Τον θάνατο του Αμος Οζ τον ανακοίνωσε η κόρη του η Φάνια με μια σύντομη, συγκινητική ανάρτηση στο twitter. Έτσι είναι πια η τάξη του κόσμου: ακόμη και ο θάνατος ενός από τους μεγάλους λογοτέχνες του αιώνα πρέπει να χωρέσει σε 280 χαρακτήρες.
Κι έπειτα ήρθε ένας ποταμός από νεκρολογίες στις εφημερίδες του πλανήτη για τον συγγραφέα Οζ και για τον Οζ ως μαχητή της ειρήνης, που ήταν η ηθική συνείδηση του Ισραήλ, πιστός μέχρι τέλους στην ιδέα της συνύπαρξης στην γη της Παλαιστίνης δύο κρατών. «Έχω δύο στυλό στο γραφείο μου»- μου είχε πει. «Ένα με μαύρο κι ένα μπλε μελάνι, με το ένα γράφω για την πολιτική, με το άλλο διηγούμαι ιστορίες. Δεν ανακατεύω ποτέ τα δύο χρώματα». Ο «Ιούδας» ήταν η τελευταία ιστορία που διηγήθηκε. Ένα κείμενο με το οποίο χαιρέτιζε την μεταφορά της αμερικανικής ρεσβείας από το Τελ Αβίβ στην Ιερουσαλήμ, ήταν η τελευταία δημόσια παρέμβασή του. Καλούσε όλες τις χώρες του κόσμου να κάνουν το ίδιο, να μεταφέρουν τις πρεσβείες του στην Ιερουσαλήμ. Αλλά, ταυτόχρονα, να ανοίξουν στην ανατολική Ιερουσαλήμ, μια ακόμη πρεσβεία- στο ανεξάρτητο παλαιστινιακό κράτος.
Συνάντησα για πρώτη φορά τον Οζ στο σπίτι του στο Τελ Αβίβ, μια μικρή μονοκατοικία μ έναν μικρό κήπο. Ήταν, για μια ακόμη φορά, ημέρες κρίσης, μεγάλης έντασης στις σχέσεις του Ισραήλ με τους Παλαιστίνιους. Όταν τελείωσε η συνέντευξη και έκλεισε η κάμερα, μου είπε: «Συγνώμην. Δεν σας είπα τίποτε που να μην το έχω ξαναπεί. Αλλά, ξέρετε, μιλώ πολύ για αυτά τα θέματα και επαναλαμβάνω δοκιμασμένες φράσεις». Για εμένα, τότε, ήταν όλα καινούργια.
Αυτό που επανάλαμβανε ήταν πως η διαμάχη Ισραήλ-Παλαιστινίων, δεν είναι μια μάχη του καλού με το κακού με το κακό, του δίκαιου με το άδικο, δεν είναι γουέστερν, όπου οι καλοί και οι κακοί ξεχωρίζουν. Είναι μια τραγωδία, με την αρχαιοελληνική έννοια του όρου: μια σύγκρουση του δίκιου με το δίκιο, μιας δίκαιης διεκδίκησης με μιαν άλλη, επίσης δίκαια, διεκδίκηση. Και πώς λύνεται ένας τέτοιος κόμπος; Με συμβιβασμό. Ξαναδιάβασα την απομαγνητοφώνηση εκείνης της παλιάς συνέντευξης σήμερα. «Έχει κάτι αυτή η γη που προσελκύει ανά τους αιώνες προφήτες, σωτήρες, μεσσίες και φανατικούς. Εδώ η λέξη συμβιβασμός είναι ύποπτη, αρνητικά φορτισμένη, ντροπιαστική (και στα ελληνικά το ίδιο είναι- τον διέκοψα). Αλλά εγώ είμαι οπαδός του συμβιβασμού, δοξάζω τον συμβιβασμό. Γιατί το αντίθετο του συμβιβασμού δεν είναι ο ιδεαλισμός, η αφοσίωση ή η ηθική ακεραιότητα. Είναι ο φανατισμός, η καταστροφή, ο θάνατος».
Από τον Οζ κατάλαβα, λοιπόν, κάτι απλό. Πως η διαμάχη Ισραηλινών-Παλαιστινίων δεν είναι απλώς μια πολύχρονη, άλυτη τοπική σύγκρουση- «μια κτηματική διαφορά που έγινε ιερός πόλεμος»- που απέκτησε, για γεωπολιτικούς λόγους πλανητική σημασία. Είναι μια διαμάχη που μας αφορά όλους, επειδή καθρεφτίζει την ουσία του αιώνα μας. Την διαρκή μάχη του πραγματισμού με τον φανατισμό, του πλουραλισμού με τον φανατισμό, της ανεκτικότητας με τον φανατισμό. Ο φανατισμός- έλεγε ο Οζ- είναι η ασθένεια του αιώνα.
Είχε δώσει κάποτε, μετά τις επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου, μια διάλεξη με τίτλο «πως γιατρεύεις έναν φανατικό»; Την ξαναδιάβασα πολλές φορές ως παρηγοριά τα τελευταία χρόνια, που ζούσαμε την χρεωκοπία και τις μνημονιακές συνέπειές της ως άοπλο εμφύλιο. Αποστήθισα, ιδίως, μια ανάμεσα στις θεραπείες που πρότεινε: «Η αίσθηση του χιούμορ είναι ένα σπουδαίο θεραπευτιικό μέσο. Ποτέ στην ζωή μου δεν γνώρισα έναν φανατικό που να έχει αίσθηση του χιούμορ, ούτε γνώρισα ποτέ άνθρωπο που να έχει αίσθηση του χιούμορ και να έγινε φανατικός- παρά μόνον αν έχανε το χιούμορ του. Οι φανατικοί γίνονται συχνά σαρκαστικοί, έχουν συχνά την αίσθηση του σαρκασμού, μα ποτέ την αίσθηση του χιούμορ. Γιατί το χιούμορ προϋποθέτει την ικανότητα να γελάμε με τον εαυτό μας. Το χιούμορ είναι η ικανότητα να βλέπουμε τον εαυτό μας όπως ίσως μας βλέπουν οι άλλοι. Είναι η ικανότητα να συνειδητοποιείς ότι όσο δίκιο κι έχεις, όσο άδικο κι αν υφίστασαι, υπάρχει πάντα μια αστεία πλευρά στην ζωή. Όσο πιο δίκιο έχεις, τόσο πιο αστείος γίνεσαι. Το χιούμορ σου δίνει μερική ανοσία στον φανατισμό».
Ακόμη και αν δεν έχετε διαβάσει ούτε γραμμή από τα μυθιστορήματά του, κρατήστε αυτήν την φράση του. Θα μπορούσε να είναι ένας οδηγός ζωής- ιδίως σε μια χώρα σαν την δική μας ή σε μια Ευρώπη που απειλείται από τον ξενοφοβικό, ακροδεξιό φανατισμό.