Οι δημιουργοί που τολμούν να αναμετρηθούν με την παγιωμένη εικόνα ενός κλασικού ήρωα της λογοτεχνίας, του θεάτρου ή του κινηματογράφου πάντοτε κεντρίζουν το ενδιαφέρον του κοινού, με θετικές ή αρνητικές αντιδράσεις. Η Ιλιάδα όντας ένα από τα αρχαιότερα σωζόμενα έργα της δυτικής λογοτεχνίας έχει εμπνεύσει καλλιτέχνες για περισσότερα από δυόμιση χιλιάδες χρόνια, οι οποίοι οραματίστηκαν με πολλούς διαφορετικούς τρόπους την μορφή των ομηρικών ηρώων, από τις τραγωδίες του Ευρυπίδη, στους πίνακες του Ρούμπενς και τις κινηματογραφικές διασκευές τους.
Κατά τον 20ο αιώνα, ο κινηματογράφος παρουσίασε πολλές διαφορετικές εκδοχές των ηρώων της Ιλιάδας και της Οδύσσειας. Στην περίπτωση της σειράς του BBC με τίτλο “Τροία: η πτώση μιας πόλης” οι δημιουργοί επέλεξαν ηθοποιούς Αφρικανικής καταγωγής για να παρουσιάσουν τρεις κεντρικούς χαρακτήρες του Ομηρικού έπους, προκαλώντας έντονες αντιδράσεις και ρατσιστικά σχόλια.
Προφανώς η απεικόνιση του Αχιλλέα, του Πάτροκλου και του Δία δεν είναι η αναμενόμενη για ήρωες και θεούς της αρχαίας Ελλάδας. Από την άλλη, τα Ομηρικά έπη δεν είναι ακριβώς «ιστορία», ώστε η παρέμβαση σε αυτά να αποτελεί αλλοίωσή της. Άλλωστε, σημαντικές «παρεμβάσεις» περιείχε και η Τροία του Wolfgang Petersen (πχ. την «παράλειψη» του θανάτου του Αχιλλέα), όπως και άλλες ενσαρκώσεις του Αχιλλέα, χωρίς όμως να προκαλέσουν τέτοιες αντιδράσεις, μάλλον επειδή δεν τόλμησαν να παρέμβουν στο χρώμα του δέρματος.
‘Whitewashing’ και ‘blackwashing’ της ιστορικής πραγματικότητας.
Πιθανόν άγνωστοι σε μερίδα του ελληνικού κοινού, οι όροι whitewashing και blackwashing αποτελούν σημαντικά ζητήματα παρουσίασης του παρελθόντος. Και αν ο δεύτερος είναι καινοφανής, ο πρώτος αποτελεί πεδίο έντονης αντιπαράθεσης και προβληματισμού για δεκαετίες, κυρίως στις ΗΠΑ, καθώς τα κυρίαρχα μέσα έχουν σε πολλές περιπτώσεις ενσαρκώσει χαρακτήρες φυσιολογικά σκούρου ή μαύρου δέρματος με λευκούς ηθοποιούς. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η Ελίζαμπεθ Τέιλορ ως Κλεοπάτρα. Αντιθέτως, η νέα σειρά του BBC για την πτώση της Τροίας έχει κατηγορηθεί για blackwashing της Ευρωπαϊκής ιστορίας.
Σε άρθρο του στο site Radio Times, o Thomas Ling υπερασπίζεται το casting της σειράς με την επιστημονική βοήθεια του Tim Whitmarsh, Καθηγητή Ελληνικού Πολιτισμού στο Πανεπιστήμιο του Cambridge και της Rachel Mairs, Αναπληρώτριας Καθηγήτριας Κλασικών και Ανατολικών Σπουδών του Πανεπιστημίου του Reading. Οι δύο ακαδημαϊκοί υπογραμμίζουν την εύπλαστη φύση των ομηρικών επών, τα οποία έχουν αλλάξει πολλές φορές στοιχεία τους μέχρι να φτάσουν σε αυτό που εμείς γνωρίζουμε ως τελική τους μορφή, δικαιολογώντας με αυτόν τον τρόπο και την επιλογή για μια ακόμα παραλλαγή μέρους του μύθου. Στην προσπάθειά τους αυτή, ωστόσο, δεν αποφεύγουν ορισμένα μεταφραστικά και ίσως ιστορικά λάθη:
Χαμένοι στην μετάφραση
«Στην Ιλιάδα, ο Όμηρος περιγράδει τον Αχιλλέα ως ξανθομάλλη ... Ο ακριβής όρος που χρησιμοποιεί ”ξανθός” θα μπορούσε να σημαίνει ”χρυσός” ή πολλές άλλες λέξεις - Οι ελληνικοί όροι για τα χρώματα είναι αρκετά παράξενοι και δεν αντιστοιχούν απόλυτα με τους δικούς μας» σύμφωνα με τον Whitmarsh.
«Στην Οδύσσεια, ο Οδυσσέας περιγράφεται με μαύρο δέρμα και έντονη τριχοφυΐα - σε ένα σημείο διαβάζουμε ότι η Αθηνά τον κάνει όμορφο επαναφέροντας το φυσικό του μαύρο δέρμα» λέει ο Καθηγητής του Cambridge και παραπέμπει στην αγγλική μετάφραση του ομηρικού έπους [16.175]. Διαβάζοντας όμως το πρωτότυπο και την μετάφραση στην νέα ελληνική (ή την ορθή απόδοση σε οποιαδήποτε άλλη γλώσσα):
ἦ, καὶ χρυσείῃ ῥάβδῳ ἐπεμάσσατ′ Ἀθήνη.[...] ἂψ δὲ μελαγχροιὴς γένετο, γναθμοὶ δ′ ἐτάνυσθεν, κυάνεαι δ′ ἐγένοντο ἐθειράδες ἀμφὶ γένειον.
Είπε η Αθηνά, κι όπως τον άγγιξε με το χρυσό ραβδί της, [...]ηλιοκαμένος πάλι βρέθηκε, τα μαγουλά του εσφίξαν, και μαύρα γένια του ξεφύτρωσαν τρογύρα στο πιγούνι.
Προφανώς η λέξη μελαγχροιὴς δεν μεταφράζεται «μαύρος» στα νέα ελληνικά ή «black» στην αγγλική, ενώ για να περιγραφεί το σκήπτρο της Αθηνάς χρησιμοποιείται η λέξη χρυσείῃ και όχι ξανθὴν όπως για παράδειγμα περιγράφεται η χαίτητου Αχιλλέα (Ψ.141). Πιθανόν αυτές οι ανακρίβειες να φαντάζουν ασήμαντες, αποτελούν όμως κομμάτια ένος παζλ που επιχειρεί να απεικονίσει μια διαφορετική εικόνα του παρελθόντος, η οποία δεν μένει στις λέξεις και τα αρχαία κείμενα.
Το άρθρο υποστηρίζει ότι σύμφωνα με την (δική του) μετάφραση των ομηρικών επών, ο Αχιλλέας δεν ήταν ακριβώς ξανθός, ενώ ο Οδυσσέας ήταν μάλλον μαύρος και για αυτό το λόγο θα έπρεπε να διορθωθεί η ανακριβής απεικόνισή του στην pop κουλτούρα του σινέμα και της τηλεόρασης, ενσαρκώνοντάς τον με κάποιον μαύρο ηθοποιό. Συν τοις άλλοις, εξηγεί πως η γενική ιδέα που έχουν οι Ευρωπαίοι ότι οι Έλληνες και οι Ρωμαίοι είχαν λευκό δέρμα προκύπτει απλώς από το χρώμα του μαρμάρου των αγαλμάτων, καθώς η βαφή που έφεραν δεν διατηρήθηκε (η τρίφτηκε βίαια μέχρι να βγει όπως στα μάρμαρα του Παρθενώνα που φυλάσσονται στο Βρεταννικό Μουσείο). Αν και τα αγάλματα πράγματι είχαν χρώμα στην αρχική τους μορφή, δεν είναι βέβαιο ότι αυτό χρησιμοποιούνταν για να απεικονίσει πιστά το άσπρο ή μαύρο δέρμα των μορφών.
Η βεβαιότητα πως τα αγάλματα ήταν ολόλευκα δεν είναι η μόνη στρέβλωση της εικόνας που έχει μεγάλη μερίδα του δυτικού κόσμου για το αρχαιοελληνικό πάρελθον. «Οι Γερμανοί, για παράδειγμα, ήταν βέβαιοι κατά τον 19ο αιώνα ότι οι Έλληνες ήταν στην πραγματικότητα Γερμανοί που είχαν επεκταθεί προς την Βαλκανική χερσόνησο» λέει ο Whitmarsh. Πάνω σε αυτή την ιδέα οικοδόμησε την θεωρία του ο Φαλμεράυερ πως οι Έλληνες της νεότερης εποχής δεν κατάγονται από τους αρχαίους Έλληνες, την οποία ενστερνίστηκαν και οι Ναζί. Αν και αυτή η ιδέα έχει εν πολλοίς διαψευσθεί από την σύγχρονη γενετική επιστήμη, φαίνεται πως αρκετοί επιλέγουν, εμμέσως, να επανέρχονται σε αυτή.
Από τον Αχιλλέα στον Giannis
Προσωπικά πιστεύω ότι τέτοιου είδους παρεμβάσεις στους μύθους δίνουν ενδιαφέρον σε μια ήδη γνωστή ιστορία, πιθανώς κάνοντάς την πιο ελκυστική σε μεγαλύτερο ακροατήριο. Προβληματίζομαι εντούτοις από μια διαφαινόμενη προσπάθεια υπεράσπισης αυτής της επιλογής με όρους «ιστορικής διόρθωσης» και όχι καλλιτεχνικής ελευθερίας, καθώς όσο λανθασμένη είναι η απαίτηση της ενσάρκωσης του Αχιλλέα από ξανθούς γαλανομάτηδες από την Καλιφόρνια, άλλο τόσο τραβηγμένη είναι η προσπάθεια να πειστούμε ότι ο Οδυσσέας ήταν μαύρος. Ταυτόχρονα, ο μαύρος Αχιλλέας γίνεται ακόμα πιο συναρπαστικός καθώς έρχεται σε μια εποχή όπου ο Giannis Antentokoumpo αποτελεί έναν ήρωα της νέας ελληνικής πραγματικότητας, ο οποίος έχει φανατικούς οπαδούς αλλά και (λιγοστούς) έχθρους.
«Οι άνθρωποι τείνουν να βλέπουν το παρελθόν σαν αντανάκλαση του εαυτού τους» λέει ο Whitmarsh, και σε αυτό το σημείο δεν μπορώ παρά να συμφωνήσω απόλυτα μαζί του.