Αν στην πραγματική ζωή υπήρχε το πλατωνικό Δαχτυλίδι του Γύγη, το οποίο, αντί να σε κάνει αόρατο σου έδινε τη δυνατότητα να επανακαθορίσεις το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα, σε περίπτωση που το έβρισκα, έχω την εντύπωση ότι τον Θωμά Τσακαλάκη θα τον έβαζα τουλάχιστον επίτιμο καθηγητή (γιατί είναι μικρός σε ηλικία) στη σχολή της Φιλοσοφικής ή στη σχολή που σπουδάζω, στο Τμήμα Επικοινωνίας και ΜΜΕ του ΕΚΠΑ, όπου διδάσκει μαθήματα τόσο στο προπτυχιακό όσο και στο μεταπτυχιακό πρόγραμμα.
Αυτό θα το έκανα όχι μόνο γιατί είναι άρτια καταρτισμένος στην επιστήμη που υπηρετεί, ούτε γιατί οι φοιτητές που καταλαβαίνουν (δυστυχώς δεν είναι πολλοί) τους στοχασμούς και τους αναστοχασμούς του τον κοιτούν με προσήλωση, αλλά και γιατί όλο αυτό το κάνει με μεράκι και δέος προς ό,τι αφορά την έννοια της «Φιλοσοφίας».
Ο Θωμάς Τσακαλάκης έχει γράψει μέχρι στιγμής – μεταξύ άλλων – μια από τις καλύτερες διατριβές για το μπεκετικό χιούμορ, ένα φιλοσοφικό πόνημα για τη «Μισανθρωπία» και μία δημοσιογραφική μελέτη για τα εκατοντάδες δημοσιεύματα των βρετανικών εφημερίδων και ταμπλόιντ που την περίοδο της κρίσης χαρακτήριζαν διαρκώς τους Έλληνες ως τεμπέληδες, διεφθαρμένους και απείθαρχους.
Το 2019 επιστρέφει στον εκδοτικό κόσμο με βιβλίο γραμμένο στα αγγλικά για την «Πολιτική Ορθότητα». Μιλώντας στη HuffPost Greece, απαντά στο γιατί ένας φιλόσοφος θεωρεί μείζονος σημασίας να γραφτεί ένα βιβλίο (το πρώτο από Έλληνα) για την πολιτική ορθότητα. Προσπαθεί να δώσει σαφείς εξηγήσεις για το κύμα της αγανάκτησης που επικρατεί σε Ελλάδα και Ευρώπη- και παγκοσμίως. Εκφράζει την επιθυμία του για έναν κόσμο στον οποίον θα κυβερνούν οι φιλόσοφοι καθότι, αν και δηλωμένος αντιπλατωνιστής ο ίδιος, θεωρεί το συγκεκριμένο πολιτικό σχήμα καθοριστικό για την καλυτέρευση των καιρών.
- Πώς ορίζετε την πολιτική ορθότητα και γιατί αποτελεί φιλοσοφική ανησυχία εν έτει 2019;
«Ο δικός μου αφορισμός, και όχι ορισμός, είναι ότι η πολιτική ορθότητα πρόκειται για ένα μαχαίρι με δύο όψεις που, παραδόξως, κόβει μόνο από τη μία πλευρά: σχεδόν πάντα τη λαθεμένη! Με άλλα λόγια, φρονώ πως συνιστά μίαν ακένωτη πηγή πολιτισμικής, κοινωνικο-πολιτικής, και φιλοσοφικής ανησυχίας διότι, αν και θεωρητικώς διακρίνεται από ηθικές αξίες και συλλογιστικές προκείμενες με τις οποίες ελάχιστοι σώφρονες άνθρωποι θα διαφωνούσαν, οι περισσότεροι υπέρμαχοί της καταφεύγουν σε επιθετικές και, εν πολλοίς, παράλογες πρακτικές που επιταχύνουν την πορεία μας προς μία πολιτισμική μαύρη τρύπα από την οποία δεν υπάρχει διαφυγή.
Ο όρος ‘πολιτική ορθότητα’ εμφανίστηκε σε τρεις διαφορετικές χρονικές περιόδους, πάντα με πηγή προέλευσης τις Η.Π.Α., και με ποικιλία συνδηλώσεων: Κατ’ αρχάς, χρησιμοποιήθηκε τη δεκαετία τού 1930 από Αμερικανούς κομμουνιστές ως κριτική κατά τού Σταλινικού δογματισμού. Τη δεκαετία τού 1970, ναι μεν ήταν ξανά αριστεροί και προοδευτικοί αυτοί που την επανέφεραν στη μόδα, αλλά τούτη τη φορά ως αυτοσαρκασμό. Λόγου χάριν, μία φεμινίστρια μπορεί να έλεγε: ‘το ξέρω ότι δεν είναι πολιτικώς ορθό, αλλά μού αρέσει να βάφομαι και να φοράω κομψά ρούχα’.
Από τα τέλη τής δεκαετίας τού 1980 έως σήμερα, με σημείο αφετηρίας την ακαδημαϊκή κοινότητα, έχει κυρίως τις εξής δύο σημασίες: α) την επιβολή, εκ μέρους ορισμένων μειονοτήτων και όσων δηλώνουν πως μάχονται για την κοινωνικοπολιτική δικαιοσύνη, απαγορεύσεων οι οποίες αφορούν όχι μόνο σε θέματα γλώσσας, όπως πιστεύουν οι περισσότεροι, αλλά μέχρι και στην ενδυμασία (επί παραδείγματι, να μην ντύνεσαι Ινδιάνος στις Απόκριες, διότι θεωρείται ιδιοποίηση πολιτισμικής κληρονομιάς και ‘πολιτισμικός ιμπεριαλισμός’) ή και στο περιεχόμενο του προγράμματος σπουδών των πανεπιστημίων (κατάργηση συγγραμμάτων που περιέχουν έστω και μία φράση η οποία θα μπορούσε να εκληφθεί ως σεξιστική ή ρατσιστική), και β) τη θεσπισμένη εφαρμογή ‘θετικών δράσεων/διακρίσεων’ [affirmative action], υπό τη μορφή ποσοστώσεων, υπέρ τής συμμετοχής μη προνομιούχων κοινωνικών ομάδων στην τριτοβάθμια εκπαίδευση, ή ακόμη και σε σχέση με τον αριθμό των μαύρων, των γυναικών, ή των διεμφυλικών ατόμων [transgenders] που πρωταγωνιστούν στην τηλεόραση, στο θέατρο, στον κινηματογράφο.
‘Ορίζω’ σημαίνει αποπειρώμαι να αμυνθώ απέναντι στο αντικειμενικώς υπαρκτό, να το ονοματίσω και να διατυπώσω τα βασικά του ιδιώματα χάρις σε γενικεύουσες αφαιρέσεις, με σκοπό να το θέσω υπό τον έλεγχό μου περιχαράσσοντάς το εντός του πλαισίου των εννοιολογικών στερεοτύπων μου. Το αυτό ισχύει και για τους ορισμούς τής πολιτικής ορθότητας. Οι μεν συντηρητικοί και αντιδραστικοί την αναθεματίζουν, παρότι συχνά υπάρχει και πολιτική ορθότητα ‘Δεξιάς υφής’, και ένα τυπικό παράδειγμά της θα ήταν οι ενίοτε υπερβολικές αντιδράσεις κατά όσων κακολογούν τη δεσπόζουσα θρησκεία, οι δε σύγχρονοι προοδευτικοί και ριζοσπάστες, τουλάχιστον ένα ευμέγεθες τμήμα τους, την έχουν μετουσιώσει σε ιδεολογική ρομφαία τους. Παρεμπιπτόντως να τονίσω ότι δεν μου διαφεύγει η σημασιολογική ασάφεια από την οποία χαρακτηρίζονται στις μέρες μας οι πολιτικοί προσδιορισμοί ‘Δεξιά’ και ‘Αριστερά’, αλλά τούς χρησιμοποιώ για οικονομία χρόνου.
Δανειζόμενος μία ιδέα από τη θεωρία παιγνίων, θα έλεγα πως η σύγχρονη πολιτική ορθότητα οδηγεί αναπόδραστα σε μία ‘no-win’ κατάσταση, το οποίο σημαίνει ότι κανείς από τους ‘παίκτες’ δεν καρπώνεται κάτι το ουσιώδες. Για να το θέσω πιο απλά, η πολιτική ορθότητα πρόκειται για ένα παιγνίδι που η Αριστερά όχι απλώς δεν μπορεί ποτέ να κερδίσει, αλλά πιθανόν να όφειλε να μην το είχε ξεκινήσει καν. Η πολιτική ορθότητα αφενός δεν επιφέρει κάποια ουσιαστική βελτίωση στις υλικές συνθήκες ύπαρξης των αδικημένων μειονοτήτων για τις οποίες υποτίθεται πως αγωνίζεται, αφετέρου δίνει πάτημα σε όσους κατηγορούν τους υποστηρικτές της για ιδεολογική ακαμψία και έλλειψη κριτικού αναστοχασμού.
Ο όρος ‘πολιτική ορθότητα’ καθαυτός είναι προβληματικός και αντινομικός, αφού προωθεί αντιφατικές ατζέντες όπως η ‘θετική διάκριση’, καταγίνεται με ψευδο-πολιτικές μάχες και συχνά αψηφά το λογικώς ορθό, ενώ ουκ ολίγες φορές εκπίπτει σε επιτηδευμένη ηθικολογία και σε κακόπιστη αξίωση κατίσχυσης με πρόσχημα την επίρρωση της ταυτότητας. Το κατανοώ πως δεν έχουμε πολύ χρόνο, αλλά επιτρέψτε μου ένα γλαφυρό παράδειγμα: Τη στιγμή που μιλούμε, το πιο ‘hot’ ή ‘trendy’, όπως θα έλεγε η νεολαία, όνομα στον χώρο τής παγκόσμιας διανόησης είναι ο άκρως συντηρητικός Jordan Peterson. Η σκέψη του είναι συγκροτημένη και ο λόγος του μεστός, παρά ταύτα θα μπορούσε κάποιος να ανιχνεύσει σε αυτόν τρωτά, ελλείψεις, και διαστρεβλώσεις. Όμως οι πολιτικώς ορθοί δημοσιογράφοι οι οποίοι τού παίρνουν συνεντεύξεις ανά τον κόσμο προτιμούν τις ad hominem επιθέσεις εναντίον του ή αναμασούν ατεκμηρίωτες υποθέσεις εργασίας προερχόμενες από την ‘πολιτική τής ταυτότητας’, με αποτέλεσμα ο Peterson να αναδεικνύεται ‘νικητής’ χωρίς να χρειάζεται να κάνει τίποτε άλλο πέραν τού να αφήνει τους συνομιλητές του να εκθέτουν την ιδεοληψία τους και τη θεωρητική ανεπάρκειά τους σε κοινή θέα.»
- Σε τι βαθμό επηρεάζει την πολιτική συζήτηση, και πώς έχει αλλάξει την πολιτική σκακιέρα τα τελευταία χρόνια;
«Την επηρεάζει τα μέγιστα. Για την ακρίβεια την έχει ήδη αναπλαισιώσει, το οποίο, σύμφωνα με τη θεωρία τής επικοινωνίας, σημαίνει ότι κατόρθωσε να μετατοπίσει το παραδοσιακό επίκεντρο του ενδιαφέροντος του πολιτικού διαλόγου αποδίδοντας περισσή έμφαση σε συγκεκριμένες εκφάνσεις τής κοινωνικής πραγματικότητας, όπως τα ζητήματα φύλου και σεξουαλικής ταυτότητας ή τα προβλήματα των μεταναστών, και τοποθετώντας τες στον πυρήνα τής σύγχρονης ηθικο-πολιτικής προβληματικής. Αυτό, με τη σειρά του, συνεπάγεται την επιλογή ενός διαφορετικού ‘πεδίου μάχης’ για τη διεξαγωγή τού ‘πολιτικού πολέμου’.
Τουτέστιν, στις Η.Π.Α. για παράδειγμα, εδώ και αρκετά χρόνια οι προεκλογικές επικοινωνιακές στρατηγικές εστιάζονται περισσότερο στις εκτρώσεις, στην οπλοκατοχή, ή στη μετανάστευση, παρά στην αναβάθμιση της παιδείας, στην ανθρωπογενή κλιματική αλλαγή, ή στο σύστημα υγείας. Θα σας παρακαλούσα να μου επιτρέψετε να παραθέσω ένα απόσπασμα από το προηγούμενο βιβλίο μου (Μισανθρωπία – Η Τελευταία Μεγάλη Αφήγηση, εκδόσεις Σμίλη), που υπό μία έννοια προλείανε το έδαφος για αυτό το οποίο ετοιμάζω τώρα, στα αγγλικά, περί πολιτικής ορθότητας: ‘Ιδού, λοιπόν, το πώς γίνεται ο κόσμος μας καλύτερος, το ένα τραγικοκωμικό βήμα μετά το άλλο: με τις κερδισμένες μικρές μάχες στον στίβο τής πολιτικής ορθότητας, όπως όταν μία πολυεθνική εταιρεία απολογείται επειδή δεν προέβλεψε τους γάμους μεταξύ ομοφύλων στα μενού των βιντεοπαιγνιδιών της’. Σύμφωνα με πλείστους όσους πολιτικούς αναλυτές από αμφότερα τα στρατόπεδα, ήτοι Δημοκρατικούς και Ρεπουμπλικάνους, ορισμένες τέτοιου είδους υπερβολές τής πολιτικής ορθότητας συνετέλεσαν κατά πολύ στο να κερδίσει ο Donald Trump τις εκλογές τού 2016.
Σε σχέση με την αλληλεπίδραση μεταξύ πολιτικής σκακιέρας και πολιτικής ορθότητας, ταιριαστές και χρήσιμες είναι δύο απλές θεωρίες από τη φυσική. Γνωρίζετε ότι όταν ένα εκκρεμές ταλαντώνεται και φθάσει στη μέγιστη θετική τιμή απομάκρυνσής του από τη θέση ισορροπίας, σταματά για λίγο και κατόπιν αρχίζει την κίνησή του προς την ακριβώς αντίθετη κατεύθυνση. Επίσης, είναι πασίγνωστος ο Τρίτος Νόμος τού Νεύτωνα, περί δράσης και αντίδρασης. Ε, σε πολλές περιπτώσεις τα ίδια συμβαίνουν και με την πολιτική ορθότητα. Όταν ορισμένες κοινωνικές ομάδες είναι, ή νιώθουν, καταπιεσμένες και στερημένες από δικαιώματα εδώ και δεκαετίες ή αιώνες, προσπαθούν να φέρουν το κοινωνικο-πολιτικό εκκρεμές στη μέγιστη αρνητική τιμή απομάκρυνσής του από την κατακόρυφη ευθεία, και συχνά μετέρχονται ακραίους τρόπους για να το πετύχουν. Αυτές οι δράσεις, με τη σειρά τους, προξενούν αντιδράσεις, είτε με σκοπό να επανέλθει το εκκρεμές στην κατάσταση ισορροπίας είτε για να ταλαντωθεί και πάλι προς την αρχική του κατεύθυνση. Ως εκ τούτων, ενισχύονται και οξύνονται δίπολα όπως ξενοφοβία/αλληλεγγύη προς όλους τους μετανάστες, μισανδρία/μισογυνισμός, εθνικισμός/παγκοσμιοποίηση, και άλλα τινά. Σε παρόμοιες κρισιμότατες ιδεολογικο-πολιτικές αντιπαραθέσεις, η πολιτική ορθότητα μπορεί να είναι αίτιο, αιτιατό, ή καταλύτης, αλλά σχεδόν ποτέ δεν την έχω παρατηρήσει να λειτουργεί ως βαλβίδα ασφαλείας ή ως συνετή και κοινώς αποδεκτή λύση.»
- Σε λιγότερο από τρεις μήνες διεξάγονται ευρωεκλογές. Πώς μπορεί να επηρεάσει την ατζέντα των συζητήσεων;
«Μα, η πολιτική ορθότητα έχει αρχίσει να παίζει καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση αυτής τής ατζέντας εδώ και πολλά χρόνια. Ήδη υπάρχουν ψηφίσματα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου για τη χρήση όρων που να είναι ουδέτεροι ως προς το φύλο, καθώς και εκδόσεις ‘οδηγών’ με συμβουλές για ζητήματα σεξουαλικής παρενόχλησης. Πάνω απ’ όλα, όμως, το φλέγον θέμα είναι οι μετανάστες, ιδίως η εικαζόμενη ή πραγματική σύνδεσή τους με την αυξημένη εγκληματικότητα, και ο τρόπος με τον οποίον οι αντίπαλες πλευρές το διαχειρίζονται είτε σε επικοινωνιακό επίπεδο είτε ως προς την ουσία του. Δεν θα ήθελα να είμαι στη θέση όσων έχουν ως σημείο εκκίνησής τους την πολιτική ορθότητα και πρέπει να λάβουν αποφάσεις για τέτοιας υφής προβλήματα. Δεν έχω στη διάθεσή μου έγκυρα στατιστικά δεδομένα, αλλά ας υποθέσουμε, προς χάριν τού επιχειρήματος, ότι είναι αληθή πολλά από όσα έχουν καταγραφεί για τους βιασμούς, τις ληστείες, και τις άλλες εγκληματικές πράξεις εκ μέρους μεταναστών στη Σουηδία, τη Γαλλία, τη Γερμανία. Όσοι συμπλέουν με την πολιτική ορθότητα, πώς να συμβιβάσουν μέσα τους, αλλά και στον πολιτικό λόγο τον οποίον αρθρώνουν, από τη μία τα αντικειμενικά στοιχεία αυτού τού περιεχομένου και από την άλλη τη ρητορική κατά τής ξενοφοβίας;»
- Ακροδεξιά μορφώματα διαρκώς γίνονται πιο ισχυρά. Πώς εξηγείτε την άνοδο τους;
«Δεν είμαι επαΐων επί τού θέματος. Εντούτοις δεν θέλω να νομίσετε ότι υπεκφεύγω, οπότε θα σας απαντήσω, έστω και μετ’ επιφυλάξεως. Εικάζω πως και σε αυτήν την περίπτωση ισχύουν σε μεγάλο βαθμό τα όσα σάς προανέφερα περί εκκρεμούς και περί δράσης-αντίδρασης.
Εξηγούμαι: Στα κράτη τού αποκαλούμενου Τρίτου Κόσμου, οι πολιτικές αναταραχές, οι πολεμικές συγκρούσεις, η φτωχοποίηση, οι συνέπειες της κλιματικής αλλαγής, και πιθανώς άλλοι γεωπολιτικοί, θρησκευτικοί, ή γεωοικονομικοί παράγοντες για τους οποίους δεν έχω τεκμηριωμένη άποψη, επιφέρουν τις μαζικές μεταναστεύσεις των πολιτών τους προς τις χώρες τού Πρώτου Κόσμου. Αρκετοί από τους κατοίκους των τελευταίων, έχοντας βιώσει διαδοχικές και συχνότερες από ό,τι παλαιότερα οικονομικές κρίσεις, και καθώς εμφορούνται από φόβο ως προς τα δυνητικώς αρνητικά συνεπακόλουθα της παγκοσμιοποίησης και της πολυπολιτισμικότητας, γίνονται εχθρικοί έναντι των μεταναστών και των προσφύγων.
Επιπλέον, ένα ποσοστό από όλους όσοι απηύδησαν με τα υπερβολικώς χιμαιρικά, όπως απεδείχθη, προτάγματα των κυρίαρχων ιδεολογιών, προφανώς αντέδρασαν στρεφόμενοι προς την ακροδεξιά, την απολιτική και κυνική στάση, τους εμπόρους τού κακώς εννοούμενου λαϊκισμού, και γενικώς προς οτιδήποτε ένιωθαν ότι τους βοηθά είτε στο να συντηρούν την ελπίδα τους για ‘κάτι’ καλύτερο είτε απλώς στο να ξεσπάσουν. Ασφαλώς υπάρχουν και ορισμένοι που ανέκαθεν είχαν τέτοιες πεποιθήσεις, αλλά δεν τις εκδήλωναν, προτιμώντας να ενσωματωθούν στα παραδοσιακά αστικά κόμματα.
Για να το πω λαϊκά, όταν τα πράγματα κυλούν σχετικά ομαλά, έστω και χάρις σε εορτοδάνεια, διακοποδάνεια, αυτοκινητοδάνεια και τα συναφή, τότε ‘όλοι δικοί μας είμαστε’, τότε όλοι ασχολούνται μόνο με καταναλωτικά όργια. Και στα όργια, ως γνωστόν, δεν υπάρχουν διακρίσεις και διαχωρισμοί, φύλα και φυλές… Όταν, όμως, οι καταστάσεις ζορίζουν, για τη διευθέτησή τους απαιτούνται στοιχεία με τα οποία η πλειονότητα των ανθρώπων, σε όλον τον κόσμο, τα πάει όλο και χειρότερα κατά τις τελευταίες δεκαετίες: φρόνηση, ευθυκρισία, ευγένεια, και ούτω καθεξής. Το γιατί συμβαίνει αυτό, προσπάθησα να το εξετάσω στο προηγούμενο βιβλίο μου, τη Μισανθρωπία.»
- Κινδυνεύει να χαθεί η ευρωπαϊκή ενότητα, και πώς μπορεί να σωθεί;
«Να με συγχωρέσετε, όμως και πάλι μόνο την αίσθησή μου ή τον μύχιο πόθο μου είμαι σε θέση να μοιραστώ μαζί σας, καθότι δεν διακρίνομαι από την αλαζονεία τής ημιμάθειας, συνεπώς δεν το κρίνω σωστό να εκφέρω μία ‘καφενειακή’ γνώμη στολισμένη με βαρύγδουπες αλλά αθεμελίωτες αναλύσεις.
Ως προς το πολιτικο-οικονομικό κομμάτι, υπάρχουν άλλοι πιο ειδικώς καταρτισμένοι από εμένα για να σας απαντήσουν εκτενώς, αλλά είναι εμφανές, ακόμη και στους αδαείς, πως στην Ευρώπη σοβεί μία πoλυσχιδής κρίση σε σχέση με θεσμούς, νομοθεσίες, διαδικασίες ενσωμάτωσης, γεωπολιτικές βλέψεις, και η οριστική ρήξη δείχνει να είναι πιο κοντά από ποτέ.
Η πλευρά τής επικείμενης ευρωπαϊκής διάσπασης για την οποία μπορώ να σας μιλήσω αναλυτικότερα αφορά στον πολιτισμό, και δη στον ρόλο που διαδραματίζει η πολιτική ορθότητα ως προς ένα τέτοιο ενδεχόμενο σχίσμα. Αρχικώς να τονίσω πως η αξιέπαινη πρακτική τής αυτοκριτικής εμφανίστηκε από τον ευρωπαϊκό Διαφωτισμό και ύστερα, δείχνοντας να ευδοκιμεί κυρίως, για να μην πω αποκλειστικώς, στις φιλελεύθερες ευρωπαϊκές δημοκρατίες, έστω και στους ελαττωματικούς ή υβριδικούς τύπους τους.
Ωστόσο, από μόνη της η αυτοκριτική δεν δύναται να επιφέρει ουσιαστικές αλλαγές προς το καλύτερο, και συχνά έχει απλώς την αντισταθμιστική λειτουργία τού να επιβεβαιώνει την ηθική και πνευματική ανωτερότητα του λευκού Ευρωπαίου, ο οποίος αισθάνεται ‘ένοχος’ για τον ιμπεριαλισμό του, τον σεξισμό του, και τον ρατσισμό του, ξεχνώντας ή μη γνωρίζοντας ότι και ο αραβικός πολιτισμός βασίσθηκε στην κατάκτηση, την εξόντωση, και τον βίαιο προσηλυτισμό ξένων πληθυσμών, ενώ δεν χρειάζεται να αναφέρω το πώς αντιμετωπίζουν στις μουσουλμανικές χώρες τις μοιχαλίδες ή τους ομοφυλόφιλους.
Εν πάση περιπτώσει, η Ευρώπη μοιάζει να έχει περιέλθει σε μία κατάσταση μη αναστρέψιμης πολιτισμικής παρακμής, καθότι πολλοί από τους προγραμματικούς στόχους τού Διαφωτισμού αποδείχθηκαν ανεπίτευκτοι, και τα όρια των ιδεωδών του στενότερα από όσο αυτός διακήρυττε. Το αποτέλεσμα είναι πως σήμερα έχουν δημιουργηθεί δύο στρατόπεδα, από τη μία οι Βορειοδυτικοί υπερασπιστές τής κοινωνικώς φιλελεύθερης κληρονομιάς τού Διαφωτισμού, λόγου χάριν των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, της ανοικτής κοινωνίας, της πολυπολιτισμικότητας, της ανεκτικότητας, με άλλα λόγια τής πολιτικής ορθότητας, και από την άλλην οι Νοτιοανατολικοί, όπως η Ουγγαρία, η Πολωνία, η Σλοβακία και η Ρουμανία, που υποστηρίζουν την εθνική ταυτότητα, τη Χριστιανική παράδοση, την πυρηνική οικογένεια.
Πολλαπλές και πολυδιάστατες οι εσωτερικές αντιφάσεις τής Ευρώπης, και δυστυχώς δεν είμαι αισιόδοξος για την ενότητά της, ούτε για το μέλλον των πολιτών της. Στην προκειμένη περίπτωση ο πεσιμισμός μου δεν είναι θεωρητικός, αλλά ρεαλιστικός.»
- Ποιοι είναι τελικά οι χαμένοι της πολιτικής ορθότητας, και γιατί;
«Έξοχο το ερώτημά σας. Κατά πρώτον, εκείνοι που υποτίθεται ότι επωφελούνται από την ανάδυσή της. Τουτέστιν οι αναξιοπαθούντες, όσοι πέφτουν θύματα των διαχρονικών δομικών ανισοτήτων, των βαθύρριζων συστημικών διακρίσεων και των εθνοφυλετικών προκαταλήψεων ή των πολιτισμικών στερεοτύπων, οι διάφορες μειονότητες, η ΛΟΑΤΚΙ κοινότητα, οι γυναίκες οι οποίες έχουν όντως υποστεί σεξουαλική κακοποίηση, άτομα που συναντούν προσκόμματα στην επαγγελματική ανέλιξή τους ή ακόμη και στην ίδια την επιβίωσή τους απλώς εξαιτίας τής καταγωγής τους ή των πεποιθήσεών τους. Και αυτό διότι οι περισσότεροι εξ αυτών, όπως και οι αυτόκλητοι ‘υπερασπιστές τους’, έχουν εστιάσει την προσοχή τους στο δέντρο και χάνουν το δάσος. Κοιτάξτε, λόγου χάριν, τι γίνεται με το κίνημα #MeToo.
Θεωρώ εκ τού περισσού το να τονίσω ότι τάσσομαι αναφανδόν εναντίον όλων των χαμερπών ανθρωποειδών τα οποία εκμεταλλεύονται τη θέση εξουσίας που κατέχουν προκειμένου να εξαναγκάσουν γυναίκες ή άντρες να κάνουν σεξ μαζί τους. Μολοντούτο, τι γίνεται όταν βγαίνουν φετφάδες όπως το ‘να πιστεύετε πάντα τα θύματα’; Αποκλείεται, δηλαδή, κάποιες και κάποιοι να ψεύδονται για ιδιοτελείς λόγους, ένεκα κακόβουλης ιδιοσυγκρασίας, επειδή εκλήθησαν να εξυπηρετήσουν κάποια συμφέροντα, ή απλώς λόγω ασθενούς μνήμης; Να καταργηθεί διαμιάς το τεκμήριο αθωότητας του κατηγορουμένου, ήτοι μία από τις βασικότερες αρχές τής Ποινικής Δικονομίας; Επιπλέον, ποιοι είναι οι χαμένοι, αν όχι οι πραγματικά βιασθείσες και βιασθέντες, όταν πολλοί ‘μαχητές για την κοινωνική δικαιοσύνη’ εξισώνουν τη σεξουαλική κακοποίηση με το αμήχανο φλερτ;
Είναι αδιανόητο να εκφράζεται στα social media, ήτοι στο δικαστήριο της κοινής γνώμης, η ίδια ‘ιερή αγανάκτηση’ για τους Louis CK και Lawrence Krauss όπως για τους Bill Cosby και Harvey Weinstein. Σε μία παρεμφερή συνάφεια, ποια πρακτική ωφέλεια αποκομίζει η πλειονότητα των Αφροαμερικανών από την απόφαση των Πανεπιστημίων να δέχονται οπωσδήποτε ένα συγκεκριμένο ποσοστό μαύρων φοιτητριών και φοιτητών, ακόμη και αν αυτές/αυτοί υστερούν τόσο πολύ ακαδημαϊκώς ώστε σπανίως αποφοιτούν; Μάλλον χάνουν, παρά κερδίζουν, καθώς αυτό που μένει στο συλλογικό ασυνείδητο των λευκών είναι η ασίγαστη οργή τους επειδή, κατά την άποψή τους, κάποιοι μαύροι τούς πήραν τη θέση στα κολέγια αδίκως.
Αναλογισθείτε και το εξής: Ποιος, και με ποια κριτήρια, θα ορίσει το λεγόμενο σημείο αποκοπής ως προς το πόσες και ποιες ‘αδικημένες και περιθωριοποιημένες μειονότητες’ χρήζουν προνομιακής μεταχείρισης; Επί παραδείγματι, τι απάντηση να δοθεί στους αυτοαποκαλούμενους ‘ακούσια άγαμους’ [involuntary celibates] αν αρχίσουν και αυτοί να ‘διεκδικούν δικαιώματα’, όποια και αν είναι αυτά; Προσέξτε, για να μην παρεξηγηθώ, δεν είμαι εγώ αυτός που εξομοιώνει, για παράδειγμα, τα διαφυλικά άτομα με τους οικοσεξουαλικούς, τουτέστιν όσες και όσους αντλούν ικανοποίηση ερωτοτροπώντας με δέντρα, λαχανικά, χειμάρρους και λασπουριές, απλώς αναρωτώμαι αν και πώς τελειώνει αυτός ο συνεχής διαχωρισμός σε ‘φυλές’, και τι είδους καινούργιο ‘κοινωνικό συμβόλαιο’ θα πρέπει πιθανώς να εφεύρουμε για αυτές. Κατά δεύτερον, χαμένη είναι μία άλλη ‘μειονότητα’, υπέρ τής οποίας ουδείς έχει μιλήσει έως τώρα. Αναφέρομαι στους εναπομείναντες εχέφρονες και λεπταίσθητους ανθρώπους που υποχρεώνονται να υπομένουν στωικά τη διάχυτη αποκολοκύνθωση και την προϊούσα εκβαρβάρωση. Κατά τρίτον, χάνεται η αξιοπιστία τής δημόσιας σφαίρας ως locus κριτικού στοχασμού και ορθολογικού διαλόγου, εφόσον οι δογματικοί εκπρόσωποι της πολιτικής ορθότητας επιχειρούν σε κάθε περίπτωση να επιβάλουν την ‘προοδευτική ορθοδοξία’ τους.»
- Αυτοχαρακτηρίζεστε ως μισάνθρωπος, και τα περισσότερα βιβλία σας το αποδεικνύουν. Βλέποντας το κύμα της πολιτικής ορθότητας να φτάνει και στην Ελλάδα, ποιες είναι οι πρώτες σκέψεις που γράψατε στο χαρτί;
«Επιτρέψτε μου μία μικρή διόρθωση: Δηλώνω πεσιμιστής, όπερ σημαίνει καλά ενημερωμένος οπτιμιστής, τουλάχιστον σύμφωνα με μία παλιά ρωσική παροιμία. Υφίστανται διάφορα είδη πεσιμισμού. Μπορεί να ιδωθεί απλώς ως μελαγχολική νοητική κατάσταση, ή ως μία από τις εναλλακτικές πολιτικο-φιλοσοφικές θεωρίες που γέννησε η νεωτερικότητα. Υπάρχει ο ρομαντικός πεσιμισμός, με τον άκρατο συναισθηματισμό του και την επικέντρωσή του στην οδύνη τής ύπαρξης, γενικώς, και στη συνακόλουθη απόγνωση. Ωστόσο έχουμε και τον μισανθρωπικό πεσιμισμό, ο οποίος θεωρεί τον άνθρωπο, και όχι την ύπαρξη, ως τη γενεσιουργό αιτία όλων των συμφορών. Εξετάζει με κριτική οξυδέρκεια και ρεαλισμό την αδικαιολόγητη μεγαλαυχία, την κακεντρέχεια, την κουφόνοια, τον φθόνο, την ιδιοτέλεια, και τις μικροπρεπείς προκαταλήψεις των ιδεολογημάτων και των ηθών μας, και τα αντιμετωπίζει με σκώμμα και λεπτή ειρωνεία. Αντιλαμβάνεται και περιφρονεί, αντί να θρηνεί και να καταριέται. Με αυτού τού είδους τον πεσιμισμό συντάσσομαι και εγώ.
Αυτό που θυμάμαι να έχω καταγράψει όταν ανίχνευσα τις πρώτες ενδείξεις για την άφιξη της πολιτικής ορθότητας στην Ελλάδα ήταν δύο προσωπικά μου βιώματα. Στη μία περίπτωση, όταν ακόμα ήμουν υποψήφιος διδάκτορας, έδωσα συγχαρητήρια σε μία συνάδελφο για ένα άρθρο της το οποίο είχε δημοσιευθεί σε κάποιο αξιόλογο περιοδικό, και εκείνη έσπευσε να με κατηγορήσει πως την ‘πατρονάρω’ με ‘πατριαρχικό’ τρόπο. Φαντασθείτε τι θα είχα ακούσει αν είχα παραμείνει σιωπηλός όταν με πληροφόρησε για το ευχάριστο νέο της. Κατά πάσα πιθανότητα θα με αποκαλούσε ‘έναν φθονερό μισογύνη’. No-win κατάσταση… Στο έτερο περιστατικό, βρισκόμουν με μία ομάδα φοιτητών όταν κτύπησε το κινητό μου, και με το που τους είπα ότι ήταν η μνηστή μου, ένας από αυτούς προσεβλήθη, εξεμάνη, ή όπως αλλιώς μεταφράζεται το αμερικανικό ‘triggered’, από την κτητική αντωνυμία ‘μου’! Αν ακολουθούσα τη ρετσέτα τής πολιτικής ορθότητας, τι θα έπρεπε να έχω πει δηλαδή; ‘Στο τηλέφωνο ήταν ένα άτομο θηλυκού βιολογικού φύλου, αυτοπροσδιοριζόμενο ως ετεροκανονικό, με το οποίο έχουμε συναποφασίσει, άνευ οποιασδήποτε εκατέρωθεν πίεσης, να συνάψουμε μία παντοιοτρόπως ισότιμη σχέση, επικεντρωμένη στην αμοιβαία ερωτική ικανοποίηση’; Θα χρειαζόμουν minimum ένα δεκάλεπτο για να το σκεφθώ και να το διατυπώσω όλο αυτό, αφήστε που είχα και διάλεξη αμέσως μετά…»
- Έχετε κάνει μία από τις καλύτερες διατριβές για τον Μπέκετ, με διεθνή απήχηση και με έμφαση στο ιδιόμορφο χιούμορ των έργων του. Στις μέρες μας θα περνούσε από πολιτική ορθότητα;
«Σας ευχαριστώ για τα καλά σας λόγια. Η έρευνά μου για τον Beckett ήταν το magnum opus μου, μέχρι που συνέγραψα τη Μισανθρωπία. Τώρα, ευελπιστώ ότι αυτόν τον τίτλο θα τον κατακτήσει το καινούργιο έργο μου, αυτό για την πολιτική ορθότητα. Θεωρώ πως ο Beckett έχει ήδη αρχίσει να περνά από την κρησάρα τής πολιτικής ορθότητας εδώ και αρκετά χρόνια. Τουλάχιστον έτσι προσλαμβάνω εγώ το γεγονός ότι ολοένα και συχνότερα βλέπουμε γυναίκες ηθοποιούς να υποδύονται τους ρόλους τού Χαμ και του Κλοβ από το Τέλος τού Παιχνιδιού, ή τού Βλαδίμηρου και του Εστραγκόν από το Περιμένοντας τον Γκοντό.
Κατά τα λοιπά, υπάρχουν αρκετές φεμινιστικές προσεγγίσεις οι οποίες ασκούν κριτική για τη σχεδόν πλήρη απουσία γυναικείων χαρακτήρων από την μπεκετική δραματουργία, ενώ τα τελευταία χρόνια πληθαίνουν οι μελέτες που κάνουν λόγο για έναν υφέρποντα ομοερωτισμό μεταξύ των αντρικών ζευγών αντι-ηρώων στα έργα του.
Ο Beckett έχει αποκληθεί ο Shakespeare τού εικοστού αιώνα, είναι πλέον κλασικός, και το κλασικό είναι διαχρονικό και παγκόσμιο, άρα μάλλον βρίσκεται στο απυρόβλητο. Μολαταύτα, αν έγραφε σήμερα τα ίδια κείμενα, ενδεχομένως αυτά θα δίχαζαν το πολιτικώς ορθό κοινό, και έχω την αίσθηση πως ο Beckett πολύ θα διασκέδαζε με το ιλαροτραγικό πανηγύρι το οποίο θα έστηναν μετά ‘αυτοί οι μπάσταρδοι οι κριτικοί’, όπως τούς χαρακτήριζε σε μία επιστολή του...»
-Τι θα έλεγε ο ίδιος για την πολιτική ορθότητα;
«Μολονότι ο Beckett σπανίως έδινε συνεντεύξεις, συν το ότι στα τελευταία έργα του είχε εγκολπωθεί πλήρως το μινιμαλιστικό δόγμα ‘το λιγότερο είναι περισσότερο’, και το πνευματώδες χιούμορ είτε εξέλιπε παντελώς είτε δεν αποτελούσε πια το δεσπόζον γνώρισμά τους, είμαι της γνώμης πως θα έβρισκε έναν ευφυή, δηκτικό, και διανοητικώς ευέλικτο τρόπο για να τη μυκτηρίσει. Πιθανόν να του αρκούσε μόνο μία εγκυμονούσα παύση στο κατάλληλο χρονικό σημείο, ή ένα ευτελές σκηνικό αντικείμενο, τοποθετημένο εκεί που πρέπει ώστε να προξενήσει το μεγαλύτερο δυνατό γνωσιολογικό σοκ. Ξέρετε, η μέχρι τούδε ερευνητική διαδρομή μου, από τον Beckett στη μισανθρωπία και από εκεί στην πολιτική ορθότητα, δεν ήταν αυθαίρετη ή συγκυριακή.
Ο Beckett έχει ήδη καταθέσει τις απόψεις του, μέσω των αντι-ηρώων του. Λόγου χάριν, στο μπεκετικό πρωτόλειο με τίτλο Ελευθερία, ο Δρ. Πιουκ χαρακτηρίζει την ανθρωπότητα ένα ‘ακανθώδες πρόβλημα’, ενώ ο Εστραγκόν, από το Περιμένοντας τον Γκοντό, δηλώνει χωρίς περιστροφές: ‘Οι άνθρωποι, ανάθεμά τους, είναι ανίδεοι πίθηκοι’. Μόλις μού δώσατε την έμπνευση να εξετάσω το αν σε παράσταση μπεκετικού έργου έχουν υπάρξει θεατές που σηκώθηκαν να φύγουν επειδή εθίγησαν από κάποια πολιτικώς μη ορθή ατάκα! Το φαντάζεστε; Αν ο Beckett δεν ήταν ήδη νεκρός, θα πέθαινε από τα γέλια.»
-Τι προβλέπετε για το μέλλον; Πού θα μας οδηγήσει αυτό το «κίνημα»;
«Κοιτάξτε, ζούμε σε καιρούς αυξανόμενης πολιτικο-πολιτισμικής εντροπίας. Κρυστάλλινη σφαίρα δεν διαθέτω, και οι μόνες βεβαιότητες στη ζωή είναι ο θάνατος και οι φόροι, όπως λένε και οι Αμερικανοί. Εντούτοις μπορώ να σας πω ότι αν το Δυτικό πολιτισμικό γίγνεσθαι συνεχίσει να περιδινείται στην καθοδική σπείρα τού αντιδιανοουμενισμού, του κυνισμού, της ρηχότητας, της αθυμίας, και του καιροσκοπισμού, το πιθανότερο είναι πως η πολιτική ορθότητα θα καταστεί το κυρίαρχο modus vivendi. Τούτο φοβούμαι ότι θα σημάνει τη μετάβασή μας στην εποχή τής απόλυτης επιφανειακότητας και ουτιδανότητας. Έτσι, δεν αποκλείω στο εγγύς μέλλον να αναγκασθείτε να έχετε ως πρώτη είδηση την απόλυση κάποιου στελέχους εταιρείας επειδή υπέπεσε στο επονείδιστο ολίσθημα να κολακεύσει την καινούργια κόμμωση μίας παντρεμένης συναδέλφου του, αλλά ουδεμία αναφορά στη μόλυνση του υδροφόρου ορίζοντα που προκαλείται από το fracking με το οποίο καταγίνεται η εν λόγω εταιρεία...
Υποστηρίζω πως πολλές από τις υπερευαισθησίες που άπτονται της πολιτικής ορθότητας δεν είναι παρά ένα από τα αποκαλούμενα ‘προβλήματα του Πρώτου Κόσμου’, όπως το να τελειώνει η μπαταρία τού κινητού σου στη μέση τής συνομιλίας, να μην έχεις αρκετό χώρο στη ντουλάπα για όλα τα ρούχα σου, ή να βρίσκονται εκτός λειτουργίας οι κυλιόμενες σκάλες στο Mall.
Μία ουτοπική λύση, λοιπόν, θα ήταν το να γίνουν όλες οι χώρες τού πλανήτη μέρος τού Πρώτου Κόσμου, οπότε οι παραλογισμοί τής πολιτικής ορθότητας θα αναμειγνύονταν με όλους τους υπόλοιπους τους οποίους βιώνουμε καθημερινώς, και θα έχαναν την ιδιότυπη διαβρωτική ισχύ τους.
Καθότι, όμως, μία τέτοια πρόβλεψη δεν θα την έκανε ούτε η Πολυάννα, η πρωταγωνίστρια της ομότιτλης νουβέλας που έχει δώσει το όνομά της στην προκατάληψη της αισιοδοξίας, ενδεχομένως αυτό το οποίο θα συμβεί είναι το ότι οι αλλεπάλληλες οικονομικές κρίσεις θα αναγκάσουν τους πολίτες και του υπό κατάρρευση Πρώτου Κόσμου να στραφούν και πάλι στα στοιχειώδη και στα ουσιώδη, και κατ’ αρχάς να επανεξετάσουν αν δύνανται να συμβιώσουν δίχως να βασίζονται πρωτίστως στον κανόνα τής ανταπόδοσης.»
- Γενικά πώς βλέπετε το μέλλον της χώρας;
(Χαμόγελο) «Δεν σας κρύβω ότι, στο άκουσμα της ερώτησής σας, μού ήρθε αμέσως στο μυαλό μία φράση τού Charles Bukowski: ‘Μπορώ να νιώσω το πεπρωμένο σαν κάτι το τριχωτό κάτω από τα σεντόνια, που βρομά και έρχεται κατά πάνω μου’, αλλά δεν ξέρω αν το να την καταγράψετε θα ήταν καλό για εσάς, για τους αναγνώστες σας, ή για εμένα...
Προφανώς δεν θα πρωτοτυπήσω λέγοντας ότι πρεσβεύω πως είναι επιτακτική ανάγκη να πατηθεί ένα κουμπί επανεκκίνησης για τη χώρα. Θα επαναλάβω ότι δεν είμαι ειδήμονας ως προς μερικά από αυτά τα οποία με ρωτάτε, και για λόγους αρχής και αξιοπρέπειας αποφεύγω να εκφράζω άκριτες απόψεις επί παντός επιστητού.
Η κάθε γνώμη, για να έχει αξία, προϋποθέτει την επαρκή γνώση, και εγώ δεν διαθέτω τις εξειδικευμένες γνώσεις που απαιτούνται ούτως ώστε να σας δώσω μία εμπεριστατωμένη απάντηση. Δεδομένου πως συνηθίζω πάντα να κοιτώ τη μεγάλη εικόνα, θα σας πω απλώς ότι εν γένει είμαι υπέρμαχος της νοοκρατίας ή επιστημοκρατίας, όπως την ονομάζει ο σύγχρονος πολιτικός φιλόσοφος David Estlund, ήτοι ενός πνευματικού αριστοκρατισμού ο οποίος, ωστόσο, θα υπηρετεί το συλλογικό συμφέρον.
Πείτε το, για λόγους απλούστευσης, με μία λέξη: αξιοκρατία. Παρότι φύσει και θέσει απαισιόδοξος, θα ήθελα η Ελλάδα να είναι ένας τόπος όπου ευδοκιμούν οι αξιότεροι και οι ευφυέστεροι, και όχι ο νεποτισμός, η ευνοιοκρατία και ο τοπικισμός, διότι κάτι τέτοιο θα αποβεί προς όφελος όλων των πολιτών, καθώς και της πορείας τής χώρας γενικώς.»
- Ποια είναι τα επόμενα σχέδια σας και οι επόμενοι στόχοι σας;
«Εξ αφορμής τής έρευνάς μου για την πολιτική ορθότητα, η Διπλωματική Ακαδημία τής Βιέννης, από κοινού με το Γραφείο Τύπου και Επικοινωνίας τής Πρεσβείας τής Ελλάδας στη Βιέννη, μού κάνουν την τιμή να συνδιοργανώσουν στις 27 Φεβρουαρίου μία εκδήλωση στην οποία θα εκφωνήσω ομιλία σχετικώς με αυτό το θέμα, ενώπιον διακεκριμένων προσωπικοτήτων όπως ο Διευθυντής τής προαναφερθείσας Ακαδημίας, Πρέσβης Emil Brix, η Rachel Johnston-White, Διδάκτορας του Yale (ή μήπως θα όφειλα να επιλέξω το ‘πολιτικώς ορθό’, καίτοι κακόηχο, ‘Διδακτόρισσα’;), η Δρ. Δήμητρα Φαραζή, Ακόλουθος της Πρεσβείας τής Ελλάδας στη Βιέννη και αρμόδια για θέματα πολιτισμού, και ο Δρ. Κωνσταντίνος Προκάκης, Προϊστάμενος του Γραφείου Τύπου και Επικοινωνίας τής Πρεσβείας μας.
Ο πλέον άμεσος στόχος μου, λοιπόν, είναι να εκπροσωπήσω επάξια το ακαδημαϊκό ανθρώπινο δυναμικό τής Ελλάδας στην εν λόγω εκδήλωση και να προβάλω το έργο μου με τον προσήκοντα τρόπο, δηλαδή συμμετέχοντας σε έναν γόνιμο διεθνή διάλογο. Επίσης, καταβάλλω προσπάθειες για τη διεξαγωγή ενός Συνεδρίου στην Ελλάδα με θέμα είτε την πολιτική ορθότητα είτε τον Beckett, γιατί όχι και αμφότερα.
Συγχρόνως, αναζητώ εκδότη τόσο για την τρέχουσα έρευνά μου όσο και για τη μετάφρασή μου σε ένα θεατρικό τού Beckett. Εξυπακούεται ότι ενδόμυχη επιθυμία μου αποτελεί το να αναγνωρισθώ, στο μέτρο που θεωρώ ότι μού αναλογεί, σε όλους τούς τομείς στους οποίους δραστηριοποιούμαι, κατά προτίμηση όσο ακόμη βρίσκομαι εν ζωή (πνιχτό γέλιο).
Παρ’ όλα αυτά, ο πεσιμισμός μου δεν μου επιτρέπει να είμαι θιασώτης τής μεγαλόπνοης σκοποθεσίας. Άρα, στοχεύω απλώς στο να έχω μίαν αξιοπρεπή δουλειά εν μέσω τής κρίσης, και να καταφέρω να συγγράψω μερικά επιπλέον πονήματα τα οποία ελπίζω αφενός να αποδειχθούν ενδιαφέροντα και λυσιτελή, αφετέρου να δικαιώσουν τον αυτοχαρακτηρισμό μου ως ‘η επιτομή των μη-ταξινομήσιμων’…»
*Ο Θωμάς Τσακαλάκης είναι Διδάκτωρ Πολιτισμικών Σπουδών και Επικοινωνίας. Απεφοίτησε summa cum laude από τη Φιλοσοφική Σχολή Αθηνών, κατέχει επαγγελματικό δίπλωμα μετάφρασης από το London Institute of Linguists (με άριστα στην επιστημονική μετάφραση) και απέκτησε το Master (επίσης summa cum laude) και το Διδακτορικό του από το Τμήμα Επικοινωνίας και ΜΜΕ του Πανεπιστημίου Αθηνών. Έχουν εκδοθεί επτά προσωπικά βιβλία του, τέσσερα επιστημονικά (ένα εκ των οποίων στα αγγλικά) και τρία λογοτεχνήματα. Άρθρα του έχουν δημοσιευτεί σε ελληνικά και διεθνή ακαδημαϊκά περιοδικά.