Η ζωή και ο χρόνος στο Άγιον Όρος κυλά διαφορετικά, σχολιάζει η πλειονότητα των επισκεπτών του. Το εικοσιτετράωρο ορίζεται διαφορετικά από την κοσμική ζωή και ο τρόπος διαχείρισης του ανθρώπινου δυναμικού είναι άλλος από αυτόν που έχουμε συνηθίσει. Σημαντική συνάρτηση του Αγιορείτικου τρόπου ζωής είναι και το «τυπικό» διατροφής τους. Βασικό χαρακτηριστικό της Αθωνικής διατροφής είναι η νηστεία, δηλαδή η εγκράτεια από συγκεκριμένα είδη τροφών, σε συγκεκριμένες χρονικές περιόδους, που προετοιμάζουν τους μοναχούς για τη βίωση σημαντικών γεγονότων μέσα στην Ορθόδοξη λατρεία. Για τους μοναχούς, η νηστεία αποτελεί σημαντική αρετή και μέσο πνευματικής τελείωσης.
Για τον επιστημονικό κόσμο, η επίδραση της ηθελημένης νηστείας στον ανθρώπινο οργανισμό, πρόσφατα, άρχισε να γίνεται πιο έντονο αντικείμενο παρατήρησης, για κάποιους ίσως με αμφιλεγόμενα αποτελέσματα. Έρευνες σε ζώα, αναδεικνύουν την προστατευτική επίδραση της νηστείας σε καρδιακές παθήσεις, την παχυσαρκία, στην πλαστικότητα του εγκεφάλου, σε κάποια είδη καρκίνου αλλά ακόμα και σε αντιοξειδωτικό και αντιφλεγμονώδες αποτέλεσμα στο γαστρεντερικό βλεννογόνο.
Σημαντικό στοιχείο στο αποτέλεσμα αυτών των ερευνών φαίνεται να είναι η διάρκεια και η επανάληψη των κύκλων νηστείας. Τα στοιχεία για την επίδραση διαφόρων σχημάτων νηστείας (intermittent fasting, every other day fasting, prolonged fasting) σε ανθρώπους που διαφέρουν σε χρονική διάρκεια είναι περιορισμένες σε μέγεθος δείγματος, με ελάχιστες μελέτες σε τυχαιοποιημένες κλινικές δοκιμές. Οι παρατηρήσεις των ευεργετικών επιδράσεων της Ορθόδοξης νηστείας είναι περιορισμένες. Παρ’ όλα αυτά, όλο και περισσότεροι άνθρωποι υιοθετούν τη νηστεία σαν μέσο ευεξίας ή ακόμα και σαν θεραπευτική αντιμετώπιση διαφόρων ασθενειών.
Πώς μπορεί λοιπόν το επαναλαμβανόμενο και μακράς διάρκειας σχήμα νηστείας όπως ακολουθείται από τους Αθωνίτες μοναχούς εδώ και αιώνες να επιδρά στην κατάσταση της υγείας τους;
Η διατροφή των μοναχών του Αγίου Όρους χαρακτηρίζεται από την κατανάλωση ψαριών, δημητριακών, όσπριων, φρούτων, λαχανικών, ελαιόλαδου και οίνου. Τις ημέρες κατάλυσης (ημέρες που δεν ακολουθείται νηστεία) υπάρχουν δυο γεύματα, ένα το πρωί και ένα το απόγευμα. Τις ημέρες νηστείας υπάρχει μόνο ένα γεύμα. Τα τρόφιμα που καταναλώνονται είναι αυτά που παράγονται στην περιοχή, τα φρούτα και τα λαχανικά είναι της εποχής, ενώ τα ψάρια αλιεύονται στον κόλπο της Αθωνικής χερσονήσου. Η κατανάλωση οίνου γίνεται σε μεγάλες γιορτές.
Ο τρόπος μαγειρέματος είναι σε γκάζι ή ξυλόφουρνους και οι συνταγές των μαγείρων ξεχωρίζουν για την εφευρετικότητά τους και τη δημιουργία ολοκληρωμένων διατροφικά πιάτων. Η κατανάλωση του φαγητού γίνεται στην Τράπεζα και αποτελεί σημαντική στιγμή των μοναχών, με συγκεκριμένη ιεροτελεστία.
Πριν από την Τράπεζα χτυπά το καμπανάκι, ενώ οι μοναχοί αφήνουν κάθε είδους εργασία και κατευθύνονται προς αυτήν. Ελάχιστες απουσίες υπάρχουν, λόγω επείγουσας εργασίας ή ασθένειας. Οι μοναχοί μοιράζονται τα γεύματα από τις ίδιες θέσεις, η διάρκεια της Τράπεζας είναι συγκεκριμένη, ενώ κατά τη διάρκεια του φαγητού υπάρχει απόλυτη ησυχία, καθώς κάποιος μοναχός αναγιγνώσκει πατερικά κείμενα. Και ενώ το γεύμα προχωρά, ο Γέροντας χτυπά το καμπανάκι προκειμένου οι μοναχοί να πιούν νερό ή κρασί (αν είναι γιορτή). Στο τέλος του φαγητού υπάρχει κάποιο γλυκό (σε περίοδο γιορτών) παρασκευασμένο από τους ίδιους ή κάποιο φρούτο. Στην Αθωνική διατροφή, εκτός απο την ποιότητα της τροφής, σημαντικό ρόλο παίζει και η ποσότητά της. Οι τροφές πρέπει να καταναλώνονται με προσοχή στην ποσότητα. Η ποιότητα, χωρίς την μείωση της ποσότητας, δεν αποτελεί νηστεία για τους μοναχούς.
Από τα πρώτα αυτά περιγραφικά στοιχεία φαίνεται η σπουδαιότητα και ο σεβασμός που δίνεται από τη μοναχική παράδοση στην κατανάλωση φαγητού. Παρ’ όλο που η νηστεία φαίνεται να περιορίζει τους μοναχούς λόγω της εγκράτειας στο είδος της τροφής, η επιλογή των πρώτων υλών, τη σωστή εποχή συγκομιδής και η μετατροπή τους σε εύγεστα πιάτα γίνεται με σεβασμό προς το περιβάλλον. Η διαδικασία της Τράπεζας φαίνεται να είναι ίδια με τον παραδοσιακό τρόπο κατανάλωσης φαγητού της οικογένειας γύρω από το τραπέζι. Αυτή η πρακτική έρχεται σε συμφωνία με έρευνες που αποδεικνύουν πως, η κατανάλωση του φαγητού από όλη την οικογένεια ή μια ομάδα φαίνεται να έχει θετική επίδραση στις διατροφικές συνήθειες και τον επιπολασμό της παχυσαρκίας, σύμφωνα με το σχετικό πρόγραμμα του πανεπιστήμιο Harvard.
Τα αποτελέσματα της μοναδικής μελέτης παρατήρησης των μοναχών του Αγίου Όρους που έχουν δημοσιευθεί στο European Journal of Clinical Nutrition, αναδεικνύουν ευεργετική επίδραση της Αθωνικής διατροφής στις παραμέτρους νοσημάτων που σχετίζονται με τη διατροφή. Η πρόσληψη μακροθρεπτικών συστατικών (πρωτεΐνες, λίπη, υδατάνθρακες) είναι σύμφωνη με τις παγκόσμιες συστάσεις, ενώ η εγκράτεια καθρεφτίζεται στη μειωμένη θερμιδική πρόσληψη.
Η πρόσληψη κορεσμένων λιπαρών και αλκοόλ είναι περιορισμένη ενώ η συνολική διατροφική πρόσληψη είναι ένα ιδανικό παράδειγμα Μεσογειακής διατροφής. Η συνολική πρόσληψη λιπών που προέρχεται από ψάρια, ελαιόλαδο, γαλακτοκομικά και ξηρούς καρπούς φαίνεται να είναι χαμηλή και σε συμφωνία με τις συστάσεις για την πρόληψη καρδιομεταβολικών νοσημάτων. Ενώ οι βιοχημικές εξετάσεις έδειξαν φυσιολογικά όρια στις τιμές λιπιδίων και γλυκόζης των μοναχών. Παρατηρήθηκε σημαντικά μειωμένη πρόσληψη νατρίου λόγω απουσίας κατανάλωσης επεξεργασμένων τροφών. Η πρόσληψη βιταμινών ήταν υψηλή με ιδιαίτερο ενδιαφέρον τα επίπεδα της βιταμίνης Β12 (που βρίσκεται κατά κύριο λόγο στα ζωικά προϊόντα), παρά την αποχή κατανάλωσης κρέατος, να είναι στα επιτρεπόμενα όρια. Αξίζει να σημειωθεί ότι η πρόσληψη βιταμινών Α, ριβοφλαβίνης, D και ασβεστίου ήταν κάτω από τα επιτρεπόμενα όρια. Παρά τους περιορισμούς της συγκεκριμένης μελέτης, για πρώτη φορά αναδεικνύονται τα πλεονεκτήματα της Αθωνικής διατροφής. Επόμενες κλινικές έρευνες θα πρέπει να μελετήσουν τα αποτελέσματα αυτού του διαφοροποιημένου μοντέλου της Μεσογειακής διατροφής.
Το σημαντικότερα ίσως στοιχεία του Αθωνικού μοντέλου διατροφής που χρίζουν περαιτέρω έρευνας και ίσως μπορούν να οδηγήσουν στην εξαγωγή στερεών και βάσιμων αποτελεσμάτων, είναι οι επαναλαμβανόμενοι κύκλοι νηστείας, το είδος της τροφής αλλά και η χρονικά περιορισμένη κατανάλωση τροφής. Αυτά τα τρία σημαντικά χαρακτηριστικά, που στην Αθωνική διατροφή υπάρχουν από βάση, ίσως είναι τα σημεία κλειδιά για την αναγνώριση οποιασδήποτε σημασίας στην υγεία. Επιπρόσθετα, περαιτέρω ανάλυση της όλης καθημερινότητας των αγιορειτών μοναχών, όπως η φυσική δραστηριότητα με τη μορφή των διακονημάτων ή τα επίπεδα στρες, μπορούν να δώσουν φως στην αναγνώριση ενός διαφορετικού ευεργετικού τρόπου ζωής για τον σύγχρονο άνθρωπο.
Αξίζει να σημειωθεί ότι η Αθωνική διατροφή δεν ενδείκνυται για παιδιά εγκυμονούσες και ειδικές ομάδες πληθυσμού, πολλά στοιχεία ταυτότητας της όμως μπορούν υγιώς να εισαχθούν στις διατροφικές συνήθειες του συνόλου του πληθυσμού. Σημαντικά όμως και απλά χαρακτηριστικά, όπως η κατανάλωση τροφίμων εποχής, η καθιέρωση της ώρας για φαγητό και το οικογενειακό τραπέζι μπορούν να ενσωματωθούν με ευεργετικά αποτελέσματα στις καθημερινές μας συνήθειες.