[Προδημοσίευση από το βιβλίο: Κώστας Θεολόγου-Μαρία Πουρνάρη (επιμ.), Φιλοσοφικοί Περίπατοι και Σονάτες. Αντίδωρο στον Άρη Κουτούγκο, Νήσος, Αθήνα, 2019, σελ. 87-91].
…..
Οι κατευθύνσεις των ερευνητικών ενδιαφερόντων του είναι η Φιλοσοφία της Επιστήμης, η Αναλυτική Θεωρία της Γνώσης και Φιλοσοφία της Γλώσσας, η Αναλυτική Ηθική Φιλοσοφία και Μετα-Ηθική, και τα επικοινωνιακά πρότυπα ερμηνείας μεταβολής πίστεων ή πεποιθήσεων (belief revision). Ως διαχρονικούς στόχους του Κουτούγκου μέσα από το βασικό ερευνητικό πρόγραμμά του μπορούμε να εντοπίσουμε τους εξής:
α) τον γρίφο της πλάνης, που εντάσσεται μάλλον αμιγώς στην Αναλυτική Θεωρία της Γνώσης και Φιλοσοφία της Γλώσσας,
β) την ανάδυση της αξίας, που συνυφαίνει τρεις ερευνητικές περιοχές: την Αναλυτική Θεωρία της Γνώσης και Φιλοσοφία της Γλώσσας, την Αναλυτική Ηθική Φιλοσοφία και Μετα-Ηθική, αλλά και τα επικοινωνιακά πρότυπα ερμηνείας μεταβολής των πεποιθήσεων,
γ) την επικοινωνιακή βάση συγκρότησης του νοήματος, που συμπλέκει την Αναλυτική Θεωρία της Γνώσης και Φιλοσοφία της Γλώσσας με τα επικοινωνιακά πρότυπα ερμηνείας μεταβολής των πεποιθήσεων
δ) την ερμηνεία του «φαινομένου» της απροσδιοριστίας της μετάφρασης, που αντλεί από την περιοχή της Φιλοσοφίας της Επιστήμης και από τα επικοινωνιακά πρότυπα ερμηνείας μεταβολής των πεποιθήσεων,
ε) τη βάση ελέγχου «γλωσσικών κατασκευών» ή φιλοσοφικών υποθέσεων, που προσδένεται με την Αναλυτική Θεωρία της Γνώσης και Φιλοσοφία της Γλώσσας,
στ) τη σύνθεση και τη μεταβολή δοξαστικών συστημάτων, που αντλεί επιστημολογικά από τη Φιλοσοφία της Επιστήμης, την Αναλυτική Θεωρία της Γνώσης και Φιλοσοφία της Γλώσσας και τα επικοινωνιακά πρότυπα ερμηνείας μεταβολής των πεποιθήσεων και
ζ) τη σχέση μεταξύ ηθικών κρίσεων και ηθικών κινήτρων, που γονιμοποιείται από την αναλυτική Ηθική Φιλοσοφία και Μετα-Ηθική.
Ο εσωτερικός συσχετισμός προβλημάτων και στόχων: σκιαγραφώντας τον ιστό του ερευνητικού έργου του
Το έργο του Κουτούγκου κατανέμεται αδρομερώς σε δύο περιοχές: στη διερεύνηση της γνώσης και στη διερεύνηση της αξίας. Βασικό αφετηριακό σημείο από το οποίο αρχίζει να υφαίνεται ο ερευνητικός ιστός του είναι μάλλον η προβληματική που τον απασχολεί σχετικά με την αλλαγή των απλών πίστεων. Το ενδιαφέρον του εστιάζεται στην εν λόγω προβληματική αμέσως μετά την κριτική κατάληξη και τα συμπεράσματα της διδακτορικής διατριβής του με τον Νίκο Αυγελή στο Αριστοτέλειο για τα κριτήρια αντικατάστασης (αλλαγής) των επιστημονικών θεωριών.1 Μία προσέγγιση των κριτηρίων αντικατάστασης θεωριών με μεγαλύτερη πολυπλοκότητα από εκείνη των απλών εμπειρικών υποθέσεων οφείλει κατ’ αρχάς να στηριχθεί, υποστηρίζει ο ΑΚ, στις ίδιες παραμέτρους που οδηγούν αντικαταστάσεις στο στοιχειώδες επίπεδο, το οποίο ταυτίζεται με το επίπεδο των απλών ατομικών πίστεων, ή μικρο-θεωριών, όπως κατ’ αναλογίαν θα χαρακτηρίζαμε τις απλές ατομικές πεποιθήσεις ή πίστεις, που ασπάζεται ο καθένας μας περί την τάξη των απλών φαινομένων, τα οποία συνδέονται ευθέως με την καθημερινή ζωή.
Ο Κουτούγκος διεισδύοντας ήδη στο καταληκτικό κεφάλαιο της διδακτορικής διατριβής του προς τις παραμέτρους των μικρο-μεταβολών, μεταβαίνει από τη φιλοσοφία της επιστήμης σε εξειδικευμένα πεδία προβληματικής καταχωρισμένα στη μετα-φρεγκιανή αναλυτική φιλοσοφία της γλώσσας. Ως αφετηριακή δημοσίευση αναφορικά με αυτή την ερευνητική μετάβασή του θεωρούμε την προβληματική που διατυπώνει για πρώτη φορά στον Γρίφο της Πλάνης,2 παρόλο που οι δύο προηγούμενες ομοίως διερευνούν ορισμένες από τις ποικίλες όψεις και συνέπειες του γρίφου.3
Η δομή του επιχειρήματος του ΑΚ, που υποστηρίζει τον γρίφο της πλάνης και άλλους παρεμφερείς γρίφους μοιάζει πιο ολοκληρωμένη σε σύγκριση με τους πλατωνικούς διαλόγους Θεαίτητος και Σοφιστής. Το πρόταγμα που τον οδηγεί στη σύλληψη ενός γρίφου φαίνεται πως είναι η ανάγκη να περιγράψει την πλάνη χωρίς αντιφάσεις, ως ταυτοτική αντιστοίχιση ανόμοιων οντοτήτων και συνάμα ως αποτέλεσμα ενιαίου νοητικού ενεργήματος: ο γρίφος επέρχεται, όταν αυτό το νοητικό ενέργημα γονιμοποιείται από τον μετασχηματισμό της ταυτοτικής αντιστοίχισης ανόμοιων οντοτήτων σε ταυτοτική αντιστοίχιση ανόμοιων αναπαραστάσεων (αυτών των οντοτήτων) στον ίδιο νου.
Ο Κουτούγκος ορθώς προσανατολίστηκε στην αναζήτηση λύσεων για τη δυνητική υπέρβαση της εσωτερικότητας που διέπει την εννοιολόγηση διατύπωσης του γρίφου. Επέλεξε ως κύριο προσδιορισμό του πράγματος στο οποίο αναφέρεται κάποιος ομιλητής, το αντίστοιχο νοητικό ενέργημα, ή μάλλον την ερμηνεία, του ακροατή. Η κίνηση αυτή επιτρέπει στον νου του ακροατή εκείνο που ήταν αδύνατο να συμβεί στον νου του ομιλητή: αν, δηλαδή, ο ομιλητής υπόκειται, κατά την κρίση του ακροατή, σε πλάνη, τότε ο ακροατής έχει τη δυνατότητα να αντιστοιχίσει ταυτοτικά στον δικό του νου δύο ανόμοιες αναπαραστάσεις (representations) δύο πράγματι ανόμοιων οντοτήτων (entities): α) την αναπαράσταση της «εκ των πραγμάτων» και κατά την κρίση του αναφοράς του ομιλητή, και β) την αναπαράσταση της πρόθεσης, όπως ο ακροατής την αντιλαμβάνεται, αυτής της αναφοράς. Ο συσχετισμός αυτών των δύο λόγω πλάνης ανόμοιων αναπαραστάσεων είναι πλέον εφικτός, διότι αμφότερες έχουν «αποσπαστεί», με τη βοήθεια των νοητικών ενεργημάτων του ακροατή, από το «εσωτερικό» του νου του ομιλητή που εκλαμβάνεται ως υπεύθυνος για το περιεχόμενό τους.
Αυτή η ρηξικέλευθη λύση του γρίφου της πλάνης, που είναι ενεργή πλέον εκτός του οριακού πλαισίου του κατά μόνας διαλογιζόμενου νου, εκβάλλει στη νέα και πιο σύνθετη έρευνα. Το μοντέλο, δηλαδή, «ομιλητή-ακροατή ή ερμηνευτή» συνδέει αρχικά το ζήτημα με μία διάσταση επικοινωνιακής φιλοσοφίας που συγκρατείται αυστηρά στο πλαίσιο της αναλυτικής μεθοδολογίας. Η ολοκληρωμένη παρουσίαση της νέας προβληματικής, και των λύσεων που προτείνονται από τον Κουτούγκο, εννοιολογικά και μετρικά, εντοπίζεται στη δημοσίευσή του στο Philosophical Inquiry (2003).4 Το θεμελιακό «εύρημα» σε αυτή την ερευνητική επιλογή του είναι η σημασιολογική-επιστημολογική κατοχύρωση των «βαθμών ελευθερίας» τους οποίους δικαιούται ο ερμηνευτής, προκειμένου να επιλέξει το σημείο αναφοράς του ομιλητή, ούτως ώστε να παρακάμψει τις επιπλοκές του γρίφου και εν συνεχεία να κρίνει τον ισχυρισμό (claim) του ομιλητή. Η ολοκληρωμένη διαδικασία αυτής της «κρίσης» προϋποθέτει την ενεργοποίηση αξιακής ιδιότητας ή ποιότητας – ή αλλιώς αξιακού μεγέθους διαπροσωπικού κύρους, που αναφύεται επ’ ευκαιρία της κρίσης και «ρευστοποιείται» στους «βαθμούς ελευθερίας» του ακροατή· αυτή η ελευθερία είναι απαραίτητη, ώστε να παρέμβει ερμηνευτικά ο ακροατής και να ολοκληρώσει την κρίση του.
Η επιστημολογική ένταξη αυτής της αξιακής ποιότητας ή αξιακού μεγέθους στις κλασικές παραμέτρους της φιλοσοφίας της γλώσσας όπως «νόημα» και «αναφορά», οδηγεί σε ευρύτερη οργανική σύνδεση γνωσιολογικών και αξιακών ζητημάτων και αναδεικνύει τον επικοινωνιακό πυρήνα ομιλητή-ακροατή ως συγκροτητικό του νοήματος της δημόσιας γλώσσας. Αυτή την οργανική σύνδεση συνθέτει στο βιβλίο του Περί Φιλοσοφικής Μεθόδου (2006),5 όπου περιλαμβάνονται οι πιο πάνω αναφερθείσες εργασίες: “The Plato-Wittgenstein Route to the Pragmatics of Falsification” (1991), «Το Νόημα ως “Χρήση” ή ως “Αντίσταση στη Χρήση”» (1991) και «Ο Γρίφος της Πλάνης» (1995).
Η οργανική πρόσδεση σημαντικού μέρους του φάσματος των φιλοσοφικών προβλημάτων στο πεδίο όπου συγκροτείται η δημόσια γλωσσική επικοινωνία προϋπέθεσε την ενιαία φιλοσοφική μέθοδο ως παράλληλο ερευνητικό στόχο, ο οποίος διατρέχει τη γνωσιολογία και την ηθική, υπό το πρίσμα της ευρύτερης αναλυτικής φιλοσοφίας· εν προκειμένω αναφερόμαστε στην αναλυτική φιλοσοφία της καθοδηγούμενης από μία μετα-βιτγκενσταϊνική θεώρηση, όπως φαίνεται στις μονογραφίες του Κουτούγκου (2006, 2008).6
……
απόσπασμα από το κείμενο του Κ. Θεολόγου «Ο επιστημονικός και ερευνητικός ιστός του Άρη Κουτούγκου», σελ. 85-106, στον συλλογικό τιμητικό τόμο για τον Ομότιμο Καθηγητή Φιλοσοφίας ΕΜΠ Αριστοφάνη Κουτούγκο.
Την Πέμπτη 21 Νοεμβρίου 2019 στις 6 μμ στον φιλόξενο χώρο του μπιστρό ”Τίβολι” (Εμμανουήλ Μπενάκη 34) oι εκδόσεις Νήσος και ο Κώστας Θεολόγου παρουσιάζουν το βιβλίο ”Φιλοσοφικοί Περίπατοι και Σονάτες. Αντίδωρο στον Άρη Κουτούγκο” (εκδόσεις Νήσος, 2019) που έχουν επιμεληθεί ο Κώστας Θεολόγου, Επίκουρος Καθηγητής ΕΜΠ και η Μαρία Πουρνάρη, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων.
Για το βιβλίο και για το έργο του τιμώμενου Ομότιμου Καθηγητή Φιλοσοφίας ΕΜΠ Αριστοφάνη Κουτούγκου θα μιλήσουν οι Δημήτρης Αγγελάτος, Καθηγητής Νεοελληνικής Φιλολογίας και Θεωρίας της Λογοτεχνίας στο ΕΚΠΑ, Ελένη Μανωλακάκη, Επίκουρη Καθηγήτρια Φιλοσοφίας της Γλώσσας στο ΕΚΠΑ, Στάθης Ψύλλος, Καθηγητής Φιλοσοφίας της Επιστήμης-Μεταφυσικής στο ΕΚΠΑ. Ποιήματα θα διαβάσει η ηθοποιός Χριστίνα Αλεξανιάν. Την εκδήλωση θα χαιρετήσει ο Κοσμήτορας της Σχολής ΕΜΦΕ Καθηγητής Σταύρος Κουρκουλής
1 Άρης Κουτούγκος, Η Σύγκρουση Επιστήμης και Επιστημολογίας, Σύγχρονα Θέματα: Θεσσαλονίκη, 1984.
2 Άρης Κουτούγκος, «Ο Γρίφος της Πλάνης», Δευκαλίων, 14/1,1995, σελ. 67-81.
3 Aris Koutoungos, “The Plato-Wittgenstein Route to the Pragmatics of Falsification”, στο: P. Nicolakοpoulos (ed). BSPS, Greek Studies in the Philosophy of Science, Kluwer Academic Publishers, 1991, σελ. 385-97 και Άρης Κουτούγκος, «Το Νόημα ως “Χρήση”, ή, ως “Αντίσταση στη Χρήση”», Συμπόσιο Wittgenstein, Δωδώνη, 1991, σελ. 41-51.
4 Aris Koutoungos, “The Possibility of Partial Agreement (An analysis of belief revision as a primary response to evaluated sources of information)”, Philosophical Inquiry, 25 (1-2): 179-202 (2003).
5 Άρης Κουτούγκος, Περί Φιλοσοφικής Μεθόδου, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 12006 (Πεδίο, 22012).
6 Εκτός από το Περί Φιλοσοφικής Μεθόδου (12006 και 22012) ο Κουτούγκος εξέδωσε τα αγγλόγλωσσα δοκίμια Μεταηθικής στη μονογραφία: Aris Koutoungos, Between the Moral and the Rational: Essays on Meta-ethics -Moral Beliefs, Values and Desires, Moral Motivation, Rationality and Moral coherence, Papazissi, Athens 2008.