoli, G., Finkenzeller, S., Freudenthal, T., Hoekstra, T., Woollard, M., Storteboom, O., Weixler, L., (2015) “First Deployment of the Underwater Drill Rig MeBo200 in the North Sea and its Applications for the Geotechnical Exploration”, SPE Offshore Europe Conference and Exhibition, At Aberdeen, Scotland, UK.
[5] Μπογάτσας, Χ., (2011) «Περιγραφή διαφόρων τύπων εξεδρών άντλησης πετρελαίου και ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους», Ακαδημία Εμπορικού Ναυτικού Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη.
[6] Energy Information Administration, (2016) “Offshore oil production in deepwater and ultra- deepwater is increasing”, https://www.eia.gov/todayinenergy/detail.php?id=28552 (προσπ. 07-10-2019).
[7] European Commission, (2010) “Safety of Offshore Oil and Gas Exploration and Production”, https://europa.eu/rapid/press-release_MEMO-10-486_en.htm (προσπ. 11-10-2019).
[8] Κονοφάγος, Η. και Λυγερός, Ν., (2015) «Οι γεωτρήσεις υδρογονανθράκων της Ανατολικής Μεσογείου», http://www.lygeros.org/articles.php?n=20466&l=en (προσπ. 18-11-2019).
[9] Σταματάκη, Σ. και Αυλωνίτης, Γ., (2004) «Μηχανική Πετρελαίων», Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Αθήνα.
[10] Γρηγορίου, Δ., (2012) «Μόλυνση του θαλάσσιου περιβάλλοντος από υδρογονάνθρακες», Ακαδημία Εμπορικού Ναυτικού Μακεδονίας, Σχολή Μηχανικών.
[11] Νικολάου, Κ., (2013) «Έρευνα υδρογονανθράκων στην Ελλάδα- Ιστορικό και Προοπτικές», https://energypress.gr/news/dr-konstantinos-nikolaoy-ereyna-ydrogonanthrakon-stin-ellada-istoriko-kai-prooptikes (προσπ. 18-11-2019).
[12] ΥΠΕΚΑ (2012) «Έρευνα για υδρογονάνθρακες, Διαδικασία ανοιχτής πρόσκλησης (open door)», http://www.ypeka.gr/Default.aspx?tabid=766&language=el-GR (προσπ. 22-11-2019)
[13] Βεργούλης, Π., (2016) «Ελληνικοί υδρογονάνθρακες, μύθος και πραγματικότητα», Περισκόπιο της Επιστήμης, 413, 20-29.
[14] Φιλίππου, Κ., (2019) «Ενδείξεις για κοίτασμα 10 τρις κυβικών ποδιών φυσικού αερίου νότια της Κρήτης- Ο «Τάλως» και οι ομοιότητές του με το Ζορ της Αιγύπτου», https://energypress.gr/news/endeixeis-gia-koitasma-10-tris-kyvikon-podion-fysikoy-aerioy-notia-tis-kritis-o-talos-kai-oi (προσπ. 20-11-2019).
[15] WWF, (2018) “Map of Hydrocarbons”, WWF Hellas.
[16] Παναγούλης, Θ., (2018) «Η ακτινογραφία των κοιτασμάτων στα οικόπεδα της Κύπρου- Γιατί πήρε φωτιά η Ν.Α. Μεσόγειος», https://energypress.gr/news/i-aktinografia-ton-koitasmaton-sta-oikopeda-tis-kyproy-giati-pire-fotia-i-na-mesogeios (προσπ. 9-11-2019).
[17] Υπηρεσία Υδρογονανθράκων, (2019α) «Ερευνητικές Δραστηριότητες», http://www.mcit.gov.cy/mcit/hydrocarbon.nsf/page17_gr/page17_gr?OpenDocument (προσπ. 10-11-2019).
[18] Υπηρεσία Υδρογονανθράκων, (2019β) «Άδειες που έχουν χορηγηθεί», http://www.mcit.gov.cy/mcit/hydrocarbon.nsf/page16_gr/page16_gr?OpenDocument (προσπ. 10-11-2019).
[19] Σταμπολής, Κ., (2016) «Η πρωτοπορία της Κύπρου και η βραδυπορία της Ελλάδας στην αξιοποίηση των υδρογονανθράκων», https://www.energia.gr/article/111915/h-protoporia-ths-kyproy-kai-h-vradyporia-ths-elladas-sthn-axiopoihsh-ton-ydrogonanthrakon (προσπ. 9-11-2019).
[20] Κασίνης, Σ., (2011) «Έρευνα υδρογονανθράκων εντός της ΑΟΖ της Κυπριακής Δημοκρατίας – Νέες προοπτικές», Υπηρεσία Ενέργειας, Υπουργείο Εμπορίου, Βιομηχανίας και Τουρισμού, Λευκωσία, Κύπρος.
[21] Σοφοκλέους, Π., (2018) «EASTMED και ΑΟΖ προσδιορίζουν διχοτόμηση», http://www.philenews.com/f-me-apopsi/paremvaseis-ston-f/article/590883/eastmed-kai-aoz-prosdiorizoyn-dichotomisi (προσπ. 22-11-2019).
[22] Delek Group, (2012) “Leading Israeli Energy & Infrastructure Group”, DG LTD Report, November 2012, Tel Aviv, Israel.
[23] Abdel Aal, A., El Barkooky, A., Gerits, M., Meyer, H.J., Schwander, M., and Zaki, H., (2001) “Tectonic evolution of the Eastern Mediterranean Basin and its significance for the hydrocarbon prospectivity of the Nile Delta Deepwater Area”, GeoArabia, 8(3), pp. 363- 384.
[24] Θεοχαρίδης, Π., (2019) «Δεξαμενή υδρογονανθράκων η Ανατολική Μεσόγειος», http://www.philenews.com/eidiseis/politiki/article/635756/dexameni-ydrognanthrakon-i-anatoliki-mesogios (προσπ. 21-11-2019).
[25] Νικολάου, Κ., (2018) «Πετρελαϊκά συστήματα και ανάλογα και η σημασία τους στην έρευνα και παραγωγή υδρογονανθράκων», Energean Oil and Gas, Petrochem Day, Ίδρυμα Μιχάλης Κακογιάννης, Αθήνα.
[26] Stephen, C., (2019) “Egypt’s gas gold rush”, https://www.petroleum-economist.com/articles/upstream/exploration-production/2019/egypts-gas-gold-rush (προσπ. 10-12-2019).
[27] Φιντικάκης, Γ., (2019) «Το ενεργειακό παιχνίδι στην Ανατολική Μεσόγειο και ο ρόλος της Ελλάδας», https://www.liberal.gr/economy/to-energeiako-paichnidi-stin-anatoliki-mesogeio-kai-o-rolos-tis-elladas/271916 (προσπ. 19-11-2019).
[28] Βεργούλης, Π., (2020) «Γεωκίνδυνοι και περιβαλλοντικές επιπτώσεις εξόρυξης υποθαλάσσιων κοιτασμάτων υδρογονανθράκων. Η περίπτωση της νοτιοανατολικής Μεσογείου», Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Βόλος.
Παναγιώτης Βεργούλης
Πολιτικός μηχανικός Π.Θ. & Μεταλλειολόγος μηχανικός Ε.Μ.Π., MSc Περιβάλλον και Ανάπτυξη Ε.Μ.Π. (bergmet@yahoo.com)