Ημέρα μνήμης η σημερινή για τον άνθρωπο που διαμόρφωσε το ντιζάιν και μεταμόρφωσε ριζικά την σύγχρονη αρχιτεκτονική. Γεννημένος στις 18 Μαΐου του 1883, ο Βάλτερ Γκρόπιους ίδρυσε την καλλιτεχνική σχολή που έμελλε να εξελιχθεί σε ρεύμα και να προκαλέσει αληθινή επανάσταση στην τέχνη.
Το Μπαουχάους έχει βάλει την σφραγίδα του στην αρχιτεκτονική εξωτερικού και εσωτερικού χώρου καθώς και στα καθημερινά χρηστικά αντικείμενα, από την κατασκευή και τον σχεδιασμό των διαμερισμάτων μας ως τα έπιπλα και τα αξεσουάρ. Το κίνημα όμως που συμπληρώνει φέτος έναν αιώνα ζωής (και εορτάζεται με σειρά εκδηλώσεων από το ινστιτούτο Γκαίτε στην Αθήνα) δεν ήταν μόνο επανάσταση στον χώρο της τέχνης και του ντιζάιν, αλλά και στον τρόπο του σκέπτεσθαι. Άλλωστε, αυτό ήταν το όραμα του δημιουργού του: «στόχος του Μπάουχαους είναι να μην υπάρξουν ένα ύφος, ένα σύστημα, ένα δόγμα ή ένας κανόνας, μία συνταγή ή μία μόδα! Θα παραμείνει ζωντανό, όσο δεν εξαρτάται από τη μορφή, αλλά αναζητάει πίσω από μια διαρκώς εναλλασσόμενη μορφή τη ρευστότητα της ίδιας της ζωής!». Για τον σκοπό αυτό βασική ιδέα του Γκρόπιους ήταν να αρθεί ο διαχωρισμός ανάμεσα στον καλλιτέχνη και στον τεχνίτη.
«Δεν υπάρχει διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στις εφαρμοσμένες τέχνες, τη γλυπτική και τη ζωγραφική, είναι όλα τμήματα του οικοδομείν» έλεγε και έθετε ως απώτατο σκοπό κάθε εικαστικής δραστηριότητας το «οικοδόμημα».
Ο ιεροφάντης – τεχνίτης Βάλτερ Γκρόπιους άφησε στη γενέτειρα του δυτικού πνεύματος, στην Αθήνα, το οικοδόμημά του, έναν – ας επιτραπεί ο όρος - «Παρθενώνα» του σύγχρονου κόσμου: η Αμερικανική Πρεσβεία της Αθήνας, το περίφημο Chancery, σχεδιάστηκε το 1956 από το αρχιτεκτονικό του γραφείο στις Η.Π.Α.
«Καταβάλαμε κάθε δυνατή προσπάθεια για να συνδυάσουμε τις παραδόσεις της πόλεως (Αθήνα) με τις δικές μας αρχιτεκτονικές αντιλήψεις. Αλλά το να συνεχίζεις τις παραδόσεις δε σημαίνει τυφλή απομίμηση. Με αφετηρία την παράδοση πρέπει να προσπαθήσουμε να βρούμε τη γλώσσα εκείνη η οποία μπορεί να εκφράσει τη σημερινή πραγματικότητα» είχε πει ο Γκρόπιους στην Αθήνα ένα χρόνο μετά, για το προς ανέγερση κτίριο.
Το έργο εγκαινιάστηκε το καλοκαίρι του 1961 κι από ελληνικής πλευράς, στο σχεδιασμό της, συμμετείχε ο αρχιτέκτων Περικλής Σακελλάριος, που την ίδια περίοδο υπέγραφε μεγάλα έργα αστικού εκσυγχρονισμού στην πρωτεύουσα. Σε μια Αθήνα που άλλαζε ρόλο στον διεθνή χάρτη, το κτίριο, σαν περίπτερος ελληνικός ναός, συμπυκνώνει τις βασικές αρχές και το όραμά του Γκρόπιους για την κοινωνία:
«Το κτίριον της πρεσβείας θα είναι ανοικτό, χωρίς τοίχους, διαζώματα ή προσόψεις που να εμποδίζουν τη θέα του εσωτερικού. Το κτίριο θα είναι ανοικτό σε όλους και άρα δημοκρατικό».
Το αρχικό σχέδιο της πρεσβείας δεν είναι αυτό που βλέπουμε. Έχουν γίνει παρεμβάσεις και προσθήκες που αλλοιώνουν τον Γκρόπιους, ωστόσο πριν από δύο χρόνια ο πρέσβης Πάιατ είχε αναγγείλει πως θα επαναφέρουν το κτίριο στα αρχικά σχέδια.
Ο Φωτογράφος
Ο Γιώργης Γερόλυμπος, ο οποίος ειδικεύεται στην αρχιτεκτονική φωτογραφία, χαρίζοντάς μας περίφημα κτίρια (πρόσφατα το Κέντρο Πολιτισμού Σταύρος Νιάρχος του μεγαλύτερου , ίσως, αρχιτέκτονα στις μέρες μας, Ρέντσο Πιάνο) μας γνωρίζει εκ νέου το κτίριο και - με εικόνες που δίνονται για πρώτη φορά στη δημοσιότητα -, επιχειρεί μια ιστορική και σύγχρονη φωτογραφική περιήγηση. Εκτός από λαμπρός φωτογράφος, ο Γερόλυμπος είναι αρχιτέκτονας, υπότροφος του Fulbright και όπως ομολογεί στη Huffpost, ήθελε να φωτογραφίσει την Πρεσβεία για τουλάχιστον δύο δεκαετίες.
Ο «Δάσκαλος»
Επιχειρώντας να φωτίσει την προσωπικότητα του Γκρόπιους, ο Γερόλυμπος αναφέρει:
Για όσους είτε έχουν σπουδάσει αρχιτεκτονική είτε απλώς ενδιαφέρονται για αυτήν, το όνομα του Walter Gropius διατηρεί ξεχωριστή σημασία. Ο Walter Gropius υπήρξε μια από τις σημαντικότερες προσωπικότητες στην αρχιτεκτονική του Μοντέρνου Κινήματος. Αρχιτέκτων, δάσκαλος, μέντορας και συνεργάτης νεότερων αρχιτεκτόνων, ο Gropius διαμόρφωσε με την πολύπλευρη παρουσία του την αρχιτεκτονική του 20ου αιώνα τόσο στην Ευρώπη όσο και στις Ηνωμένες Πολιτείες. Ίδρυσε την περίφημη σχολή Bauhaus το 1919, αρχικά στην πόλη της Βαϊμάρης, μεταφέροντάς την στη συνέχεια στις νέες της εγκαταστάσεις που σχεδίασε ο ίδιος στο Ντεσάου, κτίρια που παραμένουν έως σήμερα σημείο αναφοράς στην αρχιτεκτονική του Μοντέρνου Κινήματος.
Σημαντική πρωτοτυπία της σχολής Bauhaus αποτέλεσε η σύνδεση της αρχιτεκτονικής με το design, τις τέχνες και την κατασκευή, τόσο τη βιομηχανοποιημένη όσο και τη χειροτεχνία. Εκτός των αρχιτεκτόνων καθηγητών, σημαντικοί δημιουργοί διαφορετικών τεχνών προσκλήθηκαν να διδάξουν τους φοιτητές της σχολής, όπως οι ζωγράφοι Marc Chagall, Wassily Kadinsky και Paul Klee και ο φωτογράφος και εικαστικός Lazlo Moholy-Nagy, διαμορφώνοντας, κατ’ αυτόν τον τρόπο, ένα περιβάλλον ευρύτατης καλλιέργειας που ξεπερνούσε κατά πολύ τα όρια της αρχιτεκτονικής διαδικασίας.
Δυστυχώς, το μοναδικό αυτό περιβάλλον δεν μακροημέρευσε. Με την άνοδο των Ναζί στην εξουσία το 1933 ο Gropius έφυγε από τη Γερμανία και βρήκε πρόσκαιρο καταφύγιο στο Ηνωμένο Βασίλειο όπου άσκησε την αρχιτεκτονική για λίγα χρόνια. Το 1937 μετανάστευσε στις Ηνωμένες Πολιτείες λαμβάνοντας, αρχικά, την έδρα της αρχιτεκτονικής στο Πανεπιστήμιου του Harvard και στη συνέχεια την Πρυτανεία της σχολής. Υπήρξε ιδιαίτερα αγαπητός δάσκαλος επηρεάζοντας γενιές νεότερων αρχιτεκτόνων. Καθ’ όλη τη διάρκεια και έως το τέλος της ζωής και καριέρας του διατήρησε την πίστη του στο σχεδιασμό μέσω της σύνθεσης πολλών διαφορετικών τεχνών και με τη συμμετοχή περισσότερων δημιουργών ιδρύοντας το 1945 το γραφείο T.A.C. “The Architects Collaborative” από κοινού με τους νεότερους αρχιτέκτονες και φοιτητές του Norman Fletcher, John Harkness, Robert McMillan, Louis ΜcMillen και BenjaminThompson.
Το Chancery
«Η φωτογραφική μου ερμηνεία ακολούθησε δωρική και διακριτική προσέγγιση ως προς το κτίριο αυτό καθ′ εαυτό σε μια προσπάθεια να υπάρξει συνεπής στη σχεδιαστική σύλληψη του αρχιτέκτονα» εξηγεί ο Γερόλυμπος για το φωτογραφικό εγχείρημα. «Η φωτογραφία ακολούθησε την καθοδήγηση της αρχιτεκτονικής, αποτολμώντας να ερμηνεύσει τη σιωπηλή, αλλά πάντα παρούσα αυτοπεποίθηση του μοντέρνου κινήματος κατά τη διάρκεια μιας επίσκεψης σε ένα περιβάλλον διεθνές και ταυτόχρονα τόσο μα τόσο οικείο».
«Από την πρώτη στιγμή που είδα το κτίριο συγκράτησα τη στιβαρότητα και την αυστηρή λιτότητα των γραμμών του. Το Chancery, όπως είναι γνωστό στους ανθρώπους που εργάζονται σε αυτό, έχει κάτοψη τέλειου τετραγώνου με αντικατοπτρισμό των τεσσάρων πανομοιότυπων όψεων προς κάθε κατεύθυνση.
Εντός του τετραγώνου χωροθετείται κεντρικό αίθριο, που περιλαμβάνει φυτεύσεις, τρία θεόρατα κυπαρίσσια και ένα σιντριβάνι. Η διαμορφωμένη εσωτερική αυλή λειτουργεί ως χώρος ψυχαγωγίας και ανάπαυλας.
Εκτός του κεντρικού αιθρίου, ο Gropius χωροθέτησε μια αντανακλαστική πισίνα στην κεντρική είσοδο για να δημιουργήσει ένα ήρεμο σκηνικό και μια αίσθηση δροσιάς κάτω από τον ελληνικό ήλιο».
«Βασική επιρροή του αρχιτέκτονα υπήρξε η αρχαία ελληνική αρχιτεκτονική σε συνδυασμό με το σημαντικότερο χαρακτηριστικό του ελληνικού πολιτισμού, το δημοκρατικό πολίτευμα. Η επίκληση ενός ένδοξου παρελθόντος τόσο στην αρχιτεκτονική όσο και στη δημοκρατία προσέδωσαν έντονο συμβολισμό σε ένα σύγχρονο κτίριο διπλωματικής λειτουργίας στον σύγχρονο κόσμο.
Το κτίριο, που, επίσης, συμβολικά εγκαινιάστηκε την ημέρα των εορτασμών της Ανεξαρτησίας των Ηνωμένων Πολιτειών, κατασκευάστηκε από την εταιρεία Αλβέρτης-Δημόπουλος, ενώ περισσότεροι από 350 μηχανικοί, εργοδηγοί και εργάτες δούλεψαν καθ’ όλη τη διάρκεια της κατασκευής του».
«Το κτίριο περιβάλλεται από εξωτερικούς και εσωτερικούς πεσσούς που υποστηρίζουν μεγάλες οριζόντιες δοκούς. Εδράζεται σε βάθρο τετράγωνου σχήματος με εσωτερικό αίθριο και τέσσερις απολύτως όμοιες όψεις προς όλες τις πλευρές. Η μορφή της παραπέμπει εμφανώς στην αρχαία ελληνική αρχιτεκτονική με έναν, όμως, ξεκάθαρα σύγχρονο τρόπο. Με λίγα λόγια, χρησιμοποιεί σύγχρονο λεξιλόγιο για να αναφερθεί διακριτικά σε μια άλλη εποχή.
Ξεκάθαρο σημείο αναφοράς αποτέλεσε η χρήση των υλικών δόμησης και επένδυσης. Για την κατασκευή του χρησιμοποιήθηκαν ντόπια υλικά με πρώτο και κύριο το περίφημο Πεντελικό μάρμαρο για την επένδυση των περιμετρικών πεσσών, υλικό που, άλλωστε, χρησιμοποιήθηκε για την ανέγερση τόσο του Παρθενώνα όσο και πολλών άλλων σημαντικών κτιρίων της αρχαιότητας».
«Ο συνδυασμός αυτών των χαρακτηριστικών, της αυστηρής μορφής, της απέριττης κλίμακας και της βαρύτητας των λευκών πεσσών ήταν που τράβηξε το βλέμμα μου αμέσως όταν ήρθα στην Αθήνα για σπουδές. Έχοντας φωτογραφίσει το σύνολο, σχεδόν, των μεγάλων και σημαντικών κτιρίων της πόλης, από τα επίσημα κτίριά της όπως το Προεδρικό Μέγαρο ή το Κοινοβούλιο, πλήθος πρεσβειών έως τα κτίρια σημαντικής υπογραφής διεθνών αρχιτεκτόνων όπως το Ανατολικό αεροδρόμιο του Eero Saarinen, το Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος του Renzo Piano και άλλα πολλών σημαντικών Ελλήνων, το κτίριο της Αμερικανικής Πρεσβείας του Walter Gropius αντιστεκόταν σθεναρά. Και οι λόγοι ήταν προφανείς. Κατά τη διάρκεια της έρευνας προέκυψε ότι η μοναδική φωτογραφία που υπήρχε δημοσιευμένη μετά τα εγκαίνια του κτιρίου ήταν του Lucien Herve, αγαπημένου φωτογράφου του Le Corbusier, από το μακρινό 1963, και επρόκειτο για μια εικόνα που, κατά την άποψή μου, μάλλον δεν μπορεί να χαρακτηριστεί πετυχημένη».
«Το κτίριο της Αμερικανικής Πρεσβείας στην Αθήνα όφειλε να λάβει την φωτογραφική προσοχή που του άξιζε λόγω της σημασίας του τόσο στην Ελληνική αρχιτεκτονική όσο στην πόλη της Αθήνας, και μάλιστα με τρόπο που να του αρμόζει, αντανακλώντας τη σίγουρη και με αυτοπεποίθηση παρουσία του. Μετά από αναμονή ετών, δόθηκε η ευκαιρία να δει κανείς από κοντά και να μεταφέρει στο κοινό την αρχιτεκτονική του Walter Gropius μέσω μιας ματιάς που, εν πολλοίς, διαμορφώθηκε από αυτήν».
Η φωτογράφιση
«Η φωτογράφιση ξεκίνησε από τις εξωτερικές όψεις, περικυκλώνοντας το κτίριο και πλησιάζοντας σταδιακά όλο και περισσότερο κάθε φορά.
Περπατώντας γύρω του, η είσοδος προς το εσωτερικό αποτέλεσε τη φυσική συνέχεια της αναζήτησης.
Όταν οι όψεις ολοκληρώθηκαν, η προσοχή στράφηκε στις εισόδους, την κύρια και την δευτερεύουσα από τον χώρο στάθμευσης κατευθυνόμενη προς το κεντρικό αίθριο όπου τα πανύψηλα κυπαρίσσια κυριαρχούν.
Φωτογράφισα το αίθριο από τις τρεις πλευρές του προσπαθώντας να αναδείξω την αυστηρότητα της μορφολογίας του κτιρίου προς όλες του τις όψεις, εσωτερικές και εξωτερικές, καθώς όλες ανεξαιρέτως είναι πανομοιότυπες.
Η δημοκρατικότητα που επιθυμούσε ο Gropius επαληθεύθηκε πλήρως στην πράξη από την κλασικότητα της τελικής μορφής.
Όταν, πλέον, το φως χαμήλωσε το απόγευμα, έκανα μια τελευταία βόλτα γύρω από το κτίριο, για να το φωτογραφίσω στο δειλινό, αλλά ακόμα περισσότερο για να το θυμάμαι σε αυτή τη μοναδική στιγμή του για μένα: μια μέρα στην Πρεσβεία των Ηνωμένων Πολιτειών στην Αθήνα, μια μέρα στην αρχιτεκτονική του Walter Gropius”.
Photo credits:
Οι ιστορικές φωτογραφίες αποτελούν ευγενική παραχώρηση των απογόνων της εταιρείας Αλβέρτης-Δημόπουλος και απεικονίζουν το εργοτάξιο της κατασκευής της Αμερικανικής Πρεσβείας την περίοδο 1959-1961. Η επίσκεψη του Walter Gropius έλαβε χώρα τον Οκτώβριο 1960.
Όλες οι σύγχρονες λήψεις έχουν ληφθεί από τον Γιώργη Γερόλυμπο (yerolymbos.com) την περίοδο Σεπτεμβρίου-Οκτωβρίου 2016.
Θερμές ευχαριστίες απευθύνονται στον Πρέσβη Geoffrey R. Pyatt, στην Ελένη Αλεξάκη, τον Mike Snyder και τη Χριστίνα Δημόπουλου χωρίς τη βοήθεια των οποίων καμία φωτογράφιση ή αρχειακή έρευνα δεν θα είχε συμβεί ποτέ.