Ο Λαβύρινθος ενός Βασιλικού Αλατωρυχείου

Αλατωρυχείο Wieliczka υπάγεται στα επίσημα Εθνικά Ιστορικά Μνημεία της Πολωνίας και ταυτόχρονα στον Κατάλογο της Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO από το 1978. Βρίσκεται 15 χλμ. ΝΑ της Κρακοβίας (Εικ. 1), που θεωρείται η ωραιότερη πόλη της χώρας.  

Είχα την τύχη να το επισκεφθώ, ως νεαρός φοιτητής, όταν η εξόρυξη του αλατιού σε ορισμένους από τους εννέα υπόγειους ορόφους του βρισκόταν ακόμη σε εξέλιξη. Ωστόσο, αντί της γεωλογικής δομής του ορυχείου (ως όφειλα ως γεωλόγος), εκείνο που έμεινε ανεξίλητο στη μνήμη μου ήταν ο αινιγματικός κόσμος του αλατιού κάτω από την επιφάνεια της γης. Ένας κόσμος με έργα τέχνης και αγάλματα, παρεκκλήσια, λίμνες, εστιατόρια, αίθουσες συνεδρίων και γάμων, όλα λαξευμένα σε αλάτι, καθώς και με ιστορικές μηχανές, εργαλεία, κα. Ένα μοναδικό χρονικό εξορυκτικής τέχνης, αξιών και εθίμων, ένα αυθεντικό αρχείο που σε οδηγεί σε ένα συναρπαστικό ταξίδι στο παρελθόν.

Το αλατωρυχείο έχει βάθος 327 μέτρα, ενώ το μήκος των υπόγειων στοών και των 2.350 θαλάμων εξόρυξης φθάνει τα 300 χιλιόμετρα (Εικ. 2).  

 Εικ. 2: Τομή του Αλατωρυχείου Wieliczka, όπου απεικονίζονται η τουριστική διαδρομή, το Πηγάδι Dalinovicz και οι σημαντικότεροι θάλαμοι και παρεκκλήσια. Σύνδεσμος i

Παγκόσμιο Πολιτιστικό Μνημείο

Η Πολωνία ήταν μεταξύ των πρώτων χωρών που υπέγραψαν τη Σύμβαση της Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO το 1972. Το αλατωρυχείο Wieliczka υπάχθηκε στον Πρώτο Κατάλογο της UNESCO το 1978, μαζί με το κοντινό ιστορικό κέντρο της Κρακοβίας και μόλις 10 άλλες τοποθεσίες από όλο τον κόσμο.

Το πιο σημαντικό στοιχείο για τη διασφάλιση μιας θέσης στον Πρώτο Παγκόσμιο Κατάλογο της UNESCO, ήταν ότι το αλατωρυχείο Wieliczka υπήρξε μια από τις ελάχιστες εγκαταστάσεις εξόρυξης που βρισκόταν σε παραγωγική λειτουργία για 700 χρόνια (από τον 13ο έως τα τέλη του 20ου αιώνα), ενώ αποτέλεσε και μια από τις πρώτες και σημαντικότερες ευρωπαϊκές βιομηχανικές μονάδες.

Εκτός από το αλατωρυχείο Wieliczka, στα Μνημεία Παγκόσμιας Κληρονομιάς ανήκουν και το ορυχείο αλατιού Bochnia και το Κάστρο Αλατοποιείας, που αποτέλεσε την έδρα της διαχείρισης των αλατοποιείων της Κρακοβίας από τον 13ο αιώνα έως το 1945. Προστέθηκαν στον Κατάλογο της UNESCO το 2013, με την αριστοκρατική ονομασία «Τα Βασιλικά Αλατωρυχεία της Wieliczka και Bochnia».

Η Ιστορία του 

Η παραγωγή χλωριούχου νατρίου (NaCl), δηλ. επιτραπέζιου αλατιού, από ανάβλυση αλμυρών νερών, πιθανολογείται από τη Νεολιθική εποχή. Ωστόσο, όπως προαναφέρθηκε, η εντατική εξόρυξη του άρχισε τον 13ο αιώνα και συνεχίστηκε μέχρι το 1996, όταν και διακόπηκε οριστικά η παραγωγή του, λόγω της πτώσης της τιμής του αλατιού, αλλά και της υπερβολικής παρουσίας νερών στις υπόγειες στοές.

Σημαντική για την ανάπτυξη του αλατωρυχείου της Wieliczka υπήρξε η συμβολή του Βασιλιά Καζιμίρ Γ΄ του Μεγάλου (Εικ. 3), ο οποίος ηγεμόνευσε από το 1333 μέχρι το 1370. Παραχώρησε πολλά προνόμια στο αλατωρυχείο και ανέλαβε ο ίδιος τη φροντίδα των αλατωρύχων. Ανάμεσα σε άλλα, το 1363 ίδρυσε ένα νοσοκομείο κοντά στο αλατωρυχείο.  Είναι σημαντικό να αναφερθεί ότι ο Καζιμίρ Γ΄ κατάφερε να ενώσει και πάλι το κράτος της Πολωνίας, που είχε χωριστεί σε μικρά δουκάτα, να το επεκτείνει και να δημιουργήσει στους Πολωνούς το αίσθημα της εθνικής συνείδησης. 

  Εικ. 3: Η προτομή του Καζιμίρ Γ΄ του Μεγάλου. Σύνδεσμος ii

Κατά τη διάρκεια της λειτουργίας του ορυχείου, ανορύχθηκαν χιλιάδες θάλαμοι και στοές, ενώ προστέθηκαν διάφορες τεχνολογίες, όπως ο ουγγρικός αλογίσιος μύλος και ο σαξονικός τροχός για τη μεταφορά του αλατιού στην επιφάνεια. Τα άλογα εμφανίστηκαν στα ορυχεία Wieliczka και Bochnia μόλις στις αρχές του 16ου αιώνα. Συμμετείχαν τόσο στις οριζόντιες μεταφορές, τραβώντας τα καρότσια με αλάτι, όσο και στη μεταφορά του αλατιού στην επιφάνεια, τροφοδοτώντας τις ξύλινες μηχανές με ενέργεια (Εικ. 4). Με την πάροδο του χρόνου, υπήρχαν πάνω από 100 άλογα στο ορυχείο της Wieliczka. 

Η σημασία του «λευκού χρυσού» 

Πριν από την περίοδο της εκβιομηχάνισης, το αλάτι ήταν απαραίτητο για τη συντήρηση τροφίμων και για καρυκεύματα και μάλιστα σε μεγάλος ποσότητες. Αυτό έκανε το αλάτι ένα εξαιρετικά πολύτιμο και ακριβό προϊόν. Οι οικονομίες κάποιων περιοχών στηρίχθηκαν στην παραγωγή και το εμπόριο του, ενώ η Κρακοβία, η μεσαιωνική πρωτεύουσα της Πολωνίας, ήταν τυχερή που βρισκόταν κοντά σε μερικά από τα πλουσιότερα κοιτάσματα αλατιού στον κόσμο.

Γνωρίζοντας τη στρατηγική σημασία της εξόρυξης και της εμπορίας του αλατιού, οι Πολωνοί βασιλιάδες και πρίγκηπες μονοπώλησαν την αλατοποιεία στις αρχές του Μεσαίωνα. Τα αλατωρυχεία, οι εγκαταστάσεις παρασκευής αλατιού, οι αποθηκευτικοί χώροι και τα εργαστήρια υπάγονταν σε μια ενιαία επιχείρηση γνωστή ως «Αλατοποιείες της Κρακοβίας». Όλα τα κέρδη από την παραγωγή και την πώληση του αλατιού διοχετεύονταν στο βασιλικό ταμείο. Συνήθως το ένα τρίτο των βασιλικών εσόδων προερχόταν από τις αλατοποιείες. Οι βασιλιάδες χρησιμοποίησαν το «λευκό χρυσό» για να χρηματοδοτήσουν τις Αυλές τους και να ανεγείρουν υπέροχα κάστρα και εκκλησίες. Ακόνη πιο σημαντικό ήταν το γεγονός ότι από τα έσοδα των αλατωρυχείων δημιουργήθηκε και το πρώτο πολωνικό πανεπιστήμιο, που ίδρυσε ο Μέγας Καζιμίρ Γ΄  στην Κρακοβία το 1364. Αποτελεί ένα από τα παλαιότερα πανεπιστήμια του κόσμου. Από την άλλη, οι διαχειριστές των έργων του αλατιού δημιούργησαν εντυπωσιακά αρχοντικά σε όλη την περιοχή.

Η τουριστική διαδρομή στον υπόγειο κόσμο της Wieliczka

Από τουριστική και πολιτιστική άποψη τα αλατωρυχεία Wieliczka και Bochnia προσφέρουν μοναδικές και ανεπανάληπτες εμπειρίες. Στη Wieliczka, 64 μέτρα κάτω από την επιφάνεια της γης (Εικ. 2), ο επισκέπτης θα εισέλθει σε μια υπόγεια μητρόπολη που οι αλατωρύχοι έχτιζαν για αιώνες. Μια στενή υπόγεια γαλαρία εξελίσσεται σε μια ελικοειδή σήραγγα που καταλήγει σε μια λίμνη στη αίθουσα Weimar (Εικ 5). 

 
Η Εκκλησία της Αγίας Κίνγκας

Τίποτα όμως δεν μπορεί να προετοιμάσει τον επισκέπτη για τη στιγμή που θα φτάσει στην Εκκλησία της Αγίας Κίνγκας, η οποία φιλοξενείται σε μια τεράστια αίθουσα φωτισμένη από πολυέλαιους που χρειάστηκαν 67 χρόνια για λαξευτούν και διακοσμηθούν (Εικ. 6-7). Ο καθεδρικός αυτός ναός είναι διαστάσεων 54 μ. x 17 μ. και ύψους 11 μ. (Εικ. 6), ενώ βρίσκεται σε βάθος 101 μέτρων κάτω από την επιφάνεια του εδάφους. Χωράει μέχρι και 400 επισκέπτες. 

Το πιο εντυπωσιακό ανάγλυφο στο ναό είναι ο Μυστικός Δείπνος, φτιαγμένος από αλάτι, σύμφωνα με τον πασίγνωστο πίνακα του Λεονάρντο ντα Βίντσι (Εικ. 8).

Από τα υπόλοιπα παρεκκλήσια, παρουσιάσουμε τουλάχιστο μια εικόνα από το συμπαθητικό εκκλησάκι του Αγίου Ιωάννη, που βρίσκεται σε βάθος 135 μ., έχει ωφέλιμη επιφάνεια δαπέδου 153 τετρ. μέτρα και μπορεί να δεχθεί μέχρι 40 επισκέπτες (Εικ. 9).

Η κύρια τουριστική διαδρομή καλύπτει μια απόσταση σχεδόν 3 χλμ. και διέρχεται μέσα από 20 θαλάμους, που αποτελούν μόνο ένα κλάσμα του υπόγειου εντυπωσιακού λαβύρινθου του Πολιτιστικού Μουσείου της Wieliczka (Εικ. 2). Στους μεγάλους θαλάμους μπορούν να οργανωθούν μουσικές συναυλίες και πάρτι. Ο επισκέπτης μπορεί να έχει ένα πρόχειρο φαγητό ή ένα επίσημο γεύμα ή δείπνο σε εστιατόρια στα «έγκατα» της γης (Εικ. 10).

Το Θεραπευτικό Κέντρο

Μια διαμονή για θεραπευτικούς λόγους στα 135 μέτρα κάτω από την επιφάνεια της γης δεν αποτελεί μια συνηθισμένη νοσηλεία. Ακριβώς γι’ αυτό το ιατρικό θέρετρο στο αλατωρυχείο της Wieliczka είναι μια παγκόσμια πρωτοτυπία.

Η θεραπευτική δύναμη του αλατιού είναι γνωστή σε όλους μας από τις γιαγιάδες μας, οι οποίες για κάθε πονόδοντο, πρησμένα ούλη, αμυγδαλίτιδα, κτλ. μας έφτιαχναν το αλατόνερο γιατί «καθαρίζει την περιοχή γύρω από το ερεθισμένο δόντι, αναρροφά μέρος του υγρού που προκαλεί οίδημα, θεραπεύει το βήχα» και πάει λέγοντας. Οι ειδικοί πάντως του Θεραπευτικού Κέντρου της Wieliczka μιλούν για την καταπραϋντική επίδραση στις αναπνευστικές και αλλεργικές παθήσεις. Το θέρετρο παρέχει πνευμονολογικές, λαρυγγολογικές και αλλεργιολογικές υπηρεσίες, τόσο για ενήλικες, όσο και για παιδιά. Ειδικεύεται στη θεραπεία του βρογχικού άσθματος διαφόρων αιτιολογιών και στις χρόνιες παθήσεις του άνω και κάτω αναπνευστικού συστήματος, με αλλεργικό και φλεγμονώδες υπόβαθρο.

Το βιοκλίμα των θαλάμων θεραπείας (Εικ. 11) χαρακτηρίζεται από εξαιρετική βακτηριολογική καθαρότητα του αέρα, απουσία αλλεργιογόνων και ρύπων, σταθερή χαμηλή θερμοκρασία, υψηλή σχετική υγρασία (60-80%) και υψηλό επίπεδο ιονισμού, ιδίως με ιόντα χλωρίου και νατρίου, αλλά και με αυτά του μαγνησίου και ασβεστίου. Είναι η μόνη εγκατάσταση στην Πολωνία, όπου η θεραπεία και η αποκατάσταση του αναπνευστικού συστήματος γίνεται με θεραπείες που βασίζονται σε φυσική άλμη από το κοίτασμα του αλατιού, που βρίσκεται σε βάθος 255 m.

Εν κατακλείδι 

Οι σκεπτόμενοι επικριτές των εξορυκτικών έργων κατακρίνουν κυρίως το χρονικό περιορισμό τους (διάρκεια ζωής) και την απουσία σχεδίου αποκατάστασης των ανθρώπινων παρεμβάσεων στο φυσικό περιβάλλον. Σε πρόσφατη εργασία περιγράψαμε πως η αποκατάσταση του περιβάλλοντος είναι όχι μόνο δυνατή, και μάλιστα με αξιοθαύμαστα αποτελέσματα, όπως στην περίπτωση των Κήπων της Εδέμ της Κορνουάλης (Δ. Κ. Κωνσταντινίδης, 2020 xi), αλλά τεκμηριώνει και την αειφορία τέτοιων έργων.

Το σημερινό άρθρο αφηγείται ακόμα ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα αειφόρου ανάπτυξης ενός ορυχείου. Ύστερα από μια προσφορά προς την τοπική κοινωνία 700 χρόνων, με τη μορφή παραγωγής ενός απαραίτητου αγαθού και ευημερίας, ακολούθησε η μετατροπή του σε ένα Πολιτιστικό Μουσείο, το οποίο μέχρι σήμερα επισκέφθηκαν 45 εκατομμύρια άνθρωποι από όλο τον κόσμο. Προσελκύει ξένους και ντόπιους τουρίστες, αναδεικνύει την πολιτιστική κληρονομιά της περιοχής, δημιουργεί χιλιάδες άμεσες και έμμεσες θέσεις εργασίας, προσφέρει θεραπευτικές υπηρεσίες και ηρεμεί το μυαλό του κάθε επισκέπτη.

Πρόκειται για ένα εξορυκτικό έργο με συναρπαστικό παρελθόν, αξιοζήλευτο παρόν και λαμπρό μέλλον.

Ένα μοναδικό αειφόρο δημιούργημα.