Γράφει ο Iωάννης Πετρόπουλος, Καθηγητής, ΤΕΦ, Δ. Π. Θ. - Επίτιμος Διευθυντής Κέντρου Ελληνικών Σπουδών Ελλάδος, Παν/μιο Harvard
Πολλοί από μας νιώσαμε τη διαβατήρια ανησυχία που συνοδεύει στις 23.59′, τη μετάβαση από το γνωστό στο άγνωστο. Από το 2023 στο διάδοχο 2024: έτος «νέο» με τη σημασία του νεαρού και φρέσκου.
Ανάλογα με τα συμφραζόμενα, το επίθετο «νέος» στα αρχαία μπορεί επίσης να σημαίνει «περίεργος, ατυχής, κακός». Θεός φυλάξοι! Το νέο έτος 2024 δεν θα είναι τέτοιο (ας ευχηθούμε).
Aκόμη και η αρχαία ελληνική λέξη «Παλαιστίνη» ας ευχηθούμε ότι θα διαψεύσει την πολεμική ετυμολογία της, που οι ιστορικοί γλωσσολόγοι ανάγουν στην ελληνική λέξη «ή παλαιστή», δηλ. τα τέσσερα δάκτυλα του χεριού ενός παλαιστή που έπρεπε να αδράξει ο αντίπαλός του. To μεταφραστικό αυτό δάνειο, το οποίο μαρτυρεί πρώτος ο Ηρόδοτος, χτίστηκε πάνω στην εβραϊκή αιτιολογική ονομασία Γισραέλ (Yiśrā’ēl), ήτοι «αυτός που παλεύει με έναν άγγελο ή με τον Θεό».
Την Πρωτοχρονιά σέ πολλές γειτονιές προοιωνίστηκαν τα κάλαντα το πρωί της Παραμονής. Καταπώς τραγουδούσαν οι καλαντιστές σε μια παλιά παραλλαγή:
Άγιος Βασίλης έρχεται από την Καισαρεία,
Βαστάει πέννα και χαρτί, χαρτί και καλαμάρι,
Το καλαμάρι έγραφε και το χαρτί εμίλιε.
―Βασίλη, πούθεν έρχεσαι και πούθεν κατεβαίνεις;
―Από της μάνας μ΄έρχομαι και στο σκολειό πηγαίνω.
―Κάτσε να φας, κάτσε να πιείς, κάτσε να τραγουδήσεις.
―Εγώ γράμματα μάθαινα, τραγούδια δεν ηξέρω.
―Και σαν ηξέρεις γράμματα, πες μας την αλφαβήτα.
Και στο ραβδί του ακούμπησε, να πει την αλφαβήτα.
Και το ραβδί ήτανε ξερό, χλωρά βλαστάρια επέτα,
Κι απάνω στα κλωνάρια του πέρδικες κελαϊδούσαν…
Είναι λόγιος άγιος ο Βασίλειος και φιλάνθρωπος, προστάτης της παιδείας και των φτωχών. Στα κάλαντα όμως τον ενσαρκώνουν μαθητές, γι’ αυτό γυρίζει στα παιδικά του χρόνια, ταυτιζόμενος με ένα σχολαριόπαιδο που αγαπάει τα γράμματα. Σαν καλός μαθητής ,«βαστάει πέννα και χαρτί». Δεν τραγουδάει, δεν γλεντοκοπάει παρά τον πειρασμό της παιδικής διασκέδασης. Μόνο απαγγέλλει το αλφάβητο, ακουμπώντας στο ραβδί του, το ραβδί του οδοιπόρου. Ξαφνικά, από ένα εξάρτημα του πολιτισμού η μαγκούρα μετατρέπεται, όπως το ραβδί του βιβλικού Ααρών, σε ανθισμένο κλωνάρι—προέκταση της φύσης—που το δοξάζουν πέρδικες με το κελάηδημά τους. Έρχεται το Νέο Έτος, χλωρό σαν βλαστάρι!
Σήμερα οι μαθητές που τραγουδούν τα κάλαντα παίζουν τεχνολογικά παιχνίδια που ήσαν αδιανόητα πριν από τρεις δεκαετίες. Ακόμη και τα κάλαντα είναι πιθανό να τα διάβασαν για πρώτη φορά στη Μεγάλη Βιβλιοθήκη του Google. Τρέφονται περισσότερο με αστραπιαίως εναλλασσόμενες εικόνες και εικονίδια παρά με σταθερά, χειροπιαστά κείμενα. Η ηρεμία της ανάγνωσης είναι δύσκολη την εποχή της αέναης, ακανόνιστης ροής του zapping. Το σχολικό αλφαβητάρι του Μέγα Βασιλείου μοιράζεται την πρωτοκαθεδρία του με ψηφιακά μέσα, ακόμη και με ψηφιακούς μαυροπίνακες. Οι τεχνολογικές και οι άλλες μεταβολές, ιδίως οι δημογραφικές, και οι μετακινήσεις πληθυσμών προς τη μετα-χριστιανική Δύση πληθαίνουν. Οι παλιές, ασπρόμαυρες βεβαιότητες δεν είναι πλέον βεβαιότητες.
Μικροί και μεγάλοι, πρέπει να εγκαινιάσουμε μια εγγραμματοσύνη βασισμένη σε κείμενα που αντέχουν στη νέα αβεβαιότητα. Η αρχή ας γίνει στο σχολείο, αν δεν έχει ήδη γίνει.
Ιδού ένα σχολικό κείμενο του 5ου αι. μ.Χ. χαραγμένο πάνω σε ένα όστρακο από τη Θήβα της Αιγύπτου. Διασώζει στα ελληνικά ένα απόσπασμα από ένα κήρυγμα του Μεγάλου Βασιλείου που έχει ως θέμα το ειδωλολατρικό «Γνώθι σαυτόν». Χριστιανοί μαθητές στην Αίγυπτο αντέγραφαν το χωρίο αυτό για να ασκηθούν στο γράψιμο:
«Να θυμάσαι το ‘γνώθι σαυτόν’. Η προτροπή αυτή …θα είναι χρήσιμη όταν απολαμβάνεις μεγάλες επιτυχίες και η ζωή σου κυλάει όμορφα. Ακόμη και όταν δοκιμάζεσαι από μια κρίση να απαγγέλλεις το γνωμικό αυτό συνέχεια και νοερώς. Καυχιέσαι για τον πλούτο σου; Είσαι υπερήφανος για τους προγόνους σου; Δοξάζεσαι για την πατρίδα σου, το σωματικό κάλλος σου, τις τιμές που σού αποδίδονται απ’ όλον τον κόσμο; Γνώθι σαυτόν, γιατί είσαι θνητός , γιατί ’γῆ εἶ καὶ εἰς γῆν ἀπελεύσῃ’. Αναλογίσου τους εξέχοντες άντρες που έζησαν πριν από σένα. Πού είναι οι ισχυροί πολιτικοί; Πού είναι οι απαράμιλλοι ρήτορες;…Οι στρατηγοί, κυβερνήτες, βασιλείς; Δεν είναι όλοι τους σκόνη; Δεν είναι όλοι τους θρύλοι;»
Είναι αμφίβολο αν καταλάβαιναν το κείμενο αυτό οι μικροί αντιγραφείς. Ίσως να το κατανόησαν ως ενήλικες. Το διάβα του χρόνου, η διαδοχή των ετών και αιώνων δεν είναι παρά μια αλληλουχία ματαιοτήτων οι οποίες έχουν όμως νόημα.
Ξεκινάει ακόμη ένα Νέο Έτος, χλωρό σαν βλαστάρι!