Στις αρχές Ιουνίου 1987 απεβίωσε ο Αλέξανδρος Ιόλας. Η φετινή χρονιά επίσης σηματοδοτεί τα διακόσια χρόνια από τη γέννηση του Καρλ Μαρξ. Ενδιαφέρον θα ήταν να θυμηθούμε με ποιόν τρόπο ο θρυλικός γκαλερίστας, προσεγγίζοντας θεματολογικά τον πατέρα του Σοσιαλισμού, συνέβαλε στην πνευματική αναδόμηση αυτής της πολιτικής απόκλισης, δια χειρός Άντι Γουόρχολ.
Ένα τέταρτο του αιώνα μετά την πτώση του τοίχους του Βερολίνου – του αντιπροσωπευτικότερου συμβόλου του Ψυχρού Πολέμου- και της κατάρρευσης της Σοβιετικής Ενώσεως – κυρίαρχης στρατιωτικής δύναμης του Ανατολικού Μπλοκ - η διακοσιοστή επέτειος από τη γέννηση του Καρλ Μαρξ επισκιάζεται από τη δραματική γεωπολιτική συρρίκνωση του Υπαρκτού Σοσιαλισμού (του κράτους της εργατικής τάξης). Ως εκ τούτου, η καινούργια αυτή πραγματικότητα επιτρέπει περισσότερο εναλλακτικές προσεγγίσεις όπως, για παράδειγμα, την ερμηνεία του Σοσιαλισμού από την Αμερικάνικη Ποπ Αρτ εστιάζοντας στον τρόπο με τον οποίο ο ”Μάγος της Νέας Υόρκης” – ’Αντι Γουόρχολ ερμήνευσε τον μεγαλύτερο πρωταγωνιστή της Αριστεράς, τον Βλαντίμιρ Λένιν.
Μας εξηγεί ο Κος Νίκος Σταθούλης, επίσημος βιογράφος του Αλέξανδρου Ιόλα και σύμβουλος τέχνης:
«Το ξημέρωμα της δεκαετίας του 1970 βρήκε τον Γουόρχολ στο απόγειο της καριέρας του», μας εξηγεί ο Νίκος Σταθούλης
Τα χρόνια εκείνα του οικονομικού μπουμ η Αμερική είχε καταληφθεί από την νοοτροπία της καταναλωτικής σκέψης. Ο Άντι Γουόρχολ πήρε την εικόνα μαζικής παραγωγής από τον χώρο της διαφήμισης και την έβαλε στα μουσεία, καθιερώνοντας την Ποπ Αρτ σαν πράξη αντίστασης στην καθιερωμένη αντίληψη της τέχνης. Συνέβαλε ο μέντορας του, ο Αλέξανδρος Ιόλας, που τον μύησε στην πλατωνική σκέψη, του ”χειροπιαστού”, του matter offact.
To 1971 πραγματοποιήθηκε επίσης η πρώτη πώληση έργου του Γουόρχολ στον οίκο Sotheby’s του Λονδίνου για μερικές εκατοντάδες χιλιάδες δολάρια, ποσό αστρονομικό για την εποχή.
Πίσω στη Νέα Υόρκη, είχε ήδη δημιουργήσει το Factory ένα τελείως πρωτότυπο εργοτάξιο δημιουργικής απασχόλησης όπου μέσα εκεί περιστοιχίζονταν όλες οι δημιουργικές φύσεις της πνευματικής πρωτεύουσας του κόσμου. Πέραν του καταξιωμένου ζωγράφου, φωτογράφου και σκηνοθέτη, ο Άντι ήταν πλέον και μια δύναμη στον εκδοτικό χώρο με το καινοτόμο περιοδικό Interview που απάλλαξε απ τον πουριτανισμό της τη σύγχρονη Αμερική.
Πάνω απ’ όλα ο Γουόρχολ κατέχει εξέχουσα θέση στην ιστορία της τέχνης για τα πορτραίτα του. Στα χέρια του οι Μέριλιν Μονρόε , Ελίζαμπεθ Ταίηλορ, Έλβις Πρίσλεϊ καθώς και εκατοντάδες προσωπικότητες της ελαφρόλαϊκής - της Ποπ- Αμερικάνικης τέχνης, ως και το απλό κονσερβοκούτι, το απορρυπαντικό ακόμα και το δολάριο, γίνονται σύμβολα που σηματοδοτούν την εποχή του σούπερ μάρκετ, του λαϊκού καταναλωτισμού.
«Πότε θα παρατήσεις όλον αυτό τον συρφετό και θ’ αρχίσεις να καταπιάνεσαι με σοβαρές προσωπικότητες;», εξιστορεί ο Νίκος Σταθούλης, επίσημος βιογράφος του Αλέξανδρου Ιόλα αναφερόμενος σε ένα περιστατικό που έλαβε χώρα στις αρχές της δεκαετίας του 1970 μεταξύ του Ιόλα και του Γουόρχολ.
Ο Ιόλας θεωρούσε τον εαυτό του συνομήλικο με τον κινηματογράφο, τον οποίον και μισούσε, κατατάσσοντας τον, σε αντίθεση με το θέατρο επί σκηνής, ως υποδεέστερη τέχνη. Εξαίρεση αποτελούσαν η «Γκρέτα» και η «Μαρλέν» όπως αποκαλούσε με το μικρό τους όνομα τις μυθικές Γάρμπο και Ντίτριχ της μεγάλης οθόνης οι οποίες τον συνόδευαν συχνά στα λαμπρά γκαλά της Παλαιάς Μετροπόλιταν Όπερα (που κατεδαφίστηκε το 1966), προσθέτοντας μπρίο στις εντυπωσιακές του εμφανίσεις στον εξώστη του Golden Horseshoe του Χρυσού Πετάλου, όπως αποκαλείτο το επίπεδο με τα φαρδιά καλυμμένα με βελούδο ιδιωτικά θεωρεία των μεγάλων δωρητών του ιστορικού θεάτρου που φιλοξενούσαν λαμπρά ονόματα όπως τους Βάντερμπιλτ , Κάρνεγκι και Ροκφέλερ.
Ο Κος Σταθούλης συνεχίζει:
“Ο Ιόλας ήταν κάθετα ενάντιος στην Χολιγουντιανή θεματολογία του προστατευομένου του, τον οποίον είχε και παρεμπιπτόντως ανακαλύψει το 1952, ενώ είχε καλλιεργήσει απέναντί του μια σχέση πατέρα υιού. Είναι καιρός ασχοληθείς με τις σημαντικές προσωπικότητες που σφράγισαν την Ιστορία για να τις εντάξεις στην αισθητική σου, όπως επιβάλλει η παράδοση γίνεται ανά τους αιώνες με τον κορυφαίο ζωγράφο της κάθε εποχής» - παρότρυνε ο Ιόλας πετώντας στον Άντι το αγαπημένο του παιχνίδι, την πρόκληση για να υπερβεί τον εαυτό του.
“«Μπουρζουά !!!», ήταν η λέξη που πάνω απ’ όλες απεχθανόταν ο Ιόλας, μεταδίδοντας αυτή την αποστροφή του για την βαρετή συντηρητική μεσαία τάξη στον αγαπητό του Γουόρχολ.”
Συνεπαρμένος όλη του τη ζωή από την Ιστορία ο Ιόλας έλεγε:«Μην κοιτάτε το μέλλον, η Ιστορία είναι το παρόν, γράφεται τώρα όπως μιλάμε, όπως αναπνέουμε», σε μία απίστευτα New Age προσέγγιση της ζωής μισό αιώνα προ του καιρού του.
Το 1972, επί προεδρίας Νίξον, έλαβε χώρα η πρώτη επίσημη επίσκεψη προέδρου των Ηνωμένων Πολιτειών σε Σοσιαλιστικό κράτος με το άνοιγμα των ΗΠΑ προς την μέχρι τότε εσωστρεφώς κλεισμένη Ερυθρά Κίνα δημιουργώντας μια πολιτισμική, άνευ προηγουμένου αντίδραση την οποία ο Γουόρχολ έσπευσε να εκμεταλλευθεί δημιουργώντας μια σειρά πορτρέτων του προέδρου Μάο. Όμως, με το ενδιαφέρον των Αμερικανών να μην εστιάζεται στην Πολιτική αλλά στις πολιτισμικές διαφορές με την μέχρι τότε μυστηριώδη Κίνα, τα πορτραίτα αυτά, που σήμερα κοσμούν πολλά μουσεία ανά τον κόσμο, κατατάχθηκαν στο Φολκλόρ και τη μόδα της εποχής για οτιδήποτε Κινέζικο.
Καθ όλη την διάρκεια της «ένδοξης πορείας» του Σοσιαλισμού οι αναπαραστάσεις του ανατρεπτικού προπάτορα ήταν σε αντίθεση εκπληκτικά …..συμβατικές! Μέσα από την περιορισμένη οπτική γωνία του Σοσιαλιστικού Ρεαλισμού (επισήμου πρίσματος της κρατικής οπτικής που δίεπε τις σοσιαλιστικές δημοκρατίες) ο Μαρξ εμφανιζόταν με πλούσια χαίτη, πλατύ μέτωπο πυκνή, λευκή, αλλά φροντισμένη γενειάδα και αυστηρό ύφος. Το look αυτό έτεινε να δημιουργήσει δέος στον φιλόσοφο υπερκεράζοντας κατά πολύ τον επαναστάτη. Επί της ουσίας βασιζόταν στο Βικτωριανό πρότυπο του σοφού ”Πάτερ Φαμίλια”, του ”Πατριάρχη” ενάντια στο οποίο, ειρωνικά, ο ίδιος ο Μαρξ εστράφη κατά τη διάρκεια της ζωής του.
“...Ιόλας και Γουόρχολ προβληματίστηκαν με την επιλογή μίας ηγετικής φυσιογνωμίας της Αριστεράς...”
«Μπουρζουά !!!», ήταν η λέξη που πάνω απ’ όλες απεχθανόταν ο Ιόλας, μεταδίδοντας αυτή την αποστροφή του για την βαρετή συντηρητική μεσαία τάξη στον αγαπητό του Γουόρχολ.
Είναι αυτονόητο ότι στην περίπτωση Μαρξ, η μεταφορά μίας τέτοιας κομφορμιστικής αισθητικής στους ανατρεπτικούς νόμους της Ποπ Αρτ θα ήταν τόσο αντιφατική που θα παρέπεμπε μόνο σε καρικατούρα, προσδίδοντας εν ολίγοις μια υπερβολική και κατά συνέπεια κωμική διάσταση στα χαρακτηριστικά του καθοδηγητή μίας μεγάλης μερίδας του τότε κόσμου.
Σε αντίθεση με την γενικευμένη ερμηνεία της προσωπικότητας του Γουόρχολ σήμερα, ο Άντι ήταν κάθετα ενάντιος στην παραμόρφωση του ανθρώπου. Στα πορτραίτα του προσπαθούσε πάντοτε να διατηρήσει την προσωπικότητα ανέπαφη παραμορφώνοντας την περιρρέουσα ατμόσφαιρα, το περιτύλιγμα. Ακολουθώντας πιστά τους κανόνες της διαφήμισης ξαναδυνάμωνε το καταναλωτικό ενδιαφέρον απέναντι στο προϊόν ανανεώνοντας την συσκευασία. Ο Κος Σταθούλης ολοκληρώνει: «Οι περισσότεροι καλλιτέχνες της μεταπολεμικής περιόδου παραμόρφωναν τα πρόσωπα. Ο Άντι όχι μόνο τα διατήρησε αλλά τα τοποθέτησε στην αιωνιότητα μέσα από μια αισθητική του απόλυτη καταναλωτισμού.»
Υπό τη σκιά του Μαρξ, τα επόμενα είκοσι χρόνια, Ιόλας και Γουόρχολ προβληματίστηκαν με την επιλογή μίας ηγετικής φυσιογνωμίας της Αριστεράς. Στην διάρκεια αυτής της περιόδου συντελέστηκε μια κυριολεκτικά “Γουορχολική” μεταστροφή με τον Μάγο της Νέας Υόρκης να δημιουργεί, το 1985, μια σειρά αναπαραστάσεων με μοναρχικό περιεχόμενο που παρουσίαζαν τέσσερις βασίλισσες: τις Ελισάβετ Β’, Μαργαρίτα ης Δανίας, Βεατρίκη της Ολλανδίας και Ντόμπι-Γουάλα της Σουαζιλάνδης.
Επρόκειτο για μια φυσιολογική εξέλιξη κατόπιν της παραγγελίας από τον Ιόλα, το 1981, των πορτρέτων του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Η σειρά σχεδιάστηκε ως συνοδευτικό έργο στην μεγαλειώδη έκθεση The Search for Alexander, αφιερωμένη στον μεγάλο Έλληνα στρατηλάτη με σημαντικά εκθέματα από ιδρύματα της Ελλάδας που φιλοξενήθηκε σε μερικά από α σημαντικότερα μουσεία της Βορείου Αμερικής.
Εν τέλει, λίγους μήνες πριν τον σχεδόν ταυτόχρονό θάνατο τους, το 1987, οι Ιόλας και Γουόρχολ έλυσαν τον Γόρδιο Δεσμό.
Εγκατέλειψαν για πάντα τον Μαρξ στρεφόμενοι στον διασημότερο μαρξιστή της παγκόσμιας Ιστορίας, τον Λένιν.
Το ιδιόμορφο μακρύ του πρόσωπο και το ακαθόριστο, φευγαλέο του βλέμμα ήταν τα εντυπωσιακά χαρακτηριστικά που προσέδιδαν στον Λένιν μια τεράστια αναγνωρισιμότητα, το σημαντικότερο κριτήριο επιλογής προσωπικότητας για τον Γουόρχολ.
Η Ethel Redner-Scull, δισεκατομμυριούχος και μαικήνας του Τζάσπερ Τζονς που απετέλεσε το πρώτο πορτραίτο αμέσως μετά τη Μέριλιν (1962) φιλοτεχνημένο από τον Γουόρχολ κατόπιν παραγγελίας του συζύγου της, μου είχε κάποτε τονίσει:
Με εξαίρεση τον Joe D Alessandro τον οποίον έκτισε μέσα απ τις ταινίες του , ο Άντι δεν δημιουργούσε προσωπικότητες. Αντιθέτως επέλεγε ήδη υπάρχουσες διασημότητες και τις μετατόπιζε σε μια άλλη διάσταση. Αυτή ήταν η μαγεία του, μας φίλτραρε όλους μέσα από τον δικό του κόσμο και μας έκανε αξέχαστους εναλλάσσοντας τα πολύχρωμα φόντα πολύχρωμους φόντους πίσω μας.
Υπό αυτό το πρίσμα, τα χαρακτηριστικά μίας από τις πλέον διάχυτες προσωπικότητες του εικοστού αιώνα αναδύονται μέσα από έναν μαύρο ή ερυθρό φόντο (ο Γουόρχολ δημιούργησε δυο παραλλαγές, τον Μελανό και Ερυθρό Λένιν). Η μελαγχολική και νωχελική έκφραση του συνδυάζεται με μια γροθιά και ένα βιβλίο στο κάτω μέρος του έργου δημιουργώντας μια εικόνα δύναμης και εξουσίας. Το υπέρλαμπρο άστρο του Κομουνισμού πληρεί όλων των προδιαγραφών της αναπαράστασης ιστορικών ηγετών τοποθετώντας με τη σειρά του τον Γουόρχολ στη παγκόσμια Ιστορία.
Σε ότι αφορά τον άνθρωπο που προκάλεσε όλη αυτή την ιστορία, ο Κος Σταθούλης επεξηγεί αναφερόμενος στο Ιόλα:
«Ο Λένιν παιδί μου ήταν Σταρ. Γιατί κατάφερε οι πιο πλούσιοι ιδεολόγοι -όπως ήταν ο ίδιος- να σκέφτονται τα ίδια πράγματα με τους πιο φτωχούς...».
“«Μα, αγάπη μου, μπορείς να θεωρείσαι κομμουνιστής μονάχα όταν ζεις σε παλάτια...»”
Σήμερα, 25 χρόνια μετά το τέλος του Σοσιαλισμού, τα πορτραίτα του Λένιν συγκαταλέγονται ανάμεσα στα πλέον επιθυμητά και ακριβά της συλλογής προσωπικοτήτων του. Οι πλέον φανατικοί οπαδοί αυτής της σειράς πορτρέτων είναι τέως Σοβιετικοί παράγοντες που, έχοντας τη σημερινή εποχή μεταμορφωθεί σε ολιγάρχες υπέρ-καπιταλιστές, προτιμούν έργα με Ρωσική θεματολογία για να στολίσουν τα σπίτια τους αξίας πολλών εκατομμυρίων στις πρωτεύουσες του Δυτικού κόσμου. Ειρωνικά, το παράδειγμα του Γουόρχολ αποδεικνύει ότι πέραν της Ιστορίας και της Πολιτικής, υπεράνω Ανατολής και Δύσης, το Glamour που πρέσβευε ο Άντι καλά κρατεί.
Πόσο σοφή ήταν η συμβουλή του Ιόλα πριν μισό αιώνα για την μεταστροφή από τη Μέριλιν προς την...Αριστερά…
Παραδόξως, γι αυτούς που δεν είχαν την τύχη να γνωρίσουν αυτή τη μοναδική φυσιογνωμία, τέτοιου είδους συμβουλές που άλλαξαν το πως βλέπει η τέχνη τον σημερινό κόσμο, πήγαζαν απ το βαθύτερο του χιούμορ που είχε αναγάγει σε φιλοσοφία ζωής.
Αξέχαστη θα μου μείνει η δήλωση του «Είμαι Κομουνιστής!» που έκανε κατά τη διάρκεια ενός επισήμου γεύματος στο μυθικό του σπίτι, την οποία και επεξήγησε όταν η πριγκίπισσα Μπρανκοβάν αναφώνησε «Μα αυτό Ιόλα μου πως γίνεται όταν ζεις σ’ ένα παλάτι σαν κι αυτό που βρισκόμαστε», απαντώντας: «Μα, αγάπη μου, μπορείς να θεωρείσαι κομμουνιστής μονάχα όταν ζεις σε παλάτια...».