Η εποχή μας είναι εποχή μεταβάσεων, επαναοριοθετήσεων και αμφισβήτησης νοημάτων. Αυτό που μέχρι χτες συνιστούσε κατάκτηση και γινόταν κεκτημένο, είτε ατροφεί στο σήμερα είτε εξαϋλώνεται εξαιτίας των επαχθών οικονομικών συνθηκών και των κονφορμιστικών λογικών που οδηγούν στον αποκαλούμενο «μαζάνθρωπο». Με άλλα λόγια, στη σύγχρονη εποχή της εκθετικής τεχνολογίας και της διαταρρακτικής οικονομίας, ο άψυχος μηχανισμός της οικονομίας έχει αυτονομηθεί (πέρα από την κλασική θεώρηση του Χάμπερμας), εισβάλλοντας όχι μόνο στο λογισμικό της διακυβέρνησης, αλλά και στον ίδιο τον ανθρώπινο ψυχισμό.
Σε αυτό το πλαίσιο, οι παραδοσιακές ιδεολογίες ως «-ισμοί» είτε φυλλοροούν είτε τείνουν στην ακρότητα των θέσεων τους, προκειμένου να προβάλλουν αντίσταση στην ορμή των αγορών και στις αρνητικές εκφάνσεις της παγκοσμιοποίησης. Περισσότερο από ποτέ, εγείρεται το αίτημα των πολιτικών και κοινωνικών συζεύξεων, καθώς τα προβλήματα δεν έχουν ιδεολογικό, αλλά πραγματιστικό πρόσημο και απαιτούν λύσεις από την Πολιτική. Από μια Πολιτική που καλείται να αναπροσδιοριστεί, ανατροφοδοτώντας το περιεχόμενό της και τη σχέση της με τον πολίτη.
Είναι αλήθεια ότι τόσο ο φιλελευθερισμός όσο και ο σοσιαλισμός, στις κλασικές τους προβολές, «φαίνονται» να μην μπορούν να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις της εποχής. Η αποθέωση του παγκοσμιοποιημένου ατόμου, χωρίς κοινωνικό δίχτυ προστασίας και η εμμονή στην ισοπεδωτική ομοιομορφία που προτάσσουν εκατέρου οι παραπάνω ιδεολογικοί δρόμοι, οδήγησαν στα ανάλογα αποτελέσματα: της λατρείας/τοτέμ των αγορών και της λατρείας/τοτέμ της ιδεοληψίας και των αδιόρατων στοχεύσεων και ενός καταστροφικού βολονταρισμού.
Κατά κύριο λόγο, η κατίσχυση του φιλελευθερισμού έναντι του σοσιαλισμού φάνηκε να αποτελεί τη «μεγάλη νίκη» στην ιστορία του ανθρώπινου πολιτισμού. Μήπως όμως αυτή έγινε με πύρρειους όρους; Με άλλα λόγια, στην «εποχή των άκρων», περισσότερο από ποτέ, μια ιδεολογία όσο πανίσχυρη και να είναι, αυθύπαρκτα, δεν προσδίδει, ουσιαστικό περιεχόμενο στην Πολιτική, παρά μόνο όταν αντικρίζει κριτικά τον εαυτό της. Όταν δηλαδή επιχειρεί να συγκεράσει και όχι να απολυτοποιήσει, όταν καθίσταται διασκεπτική και όχι διχαστική.
Μήπως μόνο, κατά αυτόν τον τρόπο, οι ιδεολογίες από ‘κλειστά συστήματα ιδεών’ αποκτούν ευελιξία και μπορούν να ανταποκριθούν στις σύγχρονες ανοιχτές κοινωνίες; Όχι ως ”κλειστά κουτιά”, αλλά ως ”καλειδοσκόπια” ιδεών και νοημάτων;
Προς τούτο είναι άλλης τάξης να νοθεύεις τις αξίες σου και άλλης το να επιχειρείς διαλεκτικά να τις συνθέσεις ως ένα άλλο πρόταγμα.
Στη ″μεταποιημένη πραγματικότητα”, η ελευθερία και η οικονομική προσπάθεια για την απόκτηση αυτού που θέλει ο καθένας, «ως νοικοκύρης του εαυτού του», και μόνο, συνιστούν τα αίτια της φαινομενολογικής επικράτησης του φιλελευθερισμού έναντι του σοσιαλισμού ή ακόμα τα «ανώτερα ποιοτικά χαρακτηριστικά» του ενός έναντι του άλλου. Όμως λαμβάνοντας υπόψη το σύγχρονο καπιταλιστικό σύστημα, τις εγγενείς αντιφάσεις που το διέπουν και τις οδυνηρές του εκβολές για το άτομο, κάθε στρατευμένη και πειθήνια απόπειρα σύμπραξης του φιλελευθερισμού με αυτή την παγκόσμια παθολογία, φρόνιμο είναι να συνιστά παράδειγμα προς αποφυγή. Και τούτο διότι, με αυτό τον τρόπο, ο φιλελευθερισμός αντιστρατεύεται το αληθινό του περιεχόμενο και γίνεται μια αντεστραμμένη αρνητική εκδοχή, όμοια με αυτή των «μισητών» του πολέμιων.
Σ’ αυτή τη βάση, η οξυγόνωση του φιλελευθερισμού, ως Αγαθού στο χώρο της Πολιτικής και της ίδιας της κοινωνικής ζωής, πράγμα που συναρτάται με τη διηνεκή προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, διέρχεται από μια άλλη οδό: τη σωκρατική διαλεκτική. Μέσα από τη συνακόλουθη διάδραση με την κοινωνία, ο φιλελευθερισμός «γεμίζει την ουσία του, ανατάσσοντας την αλήθεια του». Αυτό είναι και το νόημα της διαλεκτικής, με τη φιλοσοφική και αυθεντική της ερμηνεία.
Σ’ έναν κόσμο που κυριαρχούν ακριβώς τα αντιθετικά δίπολα, μέσα από τη διαλεκτική δράση, προχωρείς στις αναγκαίες προσαρμογές, χωρίς ιδεολογικές αγκυλώσεις. Ο σύγχρονος διαλεκτικός φιλελευθερισμός δεν είναι κοινωνικά φοβικός και ενοχικός. Γνωρίζει την ποιοτική του υπεροχή, αλλά συνθετικά και όχι δοκησίσοφα, προβάλλει τις θέσεις του, σε ώσμωση με άλλα ιδεολογικά πρίσματα και ρεύματα - το ελληνικό Σύνταγμα, άλλωστε, στο άρθρο 25, με την αναφορά στο κοινωνικό κράτος δικαίου, υπονοεί τη σύζευξη κοινωνίας και δικαιωμάτων, ισότητας και ελευθερίας.
Κατεξοχήν, λοιπόν, ο διαλεκτικός φιλελευθερισμός, πηγαίνει πιο πέρα από την ιστορική αναγκαιότητα του ριζοσπαστικού φιλελευθερισμού, υπερβαίνοντας τον κοινωνικό φιλελευθερισμό που στην ελληνική πολιτική κουλτούρα επιχειρούσε να διαβουλευτεί με την κοινωνία, με μηχανισμούς άμυνας και ιστορικά συμπλέγματα ιδεολογικής μειονεξίας και μετάθεσης ενοχών στην «Άλλη», τη σοσιαλιστική ιδεολογική όχθη.
Σε πιο δυναμικό πλαίσιο, ο διαλεκτικός φιλελευθερισμός αντικρίζει την ιδεολογική πραγματικότητα, παλεύοντας και αγαπώντας άλλες διαφορετικές οπτικές. Σε άμεση συνάφεια, ο διαλεκτικός φιλελευθερισμός οδηγεί στον επαναπροσανατολισμό της οικονομικής σκέψης, ανατρέχοντας στις φιλελεύθερες ρίζες, όπου «Λυδία Λίθο» της οικονομίας συνιστά, πρωτίστως, η παραγωγή και όχι η κατανάλωση (υπό αυτό το πρίσμα αντιμάχεται κάθε παρεμβατισμό που εμποδίζει την ιδιωτική πρωτοβουλία και επένδυση, οδηγώντας σε μαρασμό τα υγιή παραγωγικά μέρη της οικονομίας). Συνάμα, στην πολιτική του εφαρμογή, αυξάνει τον ”συντελεστή προσαρμοστικότητάς” του με την τεχνολογική πραγματικότητα και προβάλλει ένα πρότυπο διακυβέρνησης ή ηγεσίας, όπου η ηθική της ευθύνης συνυπάρχει με την ηθική του αποτελέσματος.
Είναι ακριβώς η εποχή μας που βρίθει μετά-νοηματοδοτήσεων, σε κάθε επίπεδο του πνεύματος και της ίδιας της ζωής. Ως εκ τούτου, ο φιλελευθερισμός, ως ιδέα που γίνεται, διαλεκτικά, πράξη, ίσως οδηγεί στην αποκρυπτογράφηση του κατεξοχήν σιβυλλικού χαρακτηριστικού της δημοκρατίας, όπου το «λίγο είναι πολύ και το πολύ λίγο».
1 Το παρόν άρθρο βασίζεται σε μια πρωτότυπη έννοια-ιδέα των συντακτών του που βρίσκεται υπό έκδοση αντίστοιχης ομώνυμης πραγματείας: «Ο Διαλεκτικός Φιλελευθερισμός», μια πρόταση ιδεολογικού αναστοχασμού επί της Πολιτικής.