Ένας είναι ο εχθρός, ο συντηρητισμός! Αριστεροί, κεντροδεξιοί, φιλελεύθεροι, και σοσιαλδημοκράτες διαφωνούν σε πολλά, αλλά αποστρέφονται εξίσου τον συντηρητισμό. Ο συντηρητισμός όμως δεν είναι κανένα μαύρο θηρίο, που κατασπαράσσει ανθρώπους και προσπαθεί να καταπνίξει κάθε προσπάθεια εξέλιξης. Τουναντίον, ο σύγχρονος συντηρητισμός είναι πολιτικά γόνιμος ακόμα και στον 21ο αιώνα, χωρίς να διακυβεύονται οι βασικές φιλελεύθερες κατακτήσεις.
Παρότι ο συντηρητισμός, ως πνευματικό και πολιτικό ρεύμα, διαθέτει βαθιές ιστορικές ρίζες, δεν είναι πάντοτε συντηρητικός. Η διαπίστωση αυτήν δεν αποτελεί λογοπαίγνιο, αλλά ιστορική πραγματικότητα. Ο πολιτικός συντηρητισμός διαμορφώθηκε την εποχή περίπου του Διαφωτισμού. Έκτοτε, υπέστη πολλές μεταβολές και γενναίες μετατοπίσεις, τόσο σε επίπεδο αρχών όσο και πολιτικών επιλογών. Συνεπώς, δεν συνιστά μια στατική ιδεολογία. Αντίθετα, αντιμετωπίζει διαλεκτικά την εξέλιξη της ιστορίας και της τεχνολογίας, ανανεώνοντας και διευρύνοντας το περιεχόμενό του.
Στον 21ο αιώνα η τεχνολογία υπόσχεται ένα λαμπρό μέλλον, αλλά οι κοινωνικοπολιτικές εξελίξεις αναδεύουν σκληρές μνήμες από δύσκολες περιόδους του σκοτεινού παρελθόντος. Σε αυτό το ρευστό περιβάλλον, ο συντηρητισμός μετασχηματίζεται για άλλη μια φορά ώστε να ανταποκριθεί επιτυχημένα στις προκλήσεις.
“Ο συντηρητικός δεν αποστρέφεται κάθε μεταρρύθμιση, αλλά απαιτεί να διατηρηθεί ό,τι αποδίδει σε αξιακό και πρακτικό επίπεδο.”
Ο σύγχρονος συντηρητισμός δεν είναι σε καμιά περίπτωση αντιδραστικός, όπως οι πολέμιοί του θέλουν να υποστηρίζουν. Επιδιώκει τη γόνιμη μείξη διατήρησης και ανανέωσης. Αν και πρεσβεύει το σεβασμό στα παραδεδομένα, την ίδια στιγμή απορρίπτει την παραδοσιοκρατία, τον καθαγιασμό δηλαδή και την τοτεμοποίηση της παράδοσης. Με άλλα λόγια, δεν επιζητά να μείνουν όλα ίδια, ούτε να επιστρέψουμε σε κάποιο εξιδανικευμένο παρελθόν. Αντίθετα, ο σύγχρονος συντηρητισμός επιδιώκει τη σταδιακή αλλαγή της πολιτικοκοινωνικής δομής. Ο συντηρητικός δεν αποστρέφεται κάθε μεταρρύθμιση, αλλά απαιτεί να διατηρηθεί ό,τι αποδίδει σε αξιακό και πρακτικό επίπεδο.
Σε κάθε πολιτική κοινωνία υπάρχουν ιδέες και δομές που είναι αποτελεσματικές, οπότε δεν είναι πάντοτε φρόνιμο να ανατραπούν. Ίσα-ίσα που συνιστά ιδεοληψία και αφέλεια να θυσιάζονται, στο όνομα μιας ομιχλώδους προόδου, λύσεις που είναι δοκιμασμένες, χρήσιμες και αποδοτικές. Ο συντηρητισμός έχει, συνεπώς, νόημα σε μια κοινωνία που τουλάχιστον κάποιες όψεις της αποδίδουν θετικό πρόσημο, σε ατομικό ή δημόσιο επίπεδο.
Ο σύγχρονος συντηρητισμός εγκολπώνεται, επίσης, τον πολιτικό ρεαλισμό: τη θέση ότι η πολιτική πρέπει να εδράζεται στις δεδομένες ιστορικές συνθήκες και να μην ασκείται στο όνομα ουτοπικών ιδεολογημάτων. Την ίδια αρχή δέχονται βέβαια –τουλάχιστον κατ’ όνομα- και άλλες πολιτικές ιδεολογίες. Μόνο ο συντηρητισμός όμως έχει κατηγορηθεί ότι τοιουτοτρόπως προσπαθεί να θεμελιώσει ηθικά το δουλικό σεβασμό στη δεδομένη κατάσταση και να διατηρήσει τα πράγματα αμετάβλητα. Λες και όσοι αποστρέφονται το συντηρητισμό πράττουν κάτι διαφορετικό. Ομοίως και αυτοί στηρίζουν το επίσης ηθικό αίτημά τους για μεταρρυθμίσεις στην περιγραφή της «πραγματικότητας».
“Ο συντηρητισμός έχει να αντιπροτείνει τη σημασία υπερατομικών θεσμών, όπως η οικογένεια και οι κοινότητες, ώστε να μην αφήνεται το άτομο έρμαιο στις διαθέσεις του κράτους ή υπερκρατικών δομών”
Συγκεκριμένα, οι εχθροί του συντηρητισμού –αριστεροί και φιλελεύθεροι- παρουσιάζουν μια δική τους εκδοχή της πραγματικότητας: επιλέγουν να υπερτονίσουν, με τα πλέον μελανά χρώματα, και να καθολικεύσουν οτιδήποτε θεωρείται αρνητικό. Κατασκευάζουν, δηλαδή, μια αποτρόπαια εικόνα της πραγματικότητας, ώστε να θεμελιώσουν σε αυτή το αίτημά τους για ριζικές αλλαγές, οι οποίες είναι θεμελιωμένες σε απόλυτα ηθικά αιτήματα (πρόοδος, εξέλιξη, δικαιώματα, μεταρρυθμίσεις και πολλά άλλα) και όχι σε ρεαλιστικές αποτιμήσεις και τεκμηριωμένες προσδοκίες. Το πλεονέκτημα του σύγχρονου συντηρητισμού έναντι των πολεμίων του είναι ότι δεν αποκηρύσσει συνολικά την εξέλιξη, ενώ εκείνοι αποστρέφονται καθετί παραδοσιακό.
Επιπλέον, ο σύγχρονος συντηρητισμός εστιάζεται σε δύο ιδιαίτερα οξυμένες όψεις της πραγματικότητας: τον ακραίο ατομικισμό, που διαλύει τυπικούς και άτυπους κοινωνικοπολιτικούς θεσμούς, και τον ωφελιμισμό, που υπαγάγει τα πάντα –ακόμα και την ανθρώπινη ύπαρξη- σε οικονομοτεχνικούς υπολογισμούς. Ο συντηρητισμός έχει να αντιπροτείνει τη σημασία υπερατομικών θεσμών, όπως η οικογένεια και οι κοινότητες, ώστε να μην αφήνεται το άτομο έρμαιο στις διαθέσεις του κράτους ή υπερκρατικών δομών, οι οποίες δημιουργούνται ως αποτέλεσμα της παγκόσμιας δικτύωσης. Οι άνθρωποι ζουν ανέκαθεν σε πολιτικά οργανωμένες κοινότητες και όχι απομονωμένοι, ως άτομα. Η έννοια του ατόμου είναι μια διανοητική αφαίρεση, η οποία στερείται βάσιμων ανθρωπολογικών, κοινωνικών, πολιτικών και πολιτιστικών αναφορών. Μια έννοια φτωχή, που υποτιμά την πλούσια πραγματικότητα, ιστορική και παρούσα, του ανθρώπινου είδους και δημιουργεί τόσα προβλήματα, όσα σχεδόν είναι και τα οφέλη της.
“οι συντηρητικοί πρεσβεύουν ότι το σύγχρονο φιλελεύθερο κράτος δεν είναι μόνο θεσμός διασφάλισης της ελευθερίας, της δικαιοσύνης και της νομιμότητας, αλλά συχνά γίνεται μηχανισμός δεσποτείας που καταπνίγει τις οργανικές δυνάμεις της κοινωνίας.”
Για αυτό χρειάζεται να τύχει της απαραίτητης προσοχής και να μην διαγράφεται μεμιάς στο όνομα «ορθολογικών» αρχών ή ψευδοπροοδευτικών ιδεολογημάτων η συλλογική εμπειρία των ανθρώπινων κοινοτήτων. Το άτομο ανέκαθεν είναι δεμένο με τον εκάστοτε κοινωνικό κύκλο του σε πλαίσιο αλληλεγγύης. Μάλιστα, η σύγχρονη τεχνολογία ενισχύει τη δικτύωση των ανθρώπων και τους εντάσσει σε περισσότερες, μεγαλύτερες και δυναμικότερες κοινότητες, σε σύγκριση με όσες αυτοί μετείχαν ως φυσική παρουσία. Η σύγχρονη τεχνολογία, δηλαδή, υπονομεύει τον νεότερο ατομισμό. Ας αναλογιστούμε πόσες νέες κοινότητες δημιούργησαν τα social media.
Ο σύγχρονος συντηρητισμός αντιμετωπίζει επιφυλακτικά εκείνες τις όψεις του μοντέρνου κράτους που υποτάσσουν και αποψιλώνουν από ρόλους τις επιμέρους –παραδοσιακές και μη- κοινότητες, περνώντας εξουσίες σε απρόσιτα κέντρα. Εξάλλου, οι συντηρητικοί πρεσβεύουν ότι το σύγχρονο φιλελεύθερο κράτος δεν είναι μόνο θεσμός διασφάλισης της ελευθερίας, της δικαιοσύνης και της νομιμότητας, αλλά συχνά γίνεται μηχανισμός δεσποτείας που καταπνίγει τις οργανικές δυνάμεις της κοινωνίας.
Στο σημείο αυτό θα ήθελα να επισημάνω ότι, στη σύγχρονη πραγματικότητα του πολυπολιτισμού και της δικτύωσης, χρειάζεται επαναπροσδιορισμό η παλαιοσυντηρητική προσήλωση στο παραδοσιακό έθνος. Η τεχνολογία αλλάζει τον κόσμο και αναθεωρεί κάθε προσπάθεια περιχαράκωσης, σε οποιοδήποτε επίπεδο. Σε απλά λόγια, δεν γίνεται να μην έλθουν πιο κοντά και να μην αναμειχθούν οι άνθρωποι. Θεωρώ ότι η προσήλωση των παλαιότερων συντηρητικών στο έθνος θα μπορούσε κάλλιστα να υποκατασταθεί από την έμφαση στη συλλογική σοφία της ανθρωπότητας, ως αντίδοτο στον ανιστόρητο προοδευτισμό που επιδιώκει την ολοκληρωτική αναθεώρηση των πάντων. Εξάλλου, αποτελεί καταστατική αρχή του συντηρητισμού ο οικουμενισμός, προκρατικός και προεθνικός. Πρώτιστη αξία του σύγχρονου συντηρητισμού μπορεί να καταστεί η ανθρωπότητα εν συνόλω, στην ιστορική και αξιακή της διάσταση.
Από τα παραπάνω προκύπτει ότι ο σύγχρονος συντηρητισμός δεν μπορεί να είναι συντηρητικός, από τη στιγμή που δεν γίνεται να επιδιώκει τη συντήρηση του σκληρού πυρήνα της σύγχρονης κοινωνικοπολιτικής δομής, μιας και αυτή δεν είναι στηριγμένη σε συντηρητικές αρχές. Ο σύγχρονος κόσμος δεν έχει δομηθεί πάνω στις αξίες του συντηρητισμού και φυσικά ο επίκαιρος συντηρητισμός επιδιώκει την ανατροπή του και όχι τη διατήρησή του. Ο σύγχρονος συντηρητικός επιζητά την αλλαγή. Δεν αρνείται την πρόοδο, με τον όρο ότι αυτή δεν υπονομεύει τον ίδιο τον άνθρωπο ως ον. Προφανώς και δεν έχει θέση στο παρόν και το μέλλον μας ο παλαιοσυντηρητισμός, βασικές αρχές του οποίου είναι η παραδοσιοκρατία και η εξιδανίκευση του παρελθόντος. Αλλά σίγουρα έχει θέση ο επαναδιατυπωμένος συντηρητισμός, ώστε να αντιμετωπιστούν υπαρκτά αδιέξοδα, όπως η αποσάρθρωση του συλλογικού πνεύματος και ο άκρατος υλισμός.