Για τον Εμφύλιο δεν έχω τίποτα καινούριο να πω. Ότι είχα να πω ειπώθηκε ήδη σε άρθρα, βιβλία συν 7 ταινίες (βραβευμένες και για το περιεχόμενό τους). Kανείς δεν τις αμφισβήτησε μέχρι σήμερα, εκτός από μια ηλίθια επερώτηση στη Βουλή για την οποία θα πω δυο λόγια πιο κάτω.
Για του λόγου το αληθές σημειώνω αποσπασματικά μερικά σχόλια του Τύπου. (Βίοι Παράλληλοι του Εμφυλίου: Καλύτερη ενημερωτική εκπομπή της Ελληνικής Τηλεόρασης από την Επιτροπή Κριτικών των ετήσιων βραβείων στην 6ωρη βερσιόν, 1998)
***
«Η Μεγαλειώδης τοιχογραφία του Ροβήρου Μανθούλη για τον Ελληνικό Εμφύλιο Πόλεμο βραβεύεται στο στο υψηλού επιπέδου Διεθνές Φεστιβάλ Τηλεοπτικών Προγραμμάτων (F.I.P.A.) του Μπιαρίτζ. Ο Μανθούλης περιγράφει με άκρα προσοχή, με σχολαστικότητα και πάθος αυτά τα τραγούδια, αυτές τις μαρτυρίες, αυτά τα μονοπάτια που ανεβοκατέβαιναν άλλοτε οι πεινασμένοι και διψασμένοι πολεμιστές. Αυτά τα καταπληκτικά αρχεία, μιλάνε μισόν αιώνα αργότερα για τον πόνο, την πίκρα τού να έχεις γίνει ένα πιόνι στη διεθνή σκακιέρα. (Agnès Bozon-Verduaz, TELERAMA, Paris)
Γράφει ο Παύλος Τσίμας στα ΝΕΑ :
″Χρωστάμε ευγνωμοσύνη στο Ροβήρο Μανθούλη για την σχολαστική έρευνα και τα σπάνια ντοκουμέντα. Για τη λιτή και απέριττη γραφή, για το μέτρο με το οποίο αφηγείται μια ιστορία τόσο σπαρακτική, χωρίς να την εξευτελίζει με εύκολους συναισθηματισμούς” .
Πόπη Δαμιανάκου στην ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ :
″Χωρίς αναζήτηση ενόχων και εύκολων ερμηνειών, αντιπαραθέτοντας ο Μανθούλης τις αφηγήσεις αξιωματικών του ΕΛΑΣ (του Χαρίλαου Φλωράκη, μεταξύ άλλων) και του Εθνικού Στρατού οι οποίοι βρέθηκαν αντιμέτωποι στις ώρες του αλληλοσπαραγμού, αφήνει την πίκρα να αναβλύσει αβίαστα, ακόμη και από τις πιο ψύχραιμες περιγραφές”.
Ο Πολυμέρης Βόγλης (Καθηγητής του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, Τμήμα Ιστορίας, Αρχαιολογίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας) στο ΒΗΜΑ :
Ο εμφύλιος πόλεμος μέσα από τη ματιά του Ροβήρου Μανθούλη
″Με ποιο τρόπο μπορεί κανείς να προσεγγίσει και να αποτυπώσει οπτικά ένα ιδιαίτερα φορτισμένο και σύνθετο γεγονός, όπως ο ελληνικός εμφύλιος πόλεμος; Ο Ρ. Μανθούλης προτείνει μια πολυεπίπεδη και πολυφωνική προσέγγιση του εμφυλίου πολέμου. Χρησιμοποιεί πλούσιο τεκμηριωτικό υλικό. . Το ιδιαίτερο ενδιαφέρον έγκειται στην προσπάθεια να ανασυνθέσει την εποχή του εμφυλίου πολέμου σε όλη τη συνθετότητα του: ως διεθνές, πολιτικό, στρατιωτικό, και προσωπικό γεγονός. Ο Ρ. Μανθούλης με το ντοκιμαντέρ του απομακρύνεται από τις συνήθεις μονοδιάστατες προσεγγίσεις του εμφυλίου και προτείνει μια πολυφωνική διαπραγμάτευση στην οποία τόσο η εικόνα όσο και η μνήμη έχουν αξία τεκμηρίου”.
***
Την εποχή που εμφανίστηκε η ταινία μου για τον Εμφύλιο (1997) οι παλαιοί πολεμιστές της φιλοσοβιετικής Αριστεράς ήταν αδύνατο να παραδεχτούν ότι ο Στάλιν μπορούσε να παραδώσει την Ελλάδα στον Τσώρτσιλ, μαζί με ένα τεράστιο κίνημα Εθνικής Αντίστασης το οποίο είχε σαν αποτέλεσμα την εμφύλια σύγκρουση. Όμως τα Πρακτικά των συνομιλιών ΣΤΑΛΙΝ-ΤΣΟΡΤΣΙΛ στο Κρεμλίνο της 9ης Οκτωβρίου του 1944 (και ώρα 10:30 μμ!) βρέθηκαν από έναν σοβαρό Έλληνα ιστορικό στα Γενικά Βρετανικά Αρχεία, στο Λονδίνο (Public Record Office, Prime Minister No 3/434 - The Moscow Talks).*
Κοιτάξτε όμως πώς μπορούν να χάσουν το κύρος τους (για να μην πω κάτι χειρότερο) μερικοί συντηρητικοί βουλευτές που δέχονται να συνυπογράψουν μια γελοία επερώτηση που κατηγορεί την ΕΡΤ για την προβολή της ταινίας μου, η οποία κατ ’αυτούς ”εμφανίζει ψευδώς την αγγλική αεροπορία να βομβαρδίζει διάφορες συνοικίες της Αθήνας, κατά τα Δεκεμβριανά”, χωρίς οι υπογράφοντες την Επερώτηση να έχουν δει την ταινία! Διότι όχι μόνο οι βομβαρδισμοί αλλά και η σκηνή που δείχνει τον Υπουργό Εξωτερικών (Foreign Office) της Μεγἀλης Βρετανίας Άντονυ Ήντεν να παρακολουθεί ευχαριστημένος τους βομβαρδισμούς από την ταράτσα της Βρετανικής Πρεσβείας, ήταν από αρχεία του BBC. Αλλά είχε βομβαρδιστεί και το σπίτι μου! (Το BBC το είχε αποκρύψει!) Κάποιος είπε στους κακόμοιρους τους βουλευτές -της τότε Αντιπολίτευσης- βάλτε εδώ μια υπογραφή. Και την έβαλαν! Και οι 30!
Τους δύο Εμφύλιους τους έζησα στο πετσί μου. Στην Αθήνα μεν, αλλά και το αθηναϊκό πετσί είναι. Έλα όμως που δεν μ′ αφήνουν ήσυχο. Κάθε τόσο ο Εμφύλιος μου ρίχνει κι από μια μπαταριά. Όταν μεταδόθηκε η ταινία μου στη Γαλλία, μου γράφει ένας Ελληνοχασάπαρχος από ένα χωριό του Βελγίου «ωραία η ταινία σας, αλλά πρέπει να σας πω ότι είμαι πολύ περήφανος που έσφαξα με τα χέρια μου δύο κομμουνιστοσυμμορίτες κι έτσι γλίτωσα από το ταμείο του κράτους δύο συντάξεις!». Μάλιστα.
Είχα δίκιο το 1948 που έλεγα -μαζί με τον Σοφούλη, τον Μάρκο και τον Τσαλδάρη- ότι αυτός ο πόλεμος έπρεπε να σταματήσει. Ο τελευταίος μάλιστα έστειλε τον δημοσιογράφο και πολιτικό του φίλο Γεώργιο Δρόσο στον Μάρκο, με τη βοήθεια του Τίτο, με προτάσεις ειρήνευσης. Τι τον έπιασε τον Ζαχαριάδη και ζητούσε να δικαστεί η κυβέρνηση των Αθηνών γιατί αλλιώς θα συνέχιζε τον πόλεμο μέχρι την τελική νίκη;
Η ζωή μου είναι γεμάτη συμπτώσεις. Συχνά συμπτώσεις πολιτικές. Μια από αυτές αναφέρεται στο σπίτι μου που βομβαρδίστηκε από τα αγγλικά αεροπλάνα. Όσο απίστευτο και αν μοιάζει, γνώρισα αυτόν που το ”βομβάρδισε”! Το 1945 ήμουν 15 χρονών. Επειδή είχαμε πολλά επεισόδια (ακόμα και δολοφονίες) στους δρόμους της Αθήνας, αποφασίσαμε με τον φίλο μου τον Ιάσονα να μάθουμε ιαπωνική πάλη στον Πανελλήνιο Σύλλογο! Δάσκαλο είχαμε έναν Άγγλο προπονητή του Ζίου Ζίτσου, ονόματι Βάος, που είχε παραιτηθεί από τον στρατό για να μείνει στην Αθήνα. Μια μέρα, σ′ ένα διάλειμμα του αναφέρω τον βομβαρδισμό που υπέστη το σπίτι μου από τους συμπατριώτες του. ”Εγώ φταίω” μου λέει! ”Στα Δεκεμβριανά ήμουν στην Ομάδα Πληροφοριών των Βρετανικών Δυνάμεων. Οι Ελασίτες κατέλαβαν τις Φυλακές Αβέρωφ, Και πήρα εντολή να ντυθώ Ελασίτης και να πάω με μοτοσυκλέτα μέχρι της Φυλακές Αβέρωφ για να δω αν οι Ελασίτες ήταν στρατοπεδευμένοι στις Φυλακές ή στις γύρω γειτονιές. Πάντως δεν ήταν στο κτήριο των Φυλακών. Και το ανέφερα στην Αεροπορία!”. Ο φίλος μου ο Βάος είχε στείλει τα αεροπλάνα! Όταν βομβαρδίστηκε το απέναντι σπίτι τρέξαμε να χωθούμε σε ένα υπόγειο. Στο κρεβάτι μου βρήκα δυο βλήματα από πολυβόλο αεροπλάνου!
Η δεύτερη σύμπτωση, ακόμα πιο δραματική, ήταν η αποκάλυψη ενός κρατικού μυστικού του Εμφυλίου που μου έγινε από τον Στρατηγό Γεώργιο Κουμανάκο. Για την σύλληψη στα Ζαγόρια του Καπετάν Γιαννούλη του Δημοκρατικού Στρατού και την απελευθέρωσή του με σκοπό να επιστρέψει στο Αρχηγείο του Μάρκου με μια Επιστολή-Πρόταση της Κυβέρνησης για Ειρήνευση.
Και ιδού τώρα η ξαφνική επίσκεψη που δέχτηκα από την Όλγα Ζαχαριάδη, την κόρη του Νίκου. Ο Ζαχαριάδης γράφει κάπου: «Στη Σοβ. Ενωση όπου σπούδαζα, τέλη του 1929, γνωρίστηκα και συνδέθηκα με τη γυναίκα μου Μαρία Νοβάκοβα του Κ.Κ. Τσεχοσλοβακίας». Ήταν γνωστό ότι μαζί της απέκτησε ένα γιο. Τον Κύρο. Μια κόρη (ονόματι Όλγα) δεν την έχει αναφέρει ποτέ. Η Όλγα λοιπόν πριν από δύο χρόνια μού στέλνει μήνυμα από την Πράγα. Έμαθε για την ταινία μου τη σχετική με το Εμφύλιο και με παρακαλεί να της στείλω μια κόπια.
Η Όλγα θα πρέπει να ήταν τότε 65 χρόνων. Της έστειλα την κόπια για να βλέπει με την ησυχία της τα έργα του πατέρα της. Φυσικά έσπευσα να μάθω περισσότερα για την Όλγα, η οποία σε όλη της ζωή είχε δει τον πατέρα της μόνο μια φορά! Για 15 μέρες! Αλλά θα μας τα πει η ίδια την επόμενη Κυριακή.
* Βλ. Γιάννης Ανδρικόπουλος, “300 Ανέκδοτα έγγραφα από το προσωπικό Αρχείο του Ουίνστον Τσόρτσιλ για την Ελλάδα” Αθήνα 1974.