Το «δημιουργικό χάος» είναι μια γεωπολιτική στρατηγική που χρησιμοποιείται από τις παγκόσμιες δυνάμεις, ιδίως τις Ηνωμένες Πολιτείες, Μεγάλη Βρετάνια αλλά και Ισραήλ για την ενίσχυση της αστάθειας σε συγκεκριμένες περιοχές με στόχο την αναδιαμόρφωση του πολιτικού και κοινωνικού τοπίου προς όφελός τους. Η έννοια βασίζεται στη σκόπιμη δημιουργία ή επιδείνωση της αταξίας, της έντασης και της σύγκρουσης σε μια περιοχή-στόχο, με την πεποίθηση ότι το χάος αυτό θα οδηγήσει τελικά σε ένα ευνοϊκότερο περιβάλλον για τα στρατηγικά συμφέροντα της υποκινούσας δύναμης. Για αυτό το λόγο, σκοπός του παρόντος κειμένου είναι να αναλύσει το «δημιουργικό χάος», όπως αυτό εφαρμόζεται από τις παγκόσμιες δυνάμεις, ιδίως τις Ηνωμένες Πολιτείες και την Μεγάλη Βρετανία στα Βαλκάνια, τη Μέση Ανατολή και την Ανατολική Ευρώπη, και να αναδείξει την προκύπτουσα αστάθεια και μεταβλητότητα στις περιοχές αυτές, τονίζοντας τους κινδύνους και τις πιθανές συνέπειες της συνεχιζόμενης γεωπολιτικής παρέμβασης και των ανεπίλυτων συγκρούσεων.
Η στρατηγική αυτή έχει παρουσιαστεί για πρώτη φορά με την ονομασία «Νέα Μέση Ανατολή» από την τέως Υπουργό Εξωτερικών των ΗΠΑ Κοντολίζα Ράις το 2006 στο Ισραήλ εν όψει του πολέμου Ισραήλ – Λιβάνου, όπου έχει εφαρμοστεί στην περιοχή της Μέσης Ανατολής, όμως είχε πάρει σάρκα και οστά προηγουμένως στην περιοχή των Βαλκανίων (πόλεμος Γιουγκοσλαβίας κτλ.) και μεταγενέστερα στην Ανατολική Ευρώπη (πόλεμος στην περιοχή της Ουκρανίας).
Σε αυτές τις περιοχές, η εισαγωγή του δημιουργικού χάους χρησιμοποιήθηκε για να διαλύσει τις υπάρχουσες δομές εξουσίας, να αποδυναμώσει τους αντιπάλους και να ανοίξει το δρόμο για νέα, πιο υποχωρητικά καθεστώτα ή κοινωνικές τάξεις. Για παράδειγμα, στη Μέση Ανατολή, οι επεμβάσεις στο Ιράκ, τη Λιβύη και τη Συρία οδήγησαν σε σημαντικές αναταραχές, συχνά με μακροχρόνιες, αποσταθεροποιητικές επιπτώσεις.
Ομοίως, στα Βαλκάνια και την Ουκρανία, η ενθάρρυνση των εθνοτικών διαιρέσεων και των πολιτικών συγκρούσεων δημιούργησε ασταθή περιβάλλοντα, καθιστώντας τις περιοχές αυτές ευάλωτες σε εξωτερική επιρροή και έλεγχο. Ενώ οι υποστηρικτές υποστηρίζουν ότι το δημιουργικό χάος μπορεί να οδηγήσει σε θετικό μετασχηματισμό, η εφαρμογή του συχνά οδηγεί σε παρατεταμένη αστάθεια, δυστυχία και απρόβλεπτες συνέπειες.
Η έννοια του «δημιουργικού χάους» στην εξωτερική πολιτική των ΗΠΑ προέρχεται από την ιδέα ότι η σκόπιμη αποσταθεροποίηση μπορεί να οδηγήσει σε μακροπρόθεσμα στρατηγικά πλεονεκτήματα. Καλλιεργώντας την αταξία σε αντίπαλες περιοχές, οι ΗΠΑ στοχεύουν στη δημιουργία ευκαιριών για πολιτική, οικονομική και κοινωνική αναδιάρθρωση που ευθυγραμμίζεται με τα συμφέροντά τους, αναδιαμορφώνοντας τελικά την παγκόσμια ισορροπία δυνάμεων.
Η στρατηγική του δημιουργικού χάους έχει εφαρμοστεί σε περίοπτη θέση στη Μέση Ανατολή, ιδίως στο Ιράκ, τη Συρία και τη Λιβύη. Στο Ιράκ, η εισβολή του 2003 οδήγησε στην ανατροπή του Σαντάμ Χουσεΐν, αλλά απελευθέρωσε επίσης τη θρησκευτική βία, συμβάλλοντας στην περιφερειακή αστάθεια. Στη Συρία παρατηρήθηκαν παρόμοια αποτελέσματα από την έναρξη του εμφυλίου πολέμου το 2011, με τις ΗΠΑ και άλλες ξένες δυνάμεις να υποστηρίζουν διάφορες παρατάξεις. Η παρέμβαση αυτή επιδείνωσε τη σύγκρουση, οδηγώντας σε παρατεταμένο πόλεμο και ανθρωπιστική κρίση. Η Λιβύη βίωσε το χάος μετά την απομάκρυνση του Μουαμάρ Καντάφι με την υποστήριξη του ΝΑΤΟ το 2011, η οποία βύθισε τη χώρα σε εμφύλιο πόλεμο και την κατέστησε φυτώριο για εξτρεμιστικές ομάδες.
Τα παραδείγματα αυτά καταδεικνύουν την εφαρμογή του δημιουργικού χάους για την αποδυνάμωση εχθρικών καθεστώτων προς την Αμερική και την αναδιαμόρφωση της περιφερειακής δυναμικής. Ωστόσο, τα μακροπρόθεσμα αποτελέσματα συχνά περιλαμβάνουν ακούσιες συνέπειες όπως κενά εξουσίας και παρατεταμένες συγκρούσεις. Η σύγκριση αυτών των περιπτώσεων με τις δράσεις των ΗΠΑ στα Βαλκάνια και την Ανατολική Ευρώπη αποκαλύπτει διαφορές στις στρατηγικές προσεγγίσεις και τα αποτελέσματα, με τις τελευταίες περιοχές να έχουν πιο σταθερές μεταβάσεις μετά την επέμβαση .
Τα Βαλκάνια γνώρισαν σημαντικές αναταραχές με την κατάρρευση της Γιουγκοσλαβικής Ομοσπονδίας το 1991, που οδήγησαν σε μια σειρά συγκρούσεων, γνωστές ως Γιουγκοσλαβικοί Πόλεμοι. Οι πόλεμοι αυτοί χαρακτηρίστηκαν από εθνοτική βία, εδαφικές διαμάχες και τον τελικό κατακερματισμό της Γιουγκοσλαβίας σε διάφορα ανεξάρτητα κράτη. Σημαντικές συγκρούσεις σημειώθηκαν στη Σλοβενία, την Κροατία, τη Βοσνία-Ερζεγοβίνη και το Κοσσυφοπέδιο, με αποτέλεσμα πάνω από 200.000 θανάτους και εκτεταμένες φρικαλεότητες. Η διεθνής κοινότητα, συμπεριλαμβανομένων των ΗΠΑ και των ευρωπαϊκών κρατών, παρενέβη, αλλά η περιοχή παρέμεινε ασταθής λόγω των βαθιά ριζωμένων εθνοτικών εντάσεων και των άλυτων εδαφικών ζητημάτων.
Η πολιτική δυναμική της Αλβανίας χαρακτηρίζεται από μια εύθραυστη δημοκρατία, όπου η προεδρία διαδραματίζει συμβολικό ρόλο με περιορισμένη εκτελεστική εξουσία, ενώ ο πρωθυπουργός ασκεί σημαντική επιρροή. Η χώρα αντιμετωπίζει εσωτερικές προκλήσεις, όπως η διαφθορά, το οργανωμένο έγκλημα και η πολιτική πόλωση. Η έννοια του «δημιουργικού χάους» αναφέρεται στο απρόβλεπτο πολιτικό περιβάλλον που, αν και ταραχώδες, αποτρέπει την εδραίωση της αυταρχικής διακυβέρνησης. Αυτή η δυναμική, αν και αποσταθεροποιητική, συμβάλλει παραδόξως στην ανθεκτικότητα της Αλβανίας, διατηρώντας υπό έλεγχο τις δομές εξουσίας και προωθώντας την ισορροπία μεταξύ ανταγωνιστικών συμφερόντων.
Επίσης, η επίλυση της διαμάχης για το όνομα με την Ελλάδα το 2018, με αποτέλεσμα η Συμφωνία των Πρεσπών, να χαρακτηριστεί «προδοτική», επειδή αγνόησε τη λαϊκή βούληση που εκφράστηκε μέσω μεγάλων συλλαλητηρίων. Υποστηρίζεται ότι η ελληνική ηγεσία υπέκυψε σε διεθνείς πιέσεις, αποδεχόμενη το όνομα «Μακεδονία» για τα Σκόπια, ενώ οι αντιπρόσωποι δεν πρότειναν εναλλακτική ονομασία. Έτσι, τα Σκόπια θεωρούνται τεχνητό κράτος χωρίς μέλλον, που λειτουργεί ως προβοκάτορας στα Βαλκάνια.
Οι εντάσεις μεταξύ του Κοσσυφοπεδίου και της Σερβίας παραμένουν υψηλές, κυρίως λόγω της άρνησης της Σερβίας να αναγνωρίσει την ανεξαρτησία του Κοσσυφοπεδίου, που ανακηρύχθηκε το 2008. Το Κοσσυφοπέδιο αντιμετωπίζει προκλήσεις όσον αφορά την πλήρη διεθνή αναγνώρισή του, καθώς πολλές χώρες, συμπεριλαμβανομένης της Σερβίας, της Ρωσίας και της Κίνας, αντιτίθενται στην κυριαρχία του. Οι συνεχιζόμενες διαφωνίες σχετικά με το έδαφος και τη διακυβέρνηση, ιδίως στις περιοχές με σερβική πλειοψηφία εντός του Κοσσυφοπεδίου, δημιουργούν μόνιμο κίνδυνο συγκρούσεων.
Οι εξωτερικές δυνάμεις, ιδίως οι ΗΠΑ και η ΕΕ, έχουν διαμορφώσει την πολιτική των Βαλκανίων. Οι ΗΠΑ τερμάτισαν τους πολέμους της Βοσνίας και του Κοσσυφοπεδίου, σταθεροποιώντας την περιοχή αλλά δημιουργώντας εξάρτηση. Η ΕΕ προωθεί την ολοκλήρωση και τις μεταρρυθμίσεις, ωστόσο η αργή πρόοδος και οι εσωτερικές διαιρέσεις προκαλούν απογοήτευση. Εν τω μεταξύ, η Ρωσία και η Τουρκία περιπλέκουν τις δυτικές προσπάθειες, αφήνοντας ανεπίλυτες βαθιές συγκρούσεις
Η σύγκρουση στην Ουκρανία ξεκίνησε με την προσάρτηση της Κριμαίας από τη Ρωσία το 2014, μετά τη φιλοευρωπαϊκή εξέγερση του Μαϊντάν στην Ουκρανία. Ακολούθησε ο πόλεμος στο Ντονμπάς, όπου οι υποστηριζόμενοι από τη Ρωσία αυτονομιστές συγκρούστηκαν με τις ουκρανικές δυνάμεις. Η έννοια του «δημιουργικού χάους» εφαρμόστηκε στην Ουκρανία, με εξωτερικούς και εσωτερικούς παράγοντες να εκμεταλλεύονται την αστάθεια, οδηγώντας σε μια παρατεταμένη, ανεπίλυτη σύγκρουση με σημαντικές παγκόσμιες επιπτώσεις. Η στρατηγική αυτή δημιούργησε ένα ασταθές περιβάλλον, προσελκύοντας διεθνείς δυνάμεις, αποσταθεροποιώντας την περιοχή και περιπλέκοντας τις διπλωματικές λύσεις, εξασφαλίζοντας έτσι μια συνεχή κατάσταση έντασης και σύγκρουσης.
Οι ενέργειες της Ρωσίας στην Ουκρανία αντιπροσωπεύουν μια αντι-στρατηγική στο δυτικό «δημιουργικό χάος», με στόχο να επαναβεβαιώσει την επιρροή της και να αμφισβητήσει τη δυτική κυριαρχία στην Ανατολική Ευρώπη. Με την προσάρτηση της Κριμαίας και την υποστήριξη των αυτονομιστών στο Ντονμπάς, η Ρωσία επιδιώκει να αποσταθεροποιήσει την Ουκρανία και να αποτρέψει την επέκταση του ΝΑΤΟ. Αυτή η στρατηγική θα μπορούσε να επηρεάσει ομοίως γειτονικές χώρες όπως η Μολδαβία και οι χώρες της Βαλτικής, όπου οι ρωσικές μειονότητες και τα γεωπολιτικά συμφέροντα δημιουργούν τρωτά σημεία.
Η συνεχιζόμενη αστάθεια στα Βαλκάνια και την Ανατολική Ευρώπη εγκυμονεί σημαντικούς κινδύνους κλιμάκωσης των συγκρούσεων, που ενδέχεται να πυροδοτήσουν μεγαλύτερους περιφερειακούς πολέμους. Παρόμοια με τη Μέση Ανατολή, όπου οι τοπικές διαμάχες έχουν προσελκύσει πολλούς εξωτερικούς παράγοντες, η εύθραυστη δυναμική σε αυτές τις περιοχές θα μπορούσε να εξελιχθεί σε ευρύτερες αντιπαραθέσεις. Οι εθνοτικές εντάσεις, οι ανεπίλυτες εδαφικές διαφορές και οι εξωτερικές επιρροές αυξάνουν τον κίνδυνο βίαιων ξεσπασμάτων που θα μπορούσαν να συμπαρασύρουν γειτονικά κράτη, αποσταθεροποιώντας ολόκληρες περιοχές.
Οι ανθρωπιστικές συνέπειες μιας τέτοιας κλιμάκωσης θα ήταν σοβαρές. Οι μαζικές μετακινήσεις θα μπορούσαν να οδηγήσουν σε προσφυγικές κρίσεις, κατακλύζοντας τις γειτονικές χώρες και επιβαρύνοντας τα διεθνή συστήματα βοήθειας. Η οικονομική κατάρρευση στις ζώνες συγκρούσεων θα επιδείνωνε τη φτώχεια και την ανεργία, τροφοδοτώντας την απόγνωση και δημιουργώντας πρόσφορο έδαφος για την άνοδο εξτρεμιστικών ομάδων. Οι ομάδες αυτές θα μπορούσαν να εκμεταλλευτούν το χάος για να επεκτείνουν την επιρροή τους, αποσταθεροποιώντας περαιτέρω την περιοχή.
Ο αντίκτυπος στην παγκόσμια ασφάλεια αναμένεται να είναι βαθύς. Η συνεχιζόμενη αστάθεια στα Βαλκάνια και την Ανατολική Ευρώπη κινδυνεύει να προσελκύσει μεγάλες δυνάμεις όπως η Ρωσία, ΗΠΑ και κατ ‘επέκταση το ΝΑΤΟ, οδηγώντας ενδεχομένως σε άμεσες αντιπαραθέσεις ή σε πολέμους δι’ αντιπροσώπων, όπως ακριβώς συμβαίνει στο έδαφος της Ουκρανίας, με κίνδυνο εξάπλωσης και εκτός συνόρων της Ουκρανίας. Τέτοιες συγκρούσεις, όπως ήδη συμβαίνει, διατάραξαν το παγκόσμιο εμπόριο, τον ενεργειακό εφοδιασμό και τις διπλωματικές σχέσεις, δημιουργώντας ένα πιο κατακερματισμένο και ασταθές διεθνές σύστημα. Το διακύβευμα είναι υψηλό και χωρίς αποτελεσματική επίλυση των συγκρούσεων, οι επιπτώσεις είναι ήδη αισθητές πολύ πέρα από την εμπόλεμη περιοχή.
Συμπερασματικά, η έννοια του «δημιουργικού χάους», όπως εφαρμόζεται από παγκόσμιες δυνάμεις όπως οι ΗΠΑ, έχει επηρεάσει σημαντικά τη Μέση Ανατολή, τα Βαλκάνια και την Ανατολική Ευρώπη. Ενώ έχει ως στόχο να αναδιαμορφώσει το πολιτικό και κοινωνικό τοπίο, συχνά οδηγεί σε παρατεταμένη αστάθεια, συγκρούσεις και ανθρωπιστικές κρίσεις. Στη Μέση Ανατολή, οι επεμβάσεις στο Ιράκ, τη Λιβύη και τη Συρία οδήγησαν σε διαρκή αναταραχή και κενά εξουσίας. Ομοίως, στα Βαλκάνια και την Ανατολική Ευρώπη, η προώθηση εθνοτικών διαιρέσεων και πολιτικών συγκρούσεων δημιούργησε εύθραυστα κράτη ευάλωτα σε εξωτερική επιρροή. Οι ευρύτερες επιπτώσεις περιλαμβάνουν περιφερειακή αποσταθεροποίηση και προκλήσεις για την παγκόσμια ασφάλεια, υπογραμμίζοντας τους κινδύνους της συνεχιζόμενης γεωπολιτικής παρέμβασης χωρίς βιώσιμη επίλυση των συγκρούσεων.
Υ.Γ. “They make a desolation and call it peace.”
― Gaius Cornelius Tacitus