«Η επανάσταση δεν είναι ένα στρώμα με ροδοπέταλα. Είναι μια μάχη ανάμεσα στο μέλλον και το παρελθόν», έλεγε ο Φιντέλ Κάστρο το 1959, την περίοδο μετά την Κουβανική Επανάσταση, ξεκινώντας ένα «ταξίδι» σχεδόν πέντε δεκαετιών στη διακυβέρνηση της χώρας του. Εξήντα χρόνια αργότερα, ωστόσο, το απόφθεγμά του αποδεικνύει πως διαθέτει επίκαιρο χαρακτήρα, αποτυπώνοντας με τον πιο ακριβή τρόπο την γενικευμένη κρίση στην οποία έχει περιέλθει η Λατινική Αμερική του σήμερα.
Είναι αλήθεια ότι με την εκπνοή του 2019, το νότιο ήμισυ της αμερικανικής ηπείρου ταρακουνήθηκε από το παρατεταμένο κοινωνικοπολιτικό χάος στην πλειονότητα των εκεί κρατών, διαμορφώνοντας μία κατάσταση ανάλογη της Αραβικής Άνοιξης. Ένας πρωτοφανής, σε ένταση και συμμετοχή, αναβρασμός όπως αυτός έχει σηματοδοτηθεί από παραμέτρους όπως οι ταξικές και κοινωνικές ανισότητες, η επικρατούσα κυβερνητική διαφθορά, η έλλειψη δημοκρατικότητας, η έξαρση της κρατικής βίας, η φτώχεια και η καταβαράθρωση του επιπέδου διαβίωσης. Συνθήκες που δεν αποτελούν «άγνωστο τοπίο» για την συγκεκριμένη περιοχή. Αυτή τη φορά, όμως, τα πράγματα είναι διαφορετικά και ολοένα περισσότερο πληθαίνουν οι φωνές που δηλώνουν τέλος ανοχής, απαιτώντας τέλος εποχής στα κακώς πεπραγμένα πολλών δεκαετιών.
Η περίπτωση της Λατινικής Αμερικής, αναντίρρητα, δεν είναι κάτι το απλό, παρουσιάζοντας τις δικές της ιστορικές, κοινωνικές, οικονομικές, πολιτικές και φυσικά πολιτισμικές ιδιαιτερότητες ως ένα κράμα διαφορετικών φυλών, εθνών και ειδών κουλτούρας. Ο παράγοντας εκείνος, εντούτοις, που χαρακτηρίζει σε σημαντικό βαθμό την ήπειρο των 600 εκατομμυρίων κατοίκων είναι η «εξοικείωση» σε πολιτικά και θεσμικά πραξικοπήματα, δικτατορικά καθεστώτα, στις νεοφιλελεύθερες τακτικές των εκάστοτε κυβερνήσεων και των ηγετών τους, στις επαναστάσεις και τις αντεπαναστάσεις ενάντια στις πολιτικές, οικονομικές και στρατιωτικές ελίτ. Ένα πλαίσιο το οποίο, χωρίς αμφιβολία, έχει περιχαρακώσει και την τελευταία αναταραχή που ξέσπασε στη διάρκεια του 2019 σχεδόν σε όλη την λατινοαμερικανική επικράτεια. Η διαρκής προσπάθεια για κοινωνική και πολιτική χειραφέτηση τίθεται εκ νέου στη δημόσια σφαίρα σε συνδυασμό με ζητήματα όπως «οι περιβαλλοντικές αλλαγές, η επιμένουσα ανισότητα και η συνεχώς αυξανόμενη βία που αναγκάζουν εκατομμύρια ανθρώπων στην ευρύτερη περιοχή να ζουν υπό το συνεχές κράτος αβεβαιότητας»1.
Τι συμβαίνει, λοιπόν, στην Λατινική Αμερική; Αυτό το ερώτημα κυριάρχησε τις προηγούμενες εβδομάδες, εστιάζοντας στα όσα διαδραματίζονται σε χώρες όπως η Βολιβία, η Χιλή και πιο πρόσφατα η Κολομβία. Παρά το γεγονός ότι η πρωτοφανής λαϊκή έκρηξη δεν οφείλεται σε ένα και μόνο αίτιο, κοινός παρονομαστής των μαζικών εξεγέρσεων σε καθένα από τα συγκεκριμένα κράτη είναι ο θυμός των λαών απέναντι στις κυβερνήσεις τους με αφορμή αντιλαϊκές πολιτικές ή μέτρα. Ειδικότερα, οι πολίτες αναφέρονται στην κυβερνητική αδιαφορία που βιώνουν όπως αυτή απορρέει είτε επειδή οι ταγοί υπηρετούν «μία ιδεολογία που φαίνεται να εξυπηρετεί μόνο όσους βρίσκονται στην εξουσία»2 είτε επειδή η ηγετική στρατηγική ωφελεί παρά μόνο ελάχιστους. Κάπως έτσι, η έντονη δυσφορία των Λατινοαμερικανών μετατράπηκε βαθμιαία σε συσσωρευμένη οργή η οποία και μετουσιώθηκε στις καθημερινές διαδηλώσεις που λαμβάνουν χώρα όλη αυτή την περίοδο.
Ένα τέτοιο χαρακτηριστικό παράδειγμα καθιστά σίγουρα η Βολιβία, προσπαθώντας να βρει τις δικές της ισορροπίες στους δύο περίπου μήνες που ακολούθησαν των προεδρικών εκλογών της 20ης Οκτωβρίου. Μία διαδικασία που διεξήχθη στην σκιά της επικράτησης του Έβο Μοράλες έναντι του βασικού του αντιπάλου Κάρλος Μέσα αλλά και των ξεκάθαρων υπονοιών της αντιπολίτευσης για νοθεία των εκλογικών αποτελεσμάτων. Αν και ο Βολιβιανός Πρόεδρος των τελευταίων δεκατριών ετών εξασφάλισε από τον πρώτο γύρο την απαραίτητη διαφορά του 10%, ο Οργανισμός Αμερικανικών Κρατών με έκθεσή του ζήτησε την επανάληψη των εκλογών εξαιτίας παρατυπιών.
Η εξέλιξη αυτή επέφερε, όπως αναμενόταν, ένα ντόμινο πολιτικών ανακατατάξεων με αρχή την προκήρυξη νέας εκλογικής αναμέτρησης από τον Μοράλες, μην υπολογίζοντας τον παράγοντα του στρατού που απαίτησε την άμεση απομάκρυνσή του με στόχο την επαναφορά της ειρήνης και της σταθερότητας. Κάτι το οποίο και επετεύχθη, προκαλώντας τον ξεσηκωμό των υποστηρικτών του αυτόχθονα Προέδρου με διαμαρτυρίες στους δρόμους της χώρας που κατέληξαν στα αιματηρά επεισόδια με τις ένοπλες δυνάμεις και τον θλιβερό απολογισμό των μέχρι τώρα τριάντα νεκρών. Όσο για την συνέχεια; Το μόνο βέβαιο είναι ότι προμηνύεται αλληλουχία εξελίξεων ως επακόλουθο της έκδοσης εντάλματος σύλληψης του Έβο Μοράλες από την Εισαγγελία της Βολιβίας στις 18 Δεκεμβρίου στο πλαίσιο της σχετικής εξαγγελίας της επικεφαλής της μεταβατικής κυβέρνησης Τζανίνε Άνιες, δίνοντας οριστικό τέλος στο αίτημα των γερουσιαστών για την χορήγηση αμνηστίας. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι το προσεχές διάστημα θα είναι κρίσιμο για τον άλλοτε ηγέτη του νοτιοαμερικανικού κράτους που πλέον, μετά το Μεξικό, βρίσκεται στην Αργεντινή ως κάτοχος πολιτικού ασύλου για τους εξής δύο λόγους: τις σε βάρος του κατηγορίες για οργάνωση εξεγέρσεων, τρομοκρατικών ενεργειών κατά των αρχών και χρηματοδότηση της τρομοκρατίας καθώς και τον αποκλεισμό του ίδιου και του «Κινήματος προς τον Σοσιαλισμό» (MAS) στις επερχόμενες εκλογές του 2020.
Σύμφωνα με όσα έχουν γίνει γνωστά οι επερχόμενες εκλογές θα λάβουν χώρα στις 3 Μαΐου και ο Μοράλες έχρισε ως διάδοχό του στο MAS και υποψήφιο για την προεδρία της χώρας τον πρώην Υπουργό Οικονομίας της κυβέρνησής του Λουίς Άρσε Κατακόρα, όπως και υποψήφιο αντιπρόεδρο τον Νταβίντ Τσοκεουάνκα, πρώην Υπουργό Εξωτερικών (και οι δύο της φυλής Αϊμάρα όπως ο Μοράλες). Εν τω μεταξύ η Άνιες επιδιώκει να κρατήσει αποστάσεις από Βενεζουέλα και Κούβα εν αντιθέσει με τον προκάτοχό της. Την ίδια ώρα όπως έγινε γνωστό έπειτα από τις πρόσφατες δηλώσεις του Αμερικανού Υφυπουργού Εξωτερικών Ντέβιντ Χέιλ,οι ΗΠΑ στέλνουν έπειτα από μία δεκαετία πρέσβη στη Λα Παζ στο πλαίσιο της ενδυνάμωσης, της αμοιβαίας κατανόησης και της αποκατάστασης μίας κανονικής σχέσης μεταξύ των δύο χωρών και των λαών τους.
Πηγαίνοντας τώρα λίγο πιο νοτιοδυτικά, η γειτονική Χιλή ή αλλιώς το υπόδειγμα της οικονομικής ανάπτυξης και σταθερότητας στη Λατινική Αμερική αποτελεί ίσως τον μεγαλύτερο «πονοκέφαλο» για την υπό δοκιμασία ήπειρο. Ο Οκτώβριος που πέρασε έφερε την πολιτική σκηνή της χώρας αντιμέτωπη με τη λαϊκή οργή εναντίον της κυβέρνησης Πινιέρα και της απόφασής της για αύξηση της τιμής στις δημόσιες συγκοινωνίες την οποία και εν τέλει απέσυρε. Μία κίνηση που λειτούργησε ως η σταγόνα που ξεχείλισε το «ποτήρι της υπομονής» των Χιλιανών σε ένα κράτος με ιδιωτικοποιημένη παιδεία, ιατρική περίθαλψη και συνταξιοδοτικό σύστημα, ακριβό επίπεδο ζωής και τη μεγαλύτερη ανισότητα στον ΟΟΣΑ. Σωρεία πολιτών υπό το σύνθημα «Χιλή αφυπνίσου» προχώρησε σε ειρηνικές διαδηλώσεις αλλά και σε πιο ακραίες εκδηλώσεις θυμού με οδοφράγματα και εμπρησμούς απέναντι στους περίπου 20.000 στρατιώτες που κλήθηκαν να επιβάλουν την τάξη και να διαλύσουν με κατασταλτικό τρόπο το γιγάντιο κύμα διαμαρτυρίας που, σε διάστημα μόλις δεκαπέντε ημερών, άλλαξε συθέμελα το εκεί status quo.
Σε έρευνα που πραγματοποίησε ομάδα ειδικών απεσταλμένων από την Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα, μέσα σε δύο μήνες εξεγέρσεων έχουν σημειωθεί 28.000 συλλήψεις διαδηλωτών εκ των οποίων σχεδόν 1.615 παραμένουν προφυλακιστέοι εν αναμονή της δίκης τους, εκτεταμένοι ξυλοδαρμοί με πλήθος αναφορών για οφθαλμικά τραύματα από την χρήση πλαστικών σφαιρών και σφαιριδίων από πυροβόλα όπλα, βασανισμοί και σεξουαλική βία από τις αστυνομικές δυνάμεις. Καταστάσεις και εικόνες που παραπέμπουν στην περίοδο της δικτατορίας την ίδια στιγμή που ο δισεκατομμυριούχος Σεμπαστιάν Πινιέρα παραλληλίζεται με έναν σύγχρονο Πινοσέτ, λοιδορώντας τους πολίτες για την ανισορροπία της «σταθερής» χιλιανής δημοκρατίας και τον κίνδυνο ανεπανόρθωτης ζημιάς στη χώρα. Μολαταύτα και προκειμένου να αποκλιμακωθεί η κοινωνική έκρηξη που σοβεί εντός της λατινοαμερικανικής χώρας, ο Χιλιανός Πρόεδρος προέβη στην ανακοίνωση μίας σειράς μεταρρυθμίσεων προς όφελος των λαϊκών στρωμάτων όπως η αύξηση της κατώτατης σύνταξης, η φορολογία των πιο εύπορων, η μείωση στις τιμές των φαρμάκων αλλά και στους μισθούς βουλευτών και δημοσίων υπαλλήλων.
Πέραν αυτού, στο ίδιο μήκος κύματος κινούνται και άλλες περιοχές του νοτιοαμερικανικού χώρου όπως η Κολομβία. Μία χώρα όπου οι ανισότητες είναι εξαιρετικά ευρείες και οι κυβερνητικές πολιτικές καθιστούν ακόμα πιο δύσκολη την ήδη επιβαρυμένη καθημερινότητα. Η Κολομβία μπήκε και αυτή στον «χορό» των κινητοποιήσεων, την αποκαλούμενη «εθνική διακοπή» με περισσότερους από ένα εκατομμύριο πολίτες σε Μπογκοτά, Κάλι και άλλες πόλεις να εναντιώνονται στην κοινωνικο-οικονομική πολιτική και την πολιτική ασφαλείας που ασκεί ο Ιβάν Ντούκε. Πιο συγκεκριμένα, ο Κολομβιανός Πρόεδρος που εκλέχτηκε μόλις πέρυσι το καλοκαίρι βάλλεται από την αντιπολίτευση, τα εργατικά συνδικάτα αλλά και φοιτητικές οργανώσεις για την οικονομική ανομοιογένεια, τη διαφθορά και επιπλέον τη βία και τις μαζικές δολοφονίες αυτοχθόνων και ακτιβιστών. Συνθήκες που έχουν οδηγήσει στην κατακόρυφη πτώση της δημοτικότητας του Ντούκε υποχωρώντας πλέον κάτω από το 30% με τον ίδιο να προχωρά σε «εθνικό διάλογο» με δημάρχους και αιρετούς κυβερνήτες προκειμένου να δώσει λύση στην κρίση που λαμβάνει χώρα και η οποία τροφοδοτήθηκε με πρακτικές όπως η απαγόρευση κυκλοφορίας, η χρήση δακρυγόνων, η απέλαση πολιτών από γειτονικές χώρες ως υπόπτων για την υποκίνηση βίαιων ταραχών και η υπέρμετρη άσκηση αστυνομικής βίας.
Οι παραπάνω περιπτώσεις, συνεπώς, δεν αποτελούν παρά μόνο ένα μέρος όλων όσων διαδραματίζονται στην Λατινική Αμερική. Σε μία χρονιά όπου μαζικά κινήματα διαμαρτυρίας έκαναν την εμφάνισή τους σε πολλές περιοχές ανά τον κόσμο ζητώντας ισότητα και δημοκρατία, οι χώρες στη νότια πλευρά της αμερικανικής ηπείρου έχουν μετατραπεί συλλήβδην στο πεδίο μίας ζοφερής πραγματικότητας με αυξανόμενη κρατική βία και μηδενικά αποθέματα υπομονής από τους λαούς. Εκ των πραγμάτων, η Λατινική Αμερική έχει εισέλθει πια σε μία περίοδο κρίσεων και εντάσεων η οποία δεν φαίνεται τουλάχιστον σύντομα να αποσοβείται, ενισχύοντας την διεθνή ανησυχία για μία περιοχή η οποία εξακολουθεί να αναζητά το δικό της μονοπάτι.
1 M.Á.Centeno, A.Lajous, (2019), Challenges for Latin America in the 21st Century, OpenMind: a Knowledge Community. Διαθέσιμο: https://www.bbvaopenmind.com/en/articles/challenges-for-latin-america-in-the-21-st-century/ [Ημερομηνία πρόσβασης: 6/12/2019].
2 R. Romo, (2019), Five keys to understanding Latin America’s turnoils, CNN. Διαθέσιμο: https://edition.cnn.com/2019/12/03/americas/five-keys-latin-america-protests-romo-intl/index.html [Ημερομηνία πρόσβασης: 15/12/2019].