«Οδοιπορικό Ιστορίας στον Πειραιά του Πολέμου και της Κατοχής»: Έτσι ορίζεται ο «Πόλεμος των Αμάχων» (Εκδόσεις Κυριακίδη, 2022) των συγγραφέων και ιστορικών ερευνητών Στέφανου Μίλεση και Κωνσταντίνου Κυρίμη - ένα έργο που ρίχνει φως σε μια πτυχή του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου και της Κατοχής στην Ελλάδα, οι μνήμες της οποίας σταδιακά ξεθωριάζουν, όσο «φεύγουν» αυτοί που έζησαν οι ίδιοι κατά τη διάρκεια μιας από τις πιο ένδοξες και συνάμα τραγικές περιόδους της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας.
Ο «Πόλεμος των Αμάχων» είναι δυστυχώς ιδιαίτερα επίκαιρος στις ημέρες μας, καθώς πάνω από 80 χρόνια μετά το «Όχι» της 28ης Οκτωβρίου 1940, ο πόλεμος αλλάζει ξανά το πρόσωπο της Ευρώπης. Στην εποχή του πανταχού παρόντος Ίντερνετ και των social media εικόνες, βίντεο και κάθε είδους λεπτομερείς αναφορές και μαρτυρίες από τη ρωσική εισβολή στην Ουκρανία βρίσκονται στην ημερήσια διάταξη, δείχνοντας το πραγματικό πρόσωπο του πολέμου, το οποίο η ευρωπαϊκή ήπειρος και η Δύση εν γένει, είχε πρακτικά ξεχάσει, καθώς το δυτικό κοινό είχε συνηθίσει εικόνες τέτοιου είδους να προέρχονται από μακρινές χώρες και όχι από τη «γειτονιά» του. Ο «βιομηχανικός», γενικευμένος πόλεμος στην Ουκρανία θυμίζει από πολλές απόψεις την περίοδο του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, τόσο από άποψης χρήσης μεγάλων όγκων μηχανοκίνητων στρατευμάτων και μαζικών βομβαρδισμών, όσο και από άποψης επιπτώσεων στον άμαχο πληθυσμό της εμπόλεμης Ουκρανίας, που βλέπει τις πόλεις και τα χωριά του να καταστρέφονται στο πλαίσιο μιας σύγκρουσης το τέλος της οποίας ουδείς φαίνεται αυτή τη στιγμή ικανός να προβλέψει. Σε αυτό το πλαίσιο, ο «Πόλεμος των Αμάχων», με τις ιστορίες/ μαρτυρίες και το υλικό που περιλαμβάνει, αποτελεί μια δυνατή υπενθύμιση πως οι εικόνες και τα βιώματα τέτοιου είδους δεν είναι κάτι ξένο για την Ελλάδα, που έχει βιώσει και αυτή τις επιπτώσεις του ολοκληρωτικού, «βιομηχανικού» πολέμου της σύγχρονης εποχής, που δεν ειδικεύεται ιδιαίτερα στις διακρίσεις μεταξύ στρατού και αμάχου πληθυσμού. Όσο οι ελληνικές ένοπλες δυνάμεις αντιμετώπιζαν τους Ιταλούς και Γερμανούς εισβολείς στην Αλβανία και στα βόρεια σύνορα της χώρας, γράφοντας αυτά που θα έμεναν στην ιστορία ως το Έπος του ’40 και η Μάχη των Οχυρών, τα μεγάλα αστικά κέντρα βρίσκονταν και αυτά στην «πρώτη γραμμή», με τους κατοίκους τους να βιώνουν τις επιπτώσεις του πολέμου στην καθημερινότητά τους.
Οι δύο συγγραφείς εστιάζουν στον Πειραιά, ο οποίος έχει, μεταξύ άλλων, την ιδιαιτερότητα πως, επί πολέμου, πέραν των δεινών της Κατοχής, επλήγη και από τον Άξονα και από τους Συμμάχους. «Πρόκειται μια καταγραφή που μοναδικό σκοπό έχει, να φωτίσει όχι τον αγώνα του πολεμικού μετώπου, αλλά τον αγώνα της καθημερινότητας ενός λαού, που πάλευε για τη τιμή του και για την επιβίωσή του. Γερμανοί, Ιταλοί, Άγγλοι και Αμερικάνοι ο καθένας για διαφορετικό λόγο και σκοπό, στάθηκαν δημιουργοί συμφοράς για της πόλη και τους κατοίκους της, επειδή ήταν λιμάνι. Και ως λιμάνι έπρεπε να καταστραφεί! Και αυτοί οι ίδιοι κάτοικοί της είναι που κλήθηκαν μεταπολεμικά να πληρώσουν ανάμεσα στα τόσα που προσέφεραν σε ανθρώπινες ψυχές και υλικές απώλειες, το δεκαράκι (δεκάλεπτο) ως υποχρεωτική συνεισφορά στα εισιτήρια των λεωφορειακών γραμμών του Πειραιά, για να σταθεί ξανά ο Μητροπολιτικός Ναός της πόλης, η Αγία Τριάδα, που είχε σωριαστεί σε ερείπια, όπως και ολόκληρη η πόλη του Πειραιά. Για αυτόν τον Πειραιά θα περιγράψουμε, που βομβαρδίστηκε από την πρώτη μέρα του πολέμου έως και την τελευταία. Για τον Πειραιά των βομβοπλήκτων, τον Πειραιά της πείνας, των πεζοδρομίων, του φόβου, των μπλόκων, των μικρών Γαβριάδων» αναγράφεται στο εσωτερικό του εξωφύλλου.
Το βιβλίο αρχίζει από τον προπολεμικό Πειραιά και τις προετοιμασίες επί Ιωάννη Μεταξά, παρουσιάζοντας, μεταξύ άλλων, τα μέτρα εκπαίδευσης του άμαχου πληθυσμού και της παθητικής αεράμυνας, την ιστορία των καταφυγίων και της «υπόγειας ζωής» σε αυτά, (θέμα με το οποίο ο κ. Κυρίμης έχει καταπιαστεί εκτενώς και στο παρελθόν), τις συνήθειες και τις συνθήκες των χρόνων της Κατοχής, τους βομβαρδισμούς, την απογραφή της καταστροφής και την ανοικοδόμηση του μεταπολεμικού Πειραιά, φωτίζοντας τους αφανείς ήρωες της καθημερινότητας της περιόδου, που περιελάμβανε, μεταξύ άλλων, και τον αποκαλούμενο «πόλεμο με το βελόνι»: Την προσπάθεια των Ελληνίδων να βοηθήσουν τους στρατιώτες στο μέτωπο.
Μιλώντας στη HuffPost Greece, οι δύο συγγραφείς παρουσιάζουν πολλές από τις, σε μεγάλο βαθμό ξεχασμένες πλέον, πτυχές της δραματικής αυτής περιόδου, υπογραμμίζοντας πως οι μνήμες αυτές πρέπει να διατηρούνται ζωντανές καθώς η πόλη «πεθαίνει» όταν πρώτα χαθούν οι αναμνήσεις της.
HuffPost Greece: Πώς προέκυψε η ιδέα για τον «Πόλεμο των αμάχων»;
Στέφανος Μίλεσης: Καθώς καταγόμαστε και οι δύο από τον Πειραιά, βρεθήκαμε να έχουμε καταπιαστεί με συγκεκριμένους τομείς που αφορούσαν στην καθημερινότητα του αστικού πληθυσμού, κατά την διάρκεια του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου. Συνήθειες που μέχρι σήμερα, χωρίς να τις σκεφτούμε ιδιαίτερα, επαναλαμβάνουμε, την εποχή εκείνη μπορούσαν να μετατραπούν εύκολα σε «παγίδες» θανάτου. Το τρέξιμο εκτός σπιτιού με τα φώτα αναμμένα, για παράδειγμα ήταν μια ενέργεια που τότε δεν έπρεπε να κάνεις.
Και οι δυο μας νιώσαμε μια έλξη να μάθουμε περισσότερα για το πώς ένας πληθυσμός μπόρεσε να προσαρμοστεί στις νέες συνθήκες που διαμορφώθηκαν. Ανάλογα σύγχρονα παραδείγματα είχαμε λάβει άλλωστε από την πανδημία και τα μέτρα που επιβλήθηκαν. Ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος διέφερε ριζικά από τους μέχρι τότε πολέμους, καθώς σε αυτόν οι μεγάλες πόλεις με τους πληθυσμούς τους βρέθηκαν στα σκοπευτικά στόχαστρα του εχθρού. Οι μεγάλες αεροπορικές επιδρομές κατά πόλεων, που τότε για πρώτη φορά καθιερώθηκαν, έσπασαν τα διαχωριστικά φράγματα μεταξύ μαχόμενων και αμάχων, πρώτης γραμμής και μετόπισθεν. Ο κίνδυνος βρισκόταν πλέον παντού, πουθενά κάποιος δεν μπορούσε να νιώθει ασφαλής. Έκτοτε η νέα μορφή πολέμου κυριάρχησε και κυριαρχεί μέχρι και τις μέρες μας, με ελάχιστα να έχουν αλλάξει. Ωστόσο μια εκπομπή στην δημοτική ραδιοφωνία του Πειραιά, στο ΚΑΝΑΛΙ ΕΝΑ, στην οποία και οι δύο μας είχαμε προσκληθεί να μιλήσουμε, στάθηκε η αφορμή να γνωριστούμε καλύτερα και να αποφασίσουμε να συνεργαστούμε και να ενώσουμε τις έρευνές μας προς μια κατεύθυνση. Όσο περισσότερο ερευνούσαμε, τώρα διαπιστώναμε πως οι ενέργειες στις οποίες έπρεπε να προσαρμοστεί ο άμαχος πληθυσμός ήταν πολλές και αφορούσαν κάθε τομέας της δραστηριότητάς του.
Κωνσταντίνος Κυρίμης: Ο Πειραιάς επιλέχθηκε για δύο λόγους. Αφ‘ενός αμφότεροι οι συγγραφείς είμαστε Πειραιώτες και θέλαμε να προβάλουμε και να τιμήσουμε την ιστορία της πόλης στην οποία μεγαλώσαμε και την οποία αγαπάμε. Αφ‘ετέρου, η εμπλοκή του Πειραιά στον πόλεμο ήταν πολύ μεγάλη. Γιατί ενώ η Αθήνα θεωρήθηκε «ανοχύρωτη πόλη» και δεν βομβαρδίστηκε, στον Πειραιά, με το στρατηγικής σημασίας λιμάνι και τα δεκάδες εργοστάσια, συνέβη ακριβώς το αντίθετο. Ο Πειραιάς έζησε περισσότερο από οποιοδήποτε μέρος της Αττικής, την καταστροφή των βομβαρδισμών και έτσι η ανάγκη για προστασία και επιβίωση, ήταν μεγαλύτερη. Η πόλη θρήνησε θύματα, τόσο μεταξύ των πολιτών, όσο και μεταξύ των Συνεργείων Παθητικής Αεράμυνας που αναλάμβαναν να επέμβουν μετά από έναν βομβαρδισμό. Είναι, όμως, σημαντικό να τονίσουμε ότι μεγάλο μέρος του βιβλίου δεν περιορίζεται στον Πειραιά, καθώς πολλά απ’όσα αναφέρουμε (κυβερνητικά μέτρα, νομοθεσίες, περιορισμοί, οργάνωση, συναισθήματα, κλπ) ίσχυαν για το σύνολο της Αττικής.
HuffPost Greece: Πώς προετοίμασαν οι τότε αρχές τον άμαχο πληθυσμό για τον επερχόμενο πόλεμο;
Κων/νος Κυρίμης: Το καθεστώς του Ιωάννη Μεταξά είχε ξεκινήσει την προετοιμασία ήδη από το 1936, σιωπηρά τότε. Όσο προχώραγαν τα χρόνια και ο πόλεμος φαινόταν να πλησιάζει, η προετοιμασία γινόταν εντατικότερη και εμφανέστερη. Λίγο πριν τον πόλεμο, το πράγμα ήταν πλέον οφθαλμοφανές. Η συχνή διεξαγωγή ασκήσεων παθητικής αεράμυνας, η κυκλοφορία λαχείων για την ενίσχυση του Στρατού, η κατασκευή καταφυγίων, η προτροπή για καλλιέργεια κάθε σπιθαμής γης στην Αττική, όλα φανέρωναν ότι ο πόλεμος ήταν προ των πυλών και ο καθένας καλείτο να αναλάβει το μερίδιο-προετοιμασίας που του αναλογούσε.
Ενδεικτικά σας αναφέρω ότι με κυβερνητικό διάταγμα, όλα τα εστιατόρια υποχρεούνταν να διαθέτουν καθημερινώς, πιάτα βασισμένα στην πατάτα, ώστε να συνηθίσει ο κόσμος την κατανάλωσή της (μιας και η καλλιέργειά της ήταν μια εύκολη επιλογή, στο αγροτικά-αφιλόξενο περιβάλλον της πόλης). Επίσης, στην προσπάθεια δημιουργίας επαρκών αποθεμάτων διαφόρων πρώτων υλών (μέταλλο, χαρτί, κλπ) συνεργεία με νέους/νέες της ΕΟΝ περιδιάβαιναν τις γειτονιές και από πόρτα σε πόρτα, μάζευαν οτιδήποτε περίσσευε σε κάθε σπίτι: Από διαβασμένες εφημερίδες μέχρι παλιά ξυραφάκια. Στον επερχόμενο πόλεμο, όλα είχαν την αξία τους. Κάτι που λίγοι αντιλαμβάνονται ακόμα και τώρα, είναι ότι ακόμα και η απογραφή-πληθυσμού που έγινε λίγες εβδομάδες πριν την εμπλοκή της χώρας στον πόλεμο, ήταν μια καλά καμουφλαρισμένη μορφή επιστράτευσης.
HuffPost Greece: Θα μπορούσατε να περιγράψετε συνοπτικά την καθημερινότητα του αμάχου πληθυσμού εν καιρώ πολέμου και κατοχής; Πέρα από τα προφανή, ποιες ήταν οι σημαντικότερες αλλαγές;
Στέφανος Μίλεσης: Η καθημερινότητα διέφερε ριζικά την περίοδο του πολέμου από εκείνη της κατοχής. Ο άμαχος πληθυσμός στον πόλεμο, όφειλε να ενεργεί με βάση τις οδηγίες της παθητικής αεράμυνας. Δηλαδή να ακολουθεί τις διατάξεις των ειδικών. Αντίθετα στην κατοχή ο πληθυσμός, αν ήθελε να επιβιώσει, όφειλε να προσαρμοστεί σε εμπειρικές μεθόδους που προκύπταν από τα παθήματα του ίδιου του λαού.
Για παράδειγμα στην κατοχή όπου υπήρχε ουρά, υπήρχε διανομή κάποιου αγαθού. Ο συνειρμός αυτός, ουράς-αγαθού, σύντομα οδήγησε τους κατοίκους να εξέρχονται από τα σπίτια τους τα πρωινά, έχοντας πάνω τους τα δίχτυα για τα ψώνια έτοιμα σε κάθε περίσταση. Άλλο τέτοιο παράδειγμα ήταν η αναμονή στις στάσεις των λεωφορείων. Καθώς αυτά σπάνιζαν, όταν τύχαινε να περνούν από τις στάσεις ύστερα από ώρες, πολλές φορές δεν σταματούσαν λόγω πληρότητας. Η εμπειρία αυτή οδήγησε τον λαό στον ποδαρόδρομο. Καθώς η πεζοπορία ήταν ατέλειωτη, σύντομα οι κάτοικοι άρχισαν να αξιολογούν για το πού θα πεζοπορούσαν. Σπίτι, δουλειά, κάθοδο στην αγορά, λιμάνι, Πέραμα, περπάτημα για πίσω. Συνδυαστικά με την έλλειψη θερμίδων, η πεζοπορία οδηγούσε στον κάματο και στην τελική εξασθένηση. Η πείρα έμαθε τον πληθυσμό, που τον πρώτο καιρό της κατοχής πεζοπορούσε αδιάκοπα, ότι όφειλε να επιλέξει για το πού και πώς θα «δαπανήσει» τις πολύτιμες θερμίδες του. Συνεπώς στον πόλεμο οι οδηγίες συντάσσονταν από τους ειδικούς, ενώ στην κατοχή ειδικοί ήταν οι πολίτες που από την πείρα τους διαμόρφωναν τον τρόπο χειρισμού των διαφόρων θεμάτων της καθημερινότητας.
HuffPost Greece: Πώς θα συνοψίζατε τον τρόπο με τον οποίο προσαρμόστηκε ο άμαχος πληθυσμός στον πόλεμο; (Δηλαδή πώς αντέδρασε στα μέτρα προετοιμασίας στην αρχή, πώς μετά ανταποκρίθηκε στις συνθήκες του πολέμου, ποια ήταν τα μεγαλύτερα προβλήματα/ κακουχίες).
Κωνσταντίνος Κυρίμης: Το ξέσπασμα του πολέμου, ουδόλως αιφνιδίασε ή τρομοκράτησε τον πληθυσμό. Η καλλιέργεια εθνικής συνείδησης και η οργάνωση του αστικού πληθυσμού που συντελέστηκε τα τέσσερα προηγούμενα χρόνια, κεφαλαιοποιήθηκαν με τον αποτελεσματικότερο τρόπο. Θα λέγαμε ότι οι πολίτες, σε μια έκφανση αυτού που αποκαλέστηκε αργότερα «ολοκληρωτικός πόλεμος», ένωσαν τις δυνάμεις τους με τους μαχόμενους στρατιώτες του μετώπου. Φρόντιζαν να τους στέλνουν από ζεστά ρούχα και τρόφιμα, μέχρι εμψυχωτικές επιστολές. Οι συνταξιούχοι επέστρεψαν πρόθυμα στις εργασίες τους, για να μη διακοπεί η παραγωγική αλυσίδα. Οι πολίτες δέχτηκαν όλες τις στερήσεις και τους περιορισμούς, για να υποστηρίξουν την πολεμική προσπάθεια. Όλοι δώσανε τον καλύτερο εαυτό τους.
Ως «ασήμαντο» αλλά ενδεικτικό παράδειγμα, αναφέρω τις ανώνυμες Πειραιώτισσες που αναλάμβαναν οικειοθελώς να πλένουν και να σιδερώνουν τα ρούχα των τραυματισμένων στρατιωτών που νοσηλεύονταν στο Τζάνειο, προκειμένου να εξέλθουν ως «κύριοι», με ακμαίο ηθικό, μετά τη θεραπεία τους. Υπάρχουν αναφορές ακόμα και για παιδιά (μέλη της ΕΟΝ) που έθεταν -μέσω δημόσιων επιστολών- τους κουμπαράδες τους, προς όφελος του εθνικού ταμείου. Ως «δυσκολία», θα ανέφερα το γεγονός ότι με το ξέσπασμα του πολέμου, για την αποφόρτιση του τηλεφωνικού δικτύου επεβλήθη χρονικό πλαφόν στα τηλεφωνήματα. Αυτό δυσαρέστησε τους πολίτες αφάνταστα και έτσι με μεταγενέστερη απόφαση, ο επιτρεπτός χρόνος αυξήθηκε. Από τότε ήταν πασιφανές ότι ο Έλληνας μπορεί να στερηθεί τα πάντα, πλην της επικοινωνίας!
HuffPost Greece: Τι «αποτύπωμα» άφησε ο πόλεμος στον πληθυσμό του Πειραιά; Υπήρξαν τάσεις/ συνήθειες που έμειναν και μετά το τέλος του πολέμου;
Στέφανος Μίλεσης: Όλοι μας θυμόμαστε ακόμα τις γενιές που έζησαν τον πόλεμο, όπως τους παππούδες μας ή τους πατεράδες μας. Δεν μπορούσαν να ακούνε με τίποτε τις σειρήνες να ηχούν… αγρίευαν καθώς ο ήχος τους θύμιζε τα άγρια χρόνια της νιότης τους που τα έζησαν κάτω από αντίξοες συνθήκες. Απέφευγαν συστηματικά να μιλάνε για τα μαύρα χρόνια της κατοχής και έτσι ένα σημαντικό μέρος προφορικής ιστορίας χάθηκε. Θεωρούσαν πως αυτό που είχαν ζήσει, δεν αποτελούσε κάποια αποκλειστική δική τους εμπειρία, αλλά ένα κοινό βίωμα. Έτσι κανένας δεν μιλούσε για γεγονότα, που θεωρούνταν γνωστά.
Μέχρι που η εποχή της γενιάς που όλοι γνώριζαν παρήλθε και η επόμενη γενιά βρέθηκε βυθισμένη στην άγνοια ειδικά σε όσα η ιστορία δεν κατέγραψε, καθώς τα θεώρησε λιγότερο σημαντικά. Και ένας τέτοιος τομέας ήταν η τοπική ιστορία. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η διαμόρφωση της αντίληψης ότι οι Ιταλοί δεν βομβάρδισαν επιτυχώς τον Πειραιά, ενώ στην πραγματικότητα όχι μόνο η πόλη βομβαρδίστηκε, αλλά την ώρα μάλιστα που ο πληθυσμός ήταν συγκεντρωμένος στην λαϊκή αγορά της Πηγάδας. Οκτώ γυναικόπαιδα τότε σκοτώθηκαν σε μια αεροπορική επιδρομή των Ιταλών που στόχευε στην δημιουργία εκατόμβης θυμάτων μεταξύ των αμάχων.
HuffPost Greece: Τι μαθαίνουμε από την εμπειρία του αμάχου πληθυσμού του Πειραιά στον πόλεμο;
Στέφανος Μίλεσης: Ο Πειραιάς αποτελεί σήμερα την καλύτερη περίπτωση πόλης, προς μελέτη του πληθυσμού της κατά την διάρκεια ενός πολέμου. Η συστηματική εκπαίδευση που προηγήθηκε, η ψυχολογική προετοιμασία, η κατασκευή και αξιοποίηση καταφυγίων και υπόγειων χώρων, η διανομή άμμου που φορτηγά ξεφόρτωναν σε κεντρικές πλατείες της πόλης, η αποθήκευση νερού καθώς από τους βομβαρδισμούς έσπαγαν οι σωλήνες ύδρευσης και δεκάδες άλλες ενέργειες, αποτελούν σήμερα το καλύτερο πεδίο μελέτης για την παθητική αεράμυνα. Μη ξεχνάμε πως ο Πειραιάς βομβαρδίστηκε από όλους, φίλους και εχθρούς. Ιταλοί, Γερμανοί, Άγγλοι και Αμερικανοί πραγματοποίησαν αεροπορικές επιδρομές. Οι συναγερμοί ήταν απανωτοί. Μόνο την περίοδο από 6 έως 27 Απριλίου 1941 ο αεροπορικός συναγερμός στον Πειραιά ήχησε 270 φορές! Αν ληφθεί υπόψη ότι ηχούσαν μια φορά για την κλήση του συναγερμού και μια για το πέρας αυτού, τότε ήχησαν 540 φορές! Χωρίς να καταμετρηθούν οι συναγερμοί που προηγήθηκαν για τους Ιταλούς ή τις συμμαχικές επιδρομές που ακολούθησαν.
Μια εμπειρία σημαντική ήταν ότι το καταφύγιο υποχρεωτικά πρέπει να συνδυάζεται με την δράση και υποστήριξη συνεργείων εδάφους διαφορετικά καθίσταται άχρηστο. Το είδαμε αυτό στην περίπτωση του καταφυγίου της «Ηλεκτρικής» στον αεροπορικό βομβαρδισμό της 11ης Ιανουαρίου 1944 όπου τα κορίτσια που είχαν καταφύγει σε αυτό σώθηκαν από τη βόμβα που έπεσε πάνω τους, αλλά η έλλειψη σωστικού συνεργείου τα οδήγησε δυστυχώς σε θάνατο από ασφυξία! Ο Πειραιάς υπήρξε ο κατάλληλος τόπος προκειμένου να εξαχθεί ο κατάλληλος τρόπος…
HuffPost Greece: Υπάρχουν «μαθήματα» που θα ήταν χρήσιμα και στη σημερινή εποχή;
Κωνσταντίνος Κυρίμης: Ασφαλώς, πολλά μάλιστα.
Πρώτον, ότι όταν ένα έθνος κινδυνεύει, πρέπει να κινητοποιεί όλα τα τμήματά του. Δηλαδή όχι μόνο τις Ένοπλες Δυνάμεις, αλλά και το σύνολο του πληθυσμού. Σε έναν πόλεμο ευρείας κλίμακα, το «μέτωπο των μετόπισθεν», είναι εξίσου σημαντικό με αυτό της πρώτης γραμμής.
Δεύτερον, ότι οι λαοί που θέλουν να ζήσουν, φροντίζουν πάντα να προετοιμάζονται για το χειρότερο και όχι «να το ρισκάρουν».
Τρίτον, ότι όταν υπάρχει ηγεσία, όραμα και σχέδιο, τίποτα δεν είναι ανέφικτο.
Τέλος, ότι η ύπαρξη και μόνο, κάποιων μέσων δεν διασφαλίζει το αποτέλεσμα, αλλά χρειάζεται και η κατάλληλη εκπαίδευση. Για παράδειγμα, το καθεστώς Μεταξά, δεν περιορίστηκε σε μια στείρα κατασκευαστική προσπάθεια, παραδίδοντας καταφύγια στον πληθυσμό. Γνωρίζοντας ότι το καταφύγιο από μόνο του δεν μπορεί να προστατεύσει απόλυτα, φρόντισε να εκπαιδεύσει τους πολίτες με ρεαλιστικό τρόπο και εντατικούς ρυθμούς.
HuffPost Greece: Όσον αφορά στα μέτρα προετοιμασίας του αμάχου πληθυσμού, και με βάση και όσα βλέπουμε σήμερα στην Ουκρανία: Πόσο «επίκαιρα» θα ήταν στη σημερινή εποχή; Πού θα έπρεπε να εστιάσει η προετοιμασία του αμάχου πληθυσμού για έναν πόλεμο στην εποχή μας;
Κωνσταντίνος Κυρίμης: Όσοι λαοί ζουν σε παρατεταμένη ειρήνη (μεταξύ αυτών -ευτυχώς- και ο δικός μας) τείνουν να πιστεύουν ότι ο πόλεμος είναι μια «παλιά κακή συνήθεια» η οποία θα τους απασχολήσει μόνο σε ιστορικό πλαίσιο. Δυστυχώς, η αλήθεια είναι διαφορετική. «Η ειρήνη, δεν είναι παρά το διάλειμμα, μεταξύ δύο πολέμων» λέει ένα ρητό. Συνεπώς, ενόσω απολαμβάνουμε τα αγαθά της ήρεμης ζωής μας, δε θα έπρεπε να απολέσουμε το ένστικτο (και τις σχετικές ικανότητες) της αυτοσυντήρησης. Η Ελβετία, είναι το καλύτερο παράδειγμα, επ’αυτού. Είναι μια χώρα που δεν απειλείται από κανέναν, εντούτοις το ένστικτο προστασίας του λαού της, είναι εκπληκτικό : Ουσιαστική πολεμική θητεία, μάχιμη εφεδρεία, μαθήματα παθητικής αεράμυνας, καταφύγια, κ.ο.κ.
Εν τέλει, πρόκειται και για την εικόνα που θέλουμε να αφήσουμε ως γενιά. Αν ξεσπάσει ένας πόλεμος, τι θα θέλαμε να δούμε ; Πανικόβλητους αστούς να εγκαταλείπουν κλαίγοντας τη χώρα, ή χρήσιμους πολίτες, να προστατεύουν τα σπίτια και την πόλη τους ; Το 1940, όλοι οι πολίτες παρέμειναν στη χώρα τους και στήριξαν ουσιαστικά την αμυντική προσπάθεια. Αυτή η στάση όμως, δεν ήταν τυχαία ή παρορμητική, αλλά απόρροια εντατικής προετοιμασίας και καλλιέργειας «πνεύματος επιβίωσης».