Τώρα που η Μέση Ανατολή βρίσκεται ξανά στο προσκήνιο, εξαιτίας της αντιπαράθεσης του Ισραήλ με την Χαμάς, την Χεζμπολάχ, και το Ιράν, επανέρχεται συχνά η άποψη ότι αν μη τι άλλο ο άξονας αυτός θα παίξει σημαντικό ρόλο μαζί με την Συρία του Άσαντ στην καταπολέμηση του Ισλαμικού Χαλιφάτου κατά τον εμφύλιο που κατέστρεψε την χώρα στην προηγούμενη δεκαετία.
Κι όμως, η εντύπωση αυτήν που στην ελληνική κοινωνία είναι διάχυτη και υπερβαίνει πολιτικές και διαχωριστικές γραμμές είναι εσφαλμένη. Αποτελεί δε προϊόν μιας συστηματικής προπαγάνδας στην οποία η ίδια η Ρωσία πρωταγωνιστεί, με τον Άσαντ και τους Μουλάδες του Ιράν να ακολουθούν.
Στην πραγματικότητα, εάν το Ισλαμικό Χαλιφάτο έφτασε να απειλεί να εγκαθιδρύσει την εξουσία του σε μια μεγάλη επικράτεια της Συρίας και του Ιράκ, το καθεστώς του Άσαντ θα παίξει σημαντικό ρόλο σε αυτήν την εξέλιξη. Και θα το κάνει αυτό στο πλαίσιο ενός στρατηγήματος που στόχευε στην ίδια την διάσωσή του από την πολιτική και την στρατιωτική πίεση μιας αντιπολίτευσης που στα πρώτα χρόνια του συριακού εμφυλίου έμοιαζε να απειλεί σοβαρά το μέλλον του καθεστώτος.
«Εμπρηστής και πυροσβέστης»
Πώς όμως, ο υποτίθεται απηνής διώκτης του ISIS ήταν στην πραγματικότητα ένας από τους σπόνσορές του; Το καθεστώς των Άσαντ έχει μακρά παράδοση στην εργαλειοποίηση των ένοπλων κινημάτων. Λειτουργεί, σύμφωνα με την Λαϊλά Αλρεφάαι, κοινωνιολόγο των θρησκειών στη Συρία που έχει μελετήσει συστηματικά τις δυναμικές των διαθρησκευτικών συγκρούσεων μέσα στον Εμφύλιο της χώρας της, ταυτοχρόνως ως «εμπρηστής και πυροσβέστης».[1]
Ανακαλεί κανείς την περίπτωση του Αμπντουλάχ Οτσαλάν, που αδειάστηκε εν μία νυκτί από το καθεστώς των Άσαντ για να καταστεί διαπραγματευτικό χαρτί στην συροτουρκική επαναπροσέγγιση. Ή την εξαιρετικά πολύπλοκη σχέση με το παλαιστινιακό κίνημα, και τον ίδιον τον Γιασέρ Αραφάτ, με τον πατέρα Άσαντ να παίζει ταυτόχρονα τον ρόλο του χορηγού και του υπονομευτή, με αποκορύφωμα τα γεγονότα του 1983-1984 στο Λίβανο, όπου δοκίμασε να εξοντώσει τον ίδιο και τους υποστηρικτές του.
Τι έχει συμβεί όμως στην περίπτωση του ISIS συγκεκριμένα; Με την αμερικανική εισβολή και κατοχή του Ιράκ, το 2003, το συριακό καθεστώς εμφανίζεται να παίζει ολοένα και πιο έντονα το χαρτί της Αλ Κάιντα. Η Συρία λειτουργεί ως δίαυλος καθόδου στο Ιράκ, αλλά και τόπος εκπαίδευσης των μαχητών που θα δραστηριοποιηθούν εκεί. Οι μυστικές της υπηρεσίες ενθαρρύνουν τις δραστηριότητες αυτές, καθώς αφ’ ενός επιδιώκουν να συμβάλουν στην καθήλωση των Αμερικανών στο Ιράκ, έτσι ώστε να μην επεκταθούν οι σχεδιασμοί τους στη γειτονική Συρία, ενώ αφ’ ετέρου επιδιώκουν να χρησιμοποιήσουν ως διαπραγματευτικό χαρτί την εμπλοκή τους, ιδίως απέναντι στην Δύση.
Όπως αποκαλύπτει μια διαρροή του Wikileaks, τον Φεβρουάριο του 2010, μια αμερικανική αντιπροσωπεία ακούει έκπληκτη τον διευθυντή των Συριακών Μυστικών Υπηρεσιών, να ομολογεί ότι τα δίκτυά του δρουν εδώ και πολλά χρόνια στο εσωτερικό της οργάνωσης, και ότι θα μπορούσε να τους την προσφέρει ‘στο πιάτο’ εφ’ όσον οι ΗΠΑ προχωρούσαν σε άρση εμπορικών και οικονομικών κυρώσεων προς το καθεστώς, και αναβάθμιζαν το status τους στην ευρύτερη περιοχή.[2]
Η διείσδυση του καθεστώτος στους κόλπους των εξτρεμιστών σαλαφιστών επιτυγχάνονταν με την στρατολόγηση των Ιμάμηδων που κατηχούν τους μελλοντικούς μαχητές, οι οποίοι δικτυώνονται με τις μυστικές υπηρεσίες ήδη από την εποχή που εκπαιδεύονται στους μεντρεσέδες ήδη από την εποχή που εκπαιδεύονται στου μεντρεσέδες. Ένα ακόμη αξιοσημείωτο στιγμιότυπο της συγκεκριμένης υπόθεσης, το οποίο θα μας απασχολήσει στη συνέχεια: η ίδια μυστική αστυνομία που ενθαρρύνει την μετάβασή των μαχητών στο Ιράκ, τους συλλαμβάνει όμως μόλις επιστρέφουν.
Η διαβόητη φυλακή της Σεντνάγια, που αργότερα ο Άσαντ θα μεταβάλει σε σφαγείο της κοσμικής αντιπολίτευσης, λειτουργεί για μια περίοδο σαν βάση στρατολόγησης για τις διάφορες παραφυάδες του εξτρεμιστικού Ισλάμ. Σε αντίθεση με τους πολιτικούς κρατούμενους που πρεσβεύουν μετριοπαθείς θρησκευτικές τάσεις ή –χειρότερα για τους ίδιους– την γραμμή μιας κοσμικής, και δημοκρατικής αντιπολίτευσης στο καθεστώς, οι του εξτρεμιστικού Ισλάμ τελούν σε ένα καθεστώς ιδιότυπης ασυλίας.
Από την Σεντνάγια θα περάσουν αρκετοί μαχητές, αλλά και ανώτερα στελέχη τόσο του ISIS, όσο και της θυγατρικής οργάνωσης της Αλ Κάιντα στη Συρία, Τζαμπχάτ Αλ Νούσρα.[3] Ανάμεσα σε αυτούς θα είναι και ο μετέπειτα τοπικός εμίρης της Ράκα για λογαριασμό του Χαλιφάτου, Awwad al-Mahklaf, καθώς και ο Abu al-Ahir al-Absi, μετέπειτα περιφερειακός διοικητής της Χόμς.[4]
«Άσαντ ή καίμε την χώρα»
Τον Μάιο του 2011, το καθεστώς Άσαντ προβαίνει σε μια κίνηση που φαινομενικά αποσκοπούσε στο να κατευνάσει τον διεθνή παράγοντα, που πίεζε αφόρητα για την καταστολή των λαϊκών διαδηλώσεων που μόλις είχε ξεσπάσει: χορηγεί γενική αμνηστία. Εντούτοις, απ’ ό,τι αποδεικνύεται, οι αποφυλακίσεις είναι επιλεκτικές και αφορούν κυρίως στους σαλαφιστές κρατούμενους. Οι υπόλοιποι, και κυρίως όσοι αναφέρονται στην κοσμική αντιπολίτευση, παραμένουν.
Η κίνηση, όπως καταμαρτυρούν και στελέχη που μετέπειτα αποστάτησαν από το στρατόπεδο του Άσαντ –οι περισσότεροι, Αλαουΐτες όπως και ο ίδιος– είναι προϊόν ενός ευρύτερου σχεδίου που απέβλεπε στο να ενθαρρύνει την εκτροπή της αντιπολίτευσης στον ακραίο ισλαμισμό. Στην εφημερίδα National της Ιορδανίας, εμφανίζεται ένας από αυτούς, πρώην στέλεχος της Στρατιωτικής Υπηρεσίας πληροφοριών, και δηλώνει: «Το καθεστώς δεν άνοιξε απλώς την πόρτα των φυλακών και άφησε αυτούς τους εξτρεμιστές να βγουν, αλλά τους διευκόλυνε στο έργο τους, στη δημιουργία ένοπλων ταξιαρχιών. Αυτό δεν είναι κάτι για το οποίο άκουσα φήμες, άκουσα πραγματικά τη διαταγή, το είδα να συμβαίνει. Αυτές οι εντολές ήρθαν από το αρχηγείο [της Στρατιωτικής Υπηρεσίας Πληροφοριών] [στη] Δαμασκό».
Ο Μπασάμ Μπαραμπαντί, ο οποίος υπηρέτησε στο συριακό υπουργείο εξωτερικών ως διπλωμάτης επί 14 χρόνια, εξηγεί τους λόγους για τους οποίους το καθεστώς ενθάρρυνε την ισλαμοποίηση της αντιπολίτευσης «o φόβος μιας συνεχιζόμενης, ειρηνικής επανάστασης είναι ο λόγος για τον οποίο απελευθερώθηκαν αυτοί οι ισλαμιστές [ ] Το σκεπτικό του καθεστώτος για τους τζιχαντιστές, είναι ότι αποτελούν την εναλλακτική λύση στην ειρηνική επανάσταση. Είναι οργανωμένοι με το δόγμα του τζιχάντ και η Δύση τους φοβάται».[5]
Το σύνθημα, εξ άλλου, των φίλιων δυνάμεων του καθεστώτος, αυτήν την πρώτη, κρίσιμη περίοδο του συριακού εμφυλίου πολέμου, ήταν «Αλ-Άσαντ ή καίμε την χώρα». Το ίδιο αφήγημα θα προωθήσει και ο ίδιος ο Άσαντ σε μια από τις πρώτες συνεντεύξεις που έδωσε σε διεθνές μέσο μετά το ξέσπασμα της συριακής εξέγερσης: «H Συρία λειτουργεί ως κόμβος της ευρύτερης περιοχής, είναι το σημείο που ενώνονται οι τεκτονικές πλάκες, και αν παίξει κανείς με αυτό θα προκαλέσει σεισμό… θέλετε να δείτε ένα ακόμη Αφγανιστάν ή δεκάδες Αφγανιστάν; Οποιοδήποτε πρόβλημα στη Συρία θα βάλει φωτιά σε όλη την περιοχή».[6]
Επρόκειτο, λίγο ως πολύ, για μια αυτοεκπληρούμενη προφητεία. Στα δε χρόνια που θα ακολουθήσουν, συχνά οι δυνάμεις του καθεστώτος, συνεπικουρούμενες από το Ιράν και την Χεζμπολάχ, θα αναπτύξουν αρκετές φορές μια συμβιωτική σχέση με τις δυνάμεις του Ισλαμικού Χαλιφάτου. Τουλάχιστον, έως ότου άλλες, μετριοπαθέστερες οργανώσεις που αντιπροσώπευαν μεγαλύτερο κίνδυνο για την επιβίωση του καθεστώτος πάψουν να αποτελούν σοβαρή απειλή –όπως ήταν ο Ελεύθερος Συριακός Στρατός (FSA) μέχρι ενός σημείου, προτού φυλλορροήσει και καταστεί κι αυτός ενεργούμενο.
Το ίδιο συμβαίνει, συχνά, και με την άμεση επέμβαση της Ρωσίας: δίνει προτεραιότητα στην καταπολέμηση των οργανώσεων που η ίδια πιστεύει ότι ενισχύουν την πολιτική των ΗΠΑ, ενώ, στρέφεται εναντίον του Ισλαμικού Χαλιφάτου μόνον όταν έχει ξεμπερδέψει με όλους τους υπόλοιπους.[7] Η τακτική αυτή, όμως, επέτρεψε την μετεωρική άνοδο που είχε το Ισλαμικό Χαλιφάτο μέσα στον συριακό εμφύλιο και μόνον δυνάμεις όπως οι Κούρδοι στον Βορρά της χώρας θα παίξουν καθοριστικό ρόλο για την ανάσχεσή του.
Υπάρχει, επίσης, και ένα άλλο μεγάλο κεφάλαιο που αφορά στις οικονομικές συναλλαγές του καθεστώτος Άσαντ με την επικράτεια που ελέγχει ο ISIS. Από το 2014, ως και το 2018 υπάρχουν σαφέστατα τεκμήρια ότι το καθεστώς του Άσαντ καλύπτει ένα μέρος από το έλλειμμα των κυρώσεων που αντιμετωπίζει σε πετρέλαιο, από το λαθρεμπόριο στο οποίο επιδίδεται ο ISIS για να χρηματοδοτήσει τo Χαλιφάτο. Οι τράπεζες, ακόμη, που δρουν στην επικράτειά του, διευκολύνονται από το καθεστώς προκειμένου να συνεχίσουν κανονικά τις συνδιαλλαγές τους. Σε αυτήν την άτυπη γραμμή τροφοδοσίας, εμπλέκεται βέβαια και η Τουρκία, καθώς πολλές από τις συνδιαλλαγές έχουν τριγωνική μορφή, και σε αυτές εμπλέκεται και το καθεστώς Ερντογάν.[8]
Θανάσιμες εργαλειοποιήσεις
Όλα τα παραπάνω δεν σημαίνουν, βέβαια, ότι ο ISIS υπήρξε ενεργούμενο του καθεστώτος Άσαντ. Το τελευταίο, όμως, θα σπεύσει να εργαλειοποιήσει τον ριζοσπαστικό ισλαμισμό στο πλαίσιο μιας στρατηγικής για την δική του επιβίωση –όπως εξ άλλου έκανε και πριν το 2010, με το Ιράκ. Οι επιλογές του, όμως, θα επιτρέψουν την ισχυροποίηση του ISIS, και επομένως, θα διευκολύνουν την εγκαθίδρυση της εξουσίας του στην επικράτεια της χώρας, με όλα τα εγκλήματα και την βαναυσότητα που την συνόδευσαν.
Εν τέλει, το στρατήγημα του καθεστώτος Άσαντ πέτυχε, διότι και επιβίωσε μέχρι σήμερα, και κατάφερε να περάσει το αφήγημά του ότι τάχα καθ’ όλη την διάρκεια του εμφυλίου που ρήμαξε την χώρα «πολεμούσε την ισλαμική τρομοκρατία». Τα πράγματα, όμως, δεν ήταν καθόλου έτσι. Και το τίμημα αυτής της «επιτυχίας» υπήρξε τεράστιο, για τον ίδιο τον λαό της Συρίας πρωτίστως –ιδίως για μειονότητες όπως η Χριστιανική. Αλλά και για την ίδια την Ευρώπη, ακόμα, αν αναλογιστούμε τα ανεξέλεγκτα μεταναστευτικά κύματα που την κατέκλυσαν το 2015 και το πόσο τα πληρώνει μέχρι σήμερα.
[1] Alrefaai, Laila (2021) ‘Views: How the Assad Regime Helped Create, Support, and Perpetuate ‘ISIS’?’, Rowaq Arabi 26 (3), σσ. 39-46. Ηλεκτρονική διεύθυνση: https://doi.org/10.53833/KNMG9677
[2] Πηγή: https://wikileaks.org/plusd/cables/10DAMASCUS159_a.html.
[3] Roy Gutman, “Assad Henchman: Gere’s How We Built ISIS”, The Daily Beast, 12/01/2016. Ηλεκτρονική διεύθυνση: https://www.thedailybeast.com/articles/2016/12/01/assad-henchman-here-s-how-we-built-isis.html.
[4] Michael Weiss – Hassan Hassan, Isis: Inside the Army of Terror, Regan Arts., Νέα Υόρκη 2015, σελ. 145.
[5] Maria Abi-Habib, “Assad Policies Aided Rise of Islamic State Militant Group”, Wall Street Journal, 22/08/2014. Ηλεκτρονική διεύθυνση: https://www.wsj.com/articles/assad-policies-aided-rise-of-islamic-state-militant-group-1408739733.
[6] Andrew Gilligan, Andrew Gilligan και Ruth Sherlock, “Bashar al-Assad: I won’t waste my time with Syrian opposition”, Sunday Telegraph, 30 Οκτωβρίου 2011. Ηλεκτρονική διεύθυνση: https://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/middleeast/syria/8858667/Bashar-al-Assad-I-wont-waste-my-time-with-Syrian-opposition.html.
[7] Zack Beauchamp, “Russia says it’s bombing ISIS in Syria. It’s actually bombing their enemies”, Vox, 30/09/2015. Ηλεκτρονική διεύθυνση: https://www.vox.com/2015/9/30/9423229/russia-bombing-isis-syria.
[8] Matthew Levitt, “The Role of the Islamic State in the Assad Regime’s Strategy for Regime Survival: How and Why the Assad Regime Supported the Islamic State”, Washington Institute, 14/07/2021. Ηλεκτρονική διεύθυνση: https://www.washingtoninstitute.org/policy-analysis/role-islamic-state-assad-regimes-strategy-survival.