«Υπάρχει ελπίδα;», αναρωτιέται ο Κώστας Βαρώτσος καθώς περιδιαβαίνει τους χώρους του Μουσείου Castromediano του Λέτσε – σαν στο σπίτι του – ξεναγώντας τους φίλους του που ήρθαν από την Ελλάδα στα εγκαίνια της έκθεσης έργων του “Elpís. Prometheus or the shattered dream of Europa” - «Ελπίς. Προμηθέας ή το θρυμματισμένο όνειρο της Ευρώπης» (30/6/24 – 12/1/24) σε επιμέλεια των Giusi Giaracuni, ιστορικού τέχνης και συνεργάτη του Βαρώτσου και Luigi De Luca, διευθυντή του Μουσείου. Μια έκθεση επιχορηγούμενη από το υπουργείο Πολιτισμού της Ιταλίας - το μόνο project απ’ όσα υποβλήθηκαν στην Απουλία κι έλαβε οικονομική στήριξη τη σαιζόν 2022 -2023.
Εκεί, ανάμεσα στα υπέροχα αρχαιολογικά ευρήματα της λεγόμενης «Μεγάλης Ελλάδας/Magna Graecia», της επικράτειας, δηλαδή, των διάφορων αρχαίων Ελληνικών αποικιών στη Σικελία και τη νότια Ιταλία, ανάμεσα σε απολιθώματα, χειροποίητα αντικείμενα και έργα τέχνης χιλιάδων ετών που παρουσιάζουν την ιστορία και τον πολιτισμό του Σαλέντο (του «τακουνιού» της ιταλικής μπότας που κλείνει πολλές από αυτές της περιοχές), ο Ελληνας γλύπτης απιθώνει την σύγχρονη τέχνη.
«Η Ιστορία δεν έχει σύνορα, είναι ενιαία», εξηγεί κατά τη διάρκεια αυτού του περιπάτου ανάμεσα σε αγγεία, στήλες χαραγμένες στην ελληνική, νομίσματα και τόσα άλλα ευρήματα, πολλά από ενάλιες ανασκαφές που θυμίζουν ότι η θάλασσα – κι εν προκειμένω η Αδριατική – ενώνει. «Τα μουσεία κατά τη γνώμη μου δεν πρέπει να διαχωρίζονται σε αρχαιολογικά, σύγχρονης τέχνης, αλλά πρέπει να είναι όλα μαζί. Επικαιροποιείται το παρελθόν και δίνεται βάση στο παρόν και γίνεται μια όσμωση κι αλλοίμονο αν δεν υπάρχει. Συμβαίνει σε ολόκληρη την Ευρώπη».
Ανάμεσα στα τεκμήρια πολιτισμών που συνέθεσαν το συνεκτικό νήμα της ιστορίας των λαών της Μεσογείου, ο Βαρώτσος έχει να συμπληρώσει μια κραυγή αγωνίας για το μέλλον του Ανθρώπου. Πρωταγωνιστική θέση στα έργα που παρουσιάζει στους χώρους του Μουσείου Castromediano, του παλαιότερου πολιτιστικού ιδρύματος στην Απουλία που πραγματοποιεί ένα εκθεσιακό πρόγραμμα στενά συνδεδεμένο στη σχέση του αρχαίου με το σύγχρονο, κατέχει το έργο «Ελπίς» το οποίο δίνει και τον τίτλο της έκθεσης. Είναι μια «φλόγα» που κατεβαίνει – ή μήπως ανεβαίνει; - από τον ουρανό η οποία διαμορφώνει πλέον τους εξωτερικούς χώρους του Μουσείου και μαζί με το έργο του «Ποιητής» θα μείνουν μόνιμα εκεί.
«Η ιδέα του έργου “Ελπίς” ξεκίνησε από τον Προμηθέα διότι ο Προμηθέας είναι σύμβολο το οποίο επανέρχεται σε πάρα πολλές διαφορετικές εκδοχές. Πάντα όταν έχουμε αδιέξοδα και δύσκολες στιγμές στέφουμε το βλέμμα μας ψηλά και ψάχνουμε κάποιον Προμηθέα να μας δώσει το φως να σωθούμε. Κι αυτή η στιγμή είναι πολύ δύσκολη, μια στιγμή όπου η φιγούρα του ανθρώπου αρχίζει να υποχωρεί ως έννοια, απλούστατα διότι χάνει τη δυνατότητά του να επιλέγει και μπαίνει σε αμφισβήτηση η ίδια του η υπόσταση. Η τεχνητή νοημοσύνη βάζει σε κίνδυνο τη δυνατότητα της επιλογής που έχει ο άνθρωπος. Είναι η πρώτη φορά που ο άνθρωπος, κυρίαρχος πάνω στη γη, νιώθει ότι χάνει την δύναμή του», λέει και συμπληρώνει. «Είναι μια κρίσιμη στιγμή όπου πολλά αντικειμενικά σωστά σχήματα σκέψης και ιδεολογίας αρχίζουν κα κλονίζονται. Ζούμε φυγοκεντρικές δυνάμεις στην Ευρώπη οι οποίες είναι διαλυτικές αυτού του ονείρου που είχε ξεκινήσει πριν πολλά χρόνια για μια ενωμένη Ευρώπη, έναν δυτικό πολιτισμό που θα μπορέσει να συντεθεί και πάλι να βρει τον εαυτό του και να εκπέμψει μια παραγωγή πολιτισμού».
Η Ελπίδα έρχεται όταν υπάρχει απελπισία
Υπάρχει, λοιπόν, Ελπίς; «Η Ελπίδα έρχεται όταν υπάρχει απελπισία. Ο τίτλος της έκθεσης κατοχυρώνει ότι είσαι απελπισμένος. Όταν είσαι απελπισμένος το επόμενο βήμα είναι η ελπίδα».
Δομημένη γύρω από τον άνθρωπο, λοιπόν, (χαρακτηριστικό και το έργο «Globe» που συμβολίζει την υδρόγειο και στη μέση τον άνθρωπο αλλά και το προαναφερθέν έργο «Ποιητής», με την ανθρώπινη φιγούρα στον πυρήνα του) , η έκθεση αποτελεί σύμφωνα με τον δημιουργό της, έναν κώδωνα κινδύνου, «αλλά πάντα η τέχνη ήταν ένας κώδωνας κινδύνου. Πάντα η τέχνη “διάβαζε” τον παρόντα χρόνο ο οποίος είναι τρεχούμενος, γρήγορος. Είναι εκείνος που είναι ο πιο δύσκολος να αντιληφθείς. Αυτό είναι η κριτική σκέψη: Η αντίληψη του παρόντος χρόνου», λέει. Η κατακόκκινη «Ελπίς» συμβολίζει το φως του Προμηθέα από τον ουρανό κι οι κατακερματισμένες σημαίες μιλούν για κοινωνική σύνθεση κι αποσύνθεση. «Ναι, ζούμε διαλυτικές δυνάμεις στην Ευρώπη, άρα αυτό το έργο πριν μερικά χρόνια που το έκανα αποδείχτηκε προφητικό με την άνοδο του ακροδεξιού κινήματος», εξηγεί.
Ως άνθρωπος ως πυρήνας της κοινωνίας απασχολεί τον Βαρώτσο και στο έργο του «Λαβύρινθος» που συμβολίζει τη δημιουργία μιας κοινωνίας ερμητικά κλειστής. «Αν είσαι απ’ έξω δεν μπορείς να μπεις μέσα αν και βλέπεις μέσα, κι αν είσαι μέσα δεν μπορείς να βγεις έξω αν και βλέπεις έξω. Δημιουργεί στεγανά», λέει και αναζητά την επικοινωνία μέσα από το έτερο έργο του, «Διάλογος» το οποίο έχει δύο πόλους αλλά δεν έχει απαραίτητα αρνητική χροιά. Έχει μια ένταση κι εκφράζει μια οργανική επιθυμία.
Ξεχωριστή θέση στην έκθεση κατέχει το έργο “Blows” τα 18 δέντρα που τα «φυσάει» η ενέργεια.« Όταν μου είπαν για την ενότητα του θανάτου σκέφτηκα ότι η ζωή έρχεται με μια ανάσα αλλά φεύγει και με μια ανάσα. Αυτή είναι η τελευταία ανάσα. Ένα δάσος από τελευταίες ανάσες», λέει προτού φθάσει στην «Μαύρη Αφροδίτη», αναφορά στην τεράστια καταστροφή που έγινε στην Απουλία όταν αμέτρητες ελιές πέθαναν από ξυλέλλα, το επικίνδυνο βακτήριο που προσβάλλει διάφορα φυτά και προκαλεί θανατηφόρες ασθένειες. Ένα κλείσιμο του ματιού στην κλιματική αλλαγή.
Σταύρος Τσακίρης: Δεν έχουμε ενωθεί όσο χρειάζεται στην Ευρώπη
Παρών στα εγκαίνια στο Μουσείο Castromediano o Σταύρος Τσακίρης, σκηνοθέτης του «Προμηθέα» στο αρχαίο θέατρο της Επιδαύρου το 2019 όπου ο Βαρώτσος παρουσίασε εκδοχή του έργου του ως μέρος των σκηνικών της παράστασης.
«Αυτού του είδους οι εκδηλώσεις είναι πολύ σημαντικές, όχι μόνο για τη συνειδητοποίησή μας ως Ευρωπαίοι, αλλά και για την καθημερινότητά μας», λέει. Γιατί ενώ ανταλλάσσουμε εμπορικές, οικονομικές και άλλες σχέσεις δεν έχουμε ενωθεί όσο χρειάζεται στην Ευρώπη. Κι αυτό θα το πετύχει μόνο η τέχνη». Μιλάει για εξωστρέφεια; «Όχι, μιλάω για συνέργεια» , απαντά. «Να βρούμε την καινούργια κουλτούρα που να μας ενώνει. Εννοώ σε όλη την ιστορία, στην φιλοσοφία της ιστορίας κανείς βλέπει ότι οι πυρήνες της ιστορίας είναι τρεις: Ο νόμος, η θρησκεία και η τέχνη. Εμείς δεν έχουμε δραστηριοποιήσει κανέναν απ’ αυτούς τους τομείς και – πολύ περισσότερο – η τέχνη έχει αδρανήσει και την έχουμε παραδώσει στους εμπόρους του θεάματος. Επικράτησε δυστυχώς η κοινωνία του θεάματος κι αυτό είναι ένα από τα βασικά προβλήματα της Ευρώπης». Είναι, άραγε, πιο αισιόδοξος μετά την παρουσίαση Βαρώτσου; «Όχι, γιατί ένας κούκος δεν φέρνει την Ανοιξη. Είμαι ευχαριστημένος γιατί ο κούκος κελάηδησε αλλά μέχρι να γίνει η χορωδία αργεί».
Κώστας Βαρώτσος: Μεταξύ Οτραντο και Λέτσε
Ο Βαρώτσος επιστρέφει στην Απουλία πάνω από δέκα χρόνια μετά την επέμβαση, στο ΄Οτραντο, στο ναυάγιο του αλβανικού μηχανοκίνητου σκάφους Katër i Radës, ή The Landing. Το Work for Migrant Humanity, ένα από τα πιο σημαντικά και επίκαιρα έργα του, αφιερωμένο ακριβώς στο θέμα της μετανάστευσης
Η έκθεση “Elpís. Prometheus or the shattered dream of Europa” που εκτυλίσσεται μεταξύ Λέτσε και Ότραντο, που σχεδιάστηκε και συντονίστηκε από το Μουσείο Sigismondo Castromediano, είχε την υποστήριξη της Περιφέρειας της Απουλίας / Τμήμα Τουρισμού, Πολιτιστικής Οικονομίας και Εδαφικής Ενίσχυσης, του Κρατικού Θεάτρου της Απουλίας, του Δήμου Λέτσε και της επαρχίας Λέτσε, του Πανεπιστημίου του Σαλέντο, του Τμήματος Πολιτιστικής Κληρονομιάς του Πανεπιστημίου του Μπάρι και της Ακαδημίας Καλών Τέχνες του Λέτσε.
Κατάμεστο το Μουσείο την ημέρα των εγκαινίων - Σημαντικοί ομιλητές
Η ιδιαίτερη απήχηση του καλλιτέχνη στο κοινό της γειτονικής χώρας – απ’ άκρου εις άκρον της οποίας έχει 15 δημόσια έργα όπως μας αποκάλυψε – ήταν κάτι παραπάνω από εμφανής τόσο στις ομιλίες των επισήμων της συνέντευξης τύπου, όσο και στην κοσμοπλημμύρα των εγκαινίων, το μεσημέρι και το βράδυ της 29 Ιουνίου, μεταξύ των οποίων δημοσιογράφοι, γκαλερίστες, συλλέκτες, πάτρωνες της τέχνης κ.α. Κατά τη διάρκεια της συνέντευξης τύπου μίλησαν οι:
- Loredana Capone, Πρόεδρος της Περιφέρειας της Απουλίας
- Francesca Riccio, Έφορος Αρχαιολογίας, Καλών Τεχνών και Τοπίου για τις επαρχίες του Μπρίντιζι και του Λέτσε
- Γερουσιαστής Roberto Marti, Πρόεδρος της VII Επιτροπής Πολιτισμού και Πολιτιστικής Κληρονομιάς, Δημόσιας Εκπαίδευσης, Επιστημονικής Έρευνας, Ψυχαγωγίας και Αθλητισμού.
- Fabio De Chirico, Διευθυντής Υπηρεσίας II – Σύγχρονη Τέχνη και Φωτογραφία – Γενική Διεύθυνση για Σύγχρονη Δημιουργικότητα
- Δήμητρα Μαζαράκη – Επικεφαλής του γραφείου Δημόσιας Διπλωματίας – Πρεσβεία της Ελλάδας στη Ρώμη
- Σταύρος Τσακίρης – Σκηνοθέτης
Ρενάτο Κολάτσι: Ο επισκέπτης της έκθεσης από το χωριό «Καλημέρα» της Κάτω Ιταλίας μας μίλησε στα Γραικάνικα
Στην ντοπιολαλιά της Μεγάλης Ελλάδας, τα Γραικάνικα (διάλεκτο της Ελληνικής που περιλαμβάνει ιταλικά στοιχεία) μας μίλησε ο Ρενάτο Κολάτσι από το χωριό «Καλημέρα» της Κάτω Ιταλίας, ένα από τα εννέα χωριά που μιλούν τη συγκεκριμένη διάλεκτο με καταβολές που χάνονται στα βάθη του χρόνου και συγκεκριμένα στην αποίκιση αρχαίων Ελλήνων στις περιοχές αυτές.
Οπως μας ανέφερε, η μητέρα του κι η γιαγιά του μιλούν πολύ καλύτερα τα Γραινάκικα, ενώ οι επόμενες γενιές έχουν ολοένα και λιγότερη σχέση με τη διάλεκτο. Μας μίλησε και για το σχολείο του χωριού «Καλημέρα» με 50 μαθητές που μαθαίνουν τα Γραικάνικα, για το συγκρότημα «Εν καρδία» στο οποίο συμμετέχει που εμπνέονται, δημιουργούν και παρουσιάζουν μουσικές και τραγούδια μέσα από την πλούσια μουσική παράδοση της Κάτω Ιταλίας.
Νιώθετε πιο πολύ Ελληνας ή Ιταλός, τον ρωτήσαμε: «Στην Ιταλία αισθάνομαι Ιταλός και στην Ελλάδα Ελληνας», ήταν η απάντησή του.