α. «Χάριν της ιστορικής αλήθειας οφείλω να διαπιστώσω ότι μόνον οι Έλληνες, εξ όλων των αντιπάλων οι οποίοι με αντιμετώπισαν, πολέμησαν με παράτολμον θάρρος και υψίστην περιφρόνησιν προς τον θάνατον», (Χίτλερ)
β. «Αλίμονο στη χώρα που έχει ανάγκη από ήρωες», (Μπρεχτ)
Μία βιαστική ανάγνωση των δύο παραπάνω θέσεων ίσως θα μάς οδηγούσε στη διαπίστωση πως μεταξύ τους υπάρχει μία διαφορετική εκτίμηση και αξιολόγηση για τον «ηρωισμό». Ο Χίτλερ πλέκει το «εγκώμιον» των Ελλήνων που πολέμησαν ηρωικά («παράτολμον θάρρος και υψίστην περιφρόνησιν προς τον θάνατον») κατά τον Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο. Από την άλλη πλευρά ο Μπρεχτ οικτίρει τη χώρα που χρειάζεται ήρωες.
Ωστόσο η αλήθεια εστιάζεται στο γεγονός πως οι ηρωικές πράξεις προκαλούν τον θαυμασμό και αναγνωρίζονται ως η βασική προϋπόθεση για την επιβίωση όχι μόνον μιας χώρας αλλά και για τη νοηματοδότηση της προσωπικής μας ζωής. Γι’ αυτό ακριβώς σε παγκόσμιο επίπεδο στις εθνικές επετείους κάθε χώρας (αλήθεια υπάρχει χώρα χωρίς εθνική επέτειο;) προβάλλονται με έμφαση οι ηρωικές πράξεις κάποιων προσώπων που λειτουργούν ως πρότυπα διαπαιδαγώγησης για τους νεότερους.
Τα ηρωικά σύμβολα
Οι Έλληνες – αλλά και πολλοί άλλοι λαοί – αρέσκονται να δανείζονται και να υπερπροβάλλουν μύθους και ηρωικά σύμβολα από την μυθολογία και την παράδοσή τους με αντικειμενικό στόχο να τονώσουν το εθνικό φρόνημα σε περιόδους εθνικής κρίσης.
Τα ηρωικά σύμβολα, επίσης, υπηρετούν κατά τον καλύτερο τρόπο και την προσπάθεια του ατόμου να δομήσει την ταυτότητά του αλλά και της κοινωνίας όταν αυτή αποφασίσει να τροποποιήσει ριζικά την παρηκμασμένη εικόνα της. Και επειδή οι αλλαγές της κοινωνίας και η δόμηση της προσωπικής ταυτότητας πρώτα επιτελούνται σε φαντασιακό – συμβολικό επίπεδο και μετά υλοποιούνται στην καθημερινότητα, γι’ αυτό οι «ήρωες» συνιστούν το θεμελιακό στοιχείο των παραπάνω στόχων και διαδικασιών.
Έχει παρατηρηθεί πως σε καιρούς «κανονικότητας» ή και σε δύσκολες περιόδους άτομα και κοινωνίες ή λαοί αναζητούν μία διαφυγή μέσα από ηρωικές πράξεις. Επειδή οι τελευταίες προϋποθέτουν ψυχικό σθένος και ικανότητες που υπερβαίνουν κατά πολύ τον «μέσο» καθημερινό άνθρωπο, τότε προβάλλει ως αναγκαιότητα ο δανεισμός και η υπερπροβολή ηρωικών συμβόλων καταξιωμένων και αποδεκτών και χρονικά ανθεκτικών. Απώτατος στόχος αυτού του «δανεισμού» - υπερπροβολής των ηρωικών συμβόλων είναι η εκδήλωση μιας επιθυμητής κοινωνικής συμπεριφοράς (συνεργασία, ηθική ακεραιότητα, αγωνιστικό πνεύμα…) ικανής να δημιουργήσει τις συνθήκες για την ψυχική ανάταση των νέων αλλά και για την εθνική αναγέννηση.
Μπορεί οι ηρωικές πράξεις και οι μορφές των πολεμιστών του 1940 αλλά και των αγωνιστών του 1821 να είναι χρονικά πιο κοντά (αλλά και βιωματικά ή συναισθηματικά) με την ψυχολογία του σύγχρονου Έλληνα και ιδιαίτερα της νέας γενιάς, ωστόσο τα ηρωικά πρότυπα του παρελθόντος και ιδιαίτερα του Ομήρου εμπνέουν περισσότερο, αν και ως ένα βαθμό κινούνται σε μυθικό επίπεδο. Και το ερώτημα εξακολουθεί να παραμένει πάντα βασανιστικό, αν και σε ποιο βαθμό τα ηρωικά πρότυπα του παρελθόντος (πραγματικά ή μυθικά) μπορούν να λειτουργήσουν διαπαιδαγωγητικά σήμερα σε μια κατεξοχήν αντι-ηρωική εποχή.
Κανονικότητα ή Ηρωισμός;
Και το ερώτημα είναι πάντοτε διττό: Ποιο το περιεχόμενο του σύγχρονου ήρωα και πώς μπορεί να νοηθεί ο ηρωισμός μέσα σε μία πολλαπλώς αναζητούμενη κανονικότητα;
Πολλοί είναι εκείνοι που εκθειάζουν τον ηρωισμό των ανωνύμων και γι′ αυτό επιζητούν τον ήρωα της καθημερινότητας. Τον σύγχρονο Έλληνα τον συγκινούν περισσότερο οι προσπάθειες και ο αγώνας εκείνων των ανθρώπων της καθημερινότητας που επιβιώνουν περήφανα μέσα από τις μυλόπετρες της υλικής στέρησης μακριά από κόμματα, συνδικαλιστικές ενώσεις και διαδηλώσεις. Είναι αυτοί που σιωπηλά υπερβαίνουν τον ακρωτηριασμό της ηθικής σήψης και περήφανα διεκδικούν το δικαίωμα να είναι ελεύθεροι μέσα σε μία κοινωνία που απεργάζεται την δουλεία τους σε όλες τις εκφάνσεις της.
Από την άλλη πλευρά ανιχνεύεται μία παραδοξότητα στο γεγονός και στην παραδοχή πως οι κοινωνίες προοδεύουν σε συνθήκες κανονικότητας, ενώ ταυτόχρονα υπερπροβάλλεται η ανάγκη για ηρωισμό με στόχο την ατομική αυτοπραγμάτωση και την εθνική επιβίωση και ανάταση.
Κάθε ηρωική πράξη, όμως, από τη φύση της ακυρώνει τα θεσμοθετημένα κοινωνικά πρότυπα και εναντιώνεται σφοδρά στην κανονικότητα.
Τα ηρωικά σύμβολα του παρελθόντος (πολεμικά, κοινωνικά, επιστημονικά…) αναδύθηκαν και αναδείχτηκαν μέσα από πράξεις ανυπακοής και απειθαρχίας στα συμβατικά πρότυπα και επιταγές της κανονικότητας. Εξάλλου το «η ανθρώπινη ιστορία ξεκίνησε με μία πράξη ανυπακοής» (Φρομ) είναι ένα διαχρονικό γρονθοκόπημα στον εφησυχασμό και στο συντηρητικό πνεύμα που επωάζει η κανονικότητα.
Τα βασανιστικά ερωτήματα
Πολλοί ίσως διερωτηθούν στο τι μπορεί να σημαίνουν στις μέρες μας οι έννοιες «ήρωας» και «ηρωική πράξη»; Τι περιεχόμενο δίνουν σ’ αυτές οι νέοι που προετοιμάζονται να ζήσουν στην εποχή του metaverse; Μία εποχή εικονικού κόσμου και ψηφιακών χώρων που γίνονται αισθητοί και «ζωντανοί» με τη χρήση της εικονικής πραγματικότητας (VR) ή της επαυξημένης πραγματικότητας (AR);
Σε αυτό το μετα-σύμπαν που οι άνθρωποι θα επικοινωνούν και αλληλεπιδρούν διαδικτυακά και θα αγοράζουν «εικονική γη» κι άλλα ψηφιακά περιουσιακά στοιχεία, ποια συναισθήματα μπορούν να διεγείρουν οι στρατιώτες στο Αλβανικό μέτωπο, οι άγνωστες γυναίκες στα βουνά της Πίνδου και οι φουστανελοφόροι αγωνιστές του 1821;
Ποιους συγκινούν οι ήρωες και οι ηρωικές πράξεις σήμερα στην αντι-ηρωική εποχή που κυριαρχούν τα πλούτη των πετυχημένων (αθλητών, ηθοποιών…), που η δημιουργική αμφισβήτηση και η υγιής αντισυμβατικότητα ταυτίστηκαν με τον ισοπεδωτικό μηδενισμό και την εκκεντρικότητα κάποιων τατουάζ;
Υπάρχει σήμερα ηρωισμός; Μάς χρειάζεται μία ηρωική ταυτότητα για να λειτουργήσουμε ως σύγχρονοι πολίτες σε μία δημοκρατία που υπονομεύεται από ενδογενείς και εξωγενείς παράγοντες; Τι μπορούν να εμπνέουν στον σύγχρονο νέο οι ηρωικές μορφές – πρότυπα του Αχιλλέα, του Οδυσσέα Ανδρούτσου, του Παύλου Μελά ή του χαμένου «Ανθυπολοχαγού της Αλβανίας»;
Ίσως στις μέρες μας να είναι δραματικά επίκαιρες οι διαπιστώσεις των δύο ποιητών μας για την ταυτότητα των ηρώων:
«Στα σκοτεινά πηγαίνουμε, στα σκοτεινά προχωρούμε… Οι ήρωες προχωρούν στα σκοτεινά»
(Σεφέρης)
ή
«Ανέβαινε τώρα μονάχος και ολόλαμπρος»
(Ελύτης)