Οι θάνατοι των ηλικιωμένων, ειδικά όσων ζουν σε οίκους ευγηρίας, είναι ένα στατιστικό πλήγμα στη μάχη κατά του κορονοϊού. Ωστόσο φαίνεται να εξελίσσεται και σε ένα ηθικό πλήγμα, πρωτοφανές για τη σημερινή Ευρώπη. Ένα ιατρικό και πολιτικό σκάνδαλο έχει ξεσπάσει από το αδικαιολόγητα υψηλό αριθμό των θανάτων αυτών, όσο και από τη φημολογούμενη -και σε πολλές περιπτώσεις διαπιστωμένη- ιατρική παραμέληση μέσω έλλειψης οιασδήποτε μορφής θεραπείας καθώς και της εκτεταμένης χρήσης ισχυρών οπιούχων, όπως η μορφίνη, ως μιας μορφής ενεργητικής, μη εκούσιας ευθανασίας. Η μορφή αυτή της ευθανασίας, η οποία δεν ακολουθεί μια διαπιστωμένη γραπτώς ή προφορικώς έκφραση επιθυμίας του αρρώστου να πεθάνει με αυτόν τον τρόπο, θεωρείται εγκληματική πράξη παντού (ακόμα και στις χώρες όπου διάφορες μορφές εκούσιας ευθανασίας επιτρέπονται) και εμπίπτει στον ποινικό κώδικα. Ήδη πολλές μηνύσεις από συγγενείς είναι σε εξέλιξη και πιθανότατα θα ακολουθήσει και η διερεύνηση τυχόν πολιτικής ευθύνης. Η συνέχεια, τόσο η νομική- πολιτική, όσο και η εξ αυτών ηθική αποτίμηση, αναμένονται εξόχως ενδιαφέροντα.
“Φανατικός υπέρμαχος της ευθανασίας... ο ωφελιμιστής φιλόσοφος Julian Savulescu, με μεγάλη επιρροή στη σύγχρονη βιοηθική, εν μέσω πανδημίας, προωθεί ακόμα περισσότερο την ωφελιμιστική ατζέντα με την προτροπή να πειραματιστούμε για το εμβόλιο Covid 19, πάνω σε ηλικιωμένους τρόφιμους των οίκων ευγηρίας.”
Η μη αντιμετώπιση των ηλικιωμένων αρρώστων ως αναγκαία επιλογή λόγω ελλείψεως θεραπευτικών πόρων (έλλειψη αναπνευστήρων), αν και ηθικά προβληματική, εντούτοις θεωρήθηκε μια επιλογή πέρα από το καλό και το κακό, μια επιλογή του ‘πεδίου’ μάχης έναντι μιας δυσανάλογα μεγάλης κοινωνικής απειλής, η οποία μόνο με πόλεμο θα μπορούσε να παρομοιασθεί. Εδώ ωστόσο φαίνεται ότι έχουμε να κάνουμε όχι με εξατομικευμένες επιλογές ανά περίπτωση και ανάλογα με τις συνθήκες, αλλά με μια εντολή μη- θεραπείας, πιθανότατα κεντρικής προέλευσης, λόγω της γενικής εφαρμογής της, με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά απαξίωσης ενός τμήματος του πληθυσμού και εγκατάλειψής του στη μαρτυρική ασφυξία της πνευμονίας, χωρίς σίτιση, χωρίς ενυδάτωση, χωρίς οξυγόνο. Το τέλος ως «ελεήμονας θάνατος» (έκφραση του Ναζί νομικού Karl Binding για την ευθανασία όσων ζούσαν «ζωές που δεν άξιζε να βιωθούν») ερχόταν τελικά μέσα στη μέθη της μορφίνης. Το πρωτείο αυτής της αντιμετώπισης το έχει η Σουηδία, στην οποία έχει ήδη αναγγελθεί η σύσταση πολιτικής επιτροπής έρευνας για τη διαχείριση της επιδημίας, όσον αφορά τους τροφίμους οίκων ευγηρίας και ακολουθεί η Ισπανία, όπου η Ισπανική Ένωση Συγγενών και Θυμάτων του Covid-19, παρέπεμψε τον Σάντσεθ στο Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο της Χάγης.
“Η εξοικείωση της ιατρικής πρακτικής με την αφαίρεση της ζωής ατόμων που ατομικά έχουν κρίνει ότι «δεν αξίζει να τις ζήσουν», εύκολα επιτρέπει τη μετάβαση από την προσωπική αξιολόγηση στις θεσμικές αποφάσεις”
Στην Ευρώπη, η οποία έχει καταστήσει τους τόπους των εγκληματικών πειραμάτων των Ναζί ιατρών, σε ιερούς τόπους μνήμης, θα ήταν αδιανόητο μέχρι πρόσφατα κάτι τέτοιο. Τι προετοίμασε λοιπόν το έδαφος; Οι γενοκτονίες δεν γεννώνται εκ του μηδενός και πολλές φορές αποτελούν ακραίες εκδηλώσεις ενός προϋπάρχοντος -μικρότερου εύρους- θεσμοθετημένου «κακού». Οι «κοινότοπα κακοί» (μια έκφραση της Hannah Arendt για τον Eichmann) Ναζί ιατροί, δεν ανακαλύψαν τη στείρωση και τον ελεύθερο πειραματισμό πάνω στους πτωχούς, διανοητικά καθυστερημένους, πόρνες, τσιγγάνους κ.λπ. από το μηδέν. Μάλλον συνέχισαν και κορύφωσαν, νομικά αποδεκτές «επιστημονικές» πρακτικές ευγονικής, οι οποίες ήδη υπήρχαν σε όλες σχεδόν τις χώρες της Δύσης. Η ευγονική ήταν πρακτική όλων των πολιτισμένων χωρών, με επίσημα καταγεγραμμένες εγκληματικές ιατρικές συμπεριφορές. Κατά τον ίδιο τρόπο, η πρόσφατη αυτή πρακτική διακρίσεων, σχεδόν ρατσιστικού τύπου, απέναντι στους ιδρυματοποιημένους αρρώστους, αποτελεί την πραγμάτωση της «ολισθηρής πλαγιάς» που ακολούθησε την «καταιγίδα» νομιμοποιήσεων της ευθανασίας και βρεφοκτονίας από τα κοινοβούλια των χωρών της Δύσης, με ότι αυτό συνεπάγεται για την απαξίωση της ευάλωτης ζωής τόσο των ηλικιωμένων όσο και των γενετικά «ανώμαλων» βρεφών αλλά και ενηλίκων.
«Ο Απόλυτος Αλτρουισμός»
Οι πρακτικές θανάτωσης πολιτών με ιατρικά μέσα μετρούν ήδη χιλιάδες νεκρούς (Ολλανδία, Δανία, Σουηδία, Αυστρία, Λουξεμβούργο, Καναδάς, Αμερική) μέσω των νομιμοποιημένων διαδικασιών ευθανασίας, υποβοηθούμενης αυτοκτονίας και βρεφοκτονίας. Οι πρακτικές αυτές επιτρέπουν την καινοφανή επιπροβολή των θεσμικών ρόλων του ιατρού με αυτόν του «ελεήμονα» δήμιου. Πολλοί ιατρικοί σύλλογοι μάχονται για τη δυνατότητα έκφρασης αντίρρησης συνείδησης των ιατρών σε αυτές τις πρακτικές, αλλά το παιχνίδι φαίνεται χαμένο. Η ωφελιμιστική «παλίρροια» στη βιοηθική σήμερα, όμοια με την ευγονική παλίρροια των αρχών του εικοστού, παρασέρνει τις όποιες φωνές αντίστασης. Η εξοικείωση της ιατρικής πρακτικής με την αφαίρεση της ζωής ατόμων που ατομικά έχουν κρίνει ότι «δεν αξίζει να τις ζήσουν», εύκολα επιτρέπει τη μετάβαση από την προσωπική αξιολόγηση στις θεσμικές αποφάσεις περί των ζωών ανθρώπων που δεν αξίζει να σωθούν ή να παραταθούν, επειδή δεν αξίζει να βιωθούν ή έχουν ήδη ζήσει αρκετά. Η στοιχειώδης ηθική απαίτηση της σχέσης ιατρού ασθενούς, την οποία θέτει ο φιλόσοφος Hans Jonas στο «Φιλοσοφικοί στοχασμοί πάνω στην έρευνα με ανθρώπινα υποκείμενα» ως την απαίτηση του αρρώστου «να είναι απόλυτα σίγουρος ότι ο ιατρός δεν γίνεται δήμιός του, και κανένας καθορισμός του δεν του επιτρέπει να γίνει ποτέ τέτοιος» έχει καταρρεύσει.
“Ο Savulescu τοποθετείται για την έρευνα πάνω σε τρόφιμους οίκων ευγηρίας, στο άρθρο του «Απόλυτος αλτρουισμός σε μια πανδημία». Η επιχειρηματολογία του άρθρου είναι κυνική και προβληματική.”
Φανατικός υπέρμαχος της ευθανασίας και της βρεφοκτονίας, ο ωφελιμιστής φιλόσοφος Julian Savulescu, με μεγάλη επιρροή στη σύγχρονη βιοηθική, εν μέσω πανδημίας, προωθεί ακόμα περισσότερο την ωφελιμιστική ατζέντα με την προτροπή να πειραματιστούμε για το εμβόλιο Covid 19, πάνω σε ηλικιωμένους τρόφιμους των οίκων ευγηρίας. Αν και το θέτει φιλοσοφικά, στο πλαίσιο μιας δήθεν εκδήλωσης αλτρουισμού των ηλικιωμένων («θέλουν να κάνουν κάτι για να βοηθήσουν άλλους σε αυτήν την σοβαρή και έκτακτη ανάγκη»), ωστόσο εύκολα διακρίνεται και σε αυτό το θέμα η ήδη γνωστή απαξίωσή του στις ευάλωτες ζωές. Ιδιαίτερα όταν λέει ότι θα πρέπει να τους δεχθούμε ως υποκείμενα έρευνας, «διότι μπορεί να είναι μοιρολάτρες ή να επιθυμούν να πεθάνουν ή σε κάθε περίπτωση να μη νοιάζονται αν θα πεθάνουν νωρίτερα ή αργότερα», πράγμα που δεν θα μπορούσε ποτέ να ισχυριστεί για τη στράτευση νεαρών υποκείμενων σε μια κανονική έρευνα, είναι σαν να λέει: ποιος δίνει μια δεκάρα; Γέροι είναι.
“Καγχάζει δε ξεκάθαρα όταν ισχυρίζεται ότι αυτοί (οι γέροντες) «μπορεί να πιστεύουν ότι θα κάνουν συμβόλαιο με τον ιό και να θέλουν γρήγορη πρόσβαση στο εμβόλιο και τη θεραπεία». Δηλαδή, παρουσιάζει μια ξεκάθαρη περίπτωση «ψεύτικης πεποίθησης»...Είναι σαν να λέει «άστους να το πιστεύουν, αρκεί να δεχθούν να τους εμβολιάσουμε».”
Ο Savulescu τοποθετείται για την έρευνα πάνω σε τρόφιμους οίκων ευγηρίας, στο άρθρο του «Απόλυτος αλτρουισμός σε μια πανδημία». Η επιχειρηματολογία του άρθρου είναι κυνική και προβληματική. Ο απόλυτος αλτρουισμός όπως τον ορίζει, είναι ένας απλός αλτρουισμός ο οποίος μπορεί να επιφέρει προσωπικό ή οικογενειακό όφελος (π.χ. δωρεά νεφρού σε συγγενή σου). Τέτοιες μορφές απόλυτου αλτρουισμού κατά τη γνώμη του αναπτύσσονται «στον πόλεμο, όπου κάποιος δίνει τη ζωή τους για την πατρίδα του και τους άλλους». Επίσης σε μια πανδημία, «οι εργαζόμενοι στην υγεία παίρνουν σημαντικό ρίσκο για να παρέχουν τη φροντίδα πρώτης γραμμής». Εδώ τίθεται μια πρώτη ένσταση για την επιτυχία των παραδειγμάτων του, διότι και οι δύο περιπτώσεις δεν είναι θέμα επιλογής αλλά επιβεβλημένοι θεσμικά ρόλοι. Ο στρατιώτης υποχρεούται να πολεμήσει (και τιμωρείται αν λιποτακτήσει), σε μια υπέρβαση των συνηθισμένων υποχρεώσεων προς τους άλλους, όπως τις ορίζει το κοινωνικό συμβόλαιο, λόγω της έκτακτης ανάγκης του πολέμου, την οποία ορίζει το ίδιο κοινωνικό συμβόλαιο. Ο ίδιος ο Savulescu επίσης, έχει επιχειρηματολογήσει σε άλλο άρθρο του, ότι οι ιατροί που δεν θέλουν να διακινδυνεύσουν σε μια επιδημία (όπως και αυτοί που αρνούνται συμμετοχή στην ευθανασία) θα πρέπει να στέλνονται σπίτια τους. Άρα και οι δύο περιπτώσεις, προφανώς δεν αποτελούν αλτρουισμό. Καγχάζει δε ξεκάθαρα όταν ισχυρίζεται ότι αυτοί (οι γέροντες) «μπορεί να πιστεύουν ότι θα κάνουν συμβόλαιο με τον ιό και να θέλουν γρήγορη πρόσβαση στο εμβόλιο και τη θεραπεία». Δηλαδή, παρουσιάζει μια ξεκάθαρη περίπτωση «ψεύτικης πεποίθησης», η οποία κατά κανόνα θεωρείται απαγορευτική για την συμμετοχή (αυτού που έχει την πεποίθηση αυτή) σε έρευνα, ως στοιχείο που δεν μας ενδιαφέρει ιδιαίτερα. Είναι σαν να λέει «άστους να το πιστεύουν, αρκεί να δεχθούν να τους εμβολιάσουμε».
Το μόνο εμπόδιο που βρίσκει ο Savulescu στην στράτευση των ηλικιωμένων τροφίμων οίκων ευγηρίας μέσω εξαπάτησης με ψεύτικες ελπίδες, είναι ότι υπάρχει ο φόβος ότι μπορεί να χρειαστούν εντατική θεραπεία και άλλες ιατρικές επεμβάσεις, στην περίπτωση που επηρεαστούν σοβαρά από τον πειραματικό εμβολιασμό (και άρα να απαιτηθούν χρήματα και να μειωθεί η γενική ωφέλεια). Αλλά και γι’ αυτό έχει τη λύση: «αυτό δεν θα συμβεί εάν οι άρρωστοι έχουν προηγουμένως (και ξεχωριστά) υπογράψει μια διαθήκη ζωής που να επισημαίνει ότι δεν επιθυμούν επεμβατικές ιατρικές θεραπείες, στην περίπτωση που καταστούν σοβαρά πάσχοντες». Δηλαδή όχι μόνο θα τους αφήσουμε να συμμετέχουν υπό ψυχολογική πίεση και εξαπάτηση λόγω ψεύτικων πεποιθήσεων, αλλά ούτε καν θα τους νοσηλεύσουμε από τις παρενέργειες της «αλτρουιστικής» συμμετοχής τους, πιέζοντάς τους να υπογράψουν διαθήκες ζωής για μη θεραπεία. Οι διαθήκες ζωής υποτίθεται εκφράζουν την ατομική ελεύθερη βούληση του αρρώστου για τις τελευταίες στιγμές της ζωής του, εδώ όμως αποκαλύπτεται μια πιθανή εργαλειοποιήσή τους για να επιτύχουμε μια «μεγιστοποίηση της ωφέλειας». Η λογιστική αυτή αποτίμηση της ζωής των γερόντων, είτε ως βαριά άρρωστων είτε ως εξαπατημένων υποκείμενων έρευνας απηχεί τα λόγια του πρωθυπουργού της Ιαπωνίας Tarō Asō, όταν σε μια από τις πολλές λεκτικές «γκάφες» του δήλωσε:
«Οι σοβαρά άρρωστοι θα πρέπει να αφεθούν να πεθάνουν γρήγορα, διότι δεν μπορείς να κοιμηθείς όταν σκέφτεσαι ότι όλο αυτό πληρώνεται από την κυβέρνηση.. αυτό δεν θα λυθεί, εκτός αν τους αφήσεις να βιαστούν και να πεθάνουν».
Ήδη η έρευνα στον δυτικό κόσμο έχει πολλά προβλήματα ηθικής φύσης. Ο εμβληματικός ηπειρωτικός φιλόσοφος και θεωρητικός της βιοηθικής Hans Jonas, ήθελε να συμμετέχουν στην έρευνα κατά προτεραιότητα τα πλέον πολύτιμα και ξεχωριστά μέλη του κοινωνικού σώματος, θεωρούσε δε ιδανική την εθελοντική συμμετοχή των ίδιων των ερευνητών, διότι μόνο αυτοί μπορούν να «ταυτιστούν» με τον σκοπό της.
Το υποκείμενο της έρευνας θα πρέπει να μπορεί να ταυτιστεί με το σκοπό της. Η επιστημονική κοινότητα κατά τη γνώμη του πρέπει να παλέψει ενάντια στον πειρασμό να χρησιμοποιήσει τους πλέον διαθέσιμους, όπως τους εξαρτημένους, τους αναλφάβητους, τους «δέσμιους» καθ’ οιονδήποτε τρόπο.
Ο σκοτεινός κόσμος των ερευνών
Ωστόσο στο πρόσφατα δημοσιευμένο βιβλίο της Adverse Events, η κοινωνιολόγος Jill Fisher αποκαλύπτει τον σκοτεινό κόσμο των ερευνών σταδίου Ι. Οι έρευνες αυτές παλαιότερα επιβαλλόντουσαν σε φυλακισμένους, ενώ πλέον επιστρατεύουν, έναντι μικρής αμοιβής, κυρίως οικονομικά εξαθλιωμένους, έγχρωμους στο μεγαλύτερο ποσοστό εθελοντές, οι οποίοι μέσω αυτών επιβιώνουν. Πίσω από το φωτεινό προσκήνιο των ιατρικών και βιοηθικών συνεδρίων σε πολυτελή συνεδριακά κέντρα ανά τον κόσμο, όπου συζητούνται από τους συνέδρους και διερευνώνται στη μεγαλύτερη λεπτομέρειά τους, οι αρχές της αξιοπρέπειας, του σεβασμού της αυτονομίας, της δικαιοσύνης, της μη εξαπάτησης και μη χειραγώγησης των υποκείμενων σε έρευνα, στα παρασκήνια υποβόσκει το σκοτάδι της βιομηχανίας της έρευνας πάνω σε ανθρώπους. Η Fisher αναζητά τις συνθήκες αυτής της βιομηχανίας σε πολλά ερευνητικά κέντρα. Αποκαλύπτει «φάρμες», που θυμίζουν εκτροφεία ζώων, με ανθρώπους στοιβαγμένους σε κρεβάτια εκστρατείας, πολλοί εκ των οποίων έχουν συμμετάσχει σε πολλαπλές έρευνες με πολλές και διαφορετικές συνέπειες για την υγεία τους. Το εντυπωσιακό δε είναι, ότι δεν δικαιούνται περίθαλψης και νοσηλείας για τις παρενέργειες που τυχόν εμφανιστούν. Αυτό που διεκδικεί o Savulescu ειδικά για την έρευνα στους γέροντες των οίκων ευγηρίας, φαίνεται ότι ισχύει γενικώς. Όπως λέει η Fisher, όλα αυτά δεν αποκρύπτονται, είναι οριακά νόμιμα και αποδεκτά, απλά τα συντηρεί μια αξιοθαύμαστη αδιαφορία για την εκμετάλλευση των ευάλωτων ανθρώπων.
Αυτό που πρέπει να αναγνωρίσει κανείς στον Savulescu είναι ότι διεκδικεί ανοιχτά, με ωφελιμιστικό «τσαμπουκά», να νομιμοποιήσει αυτό που ήδη συμβαίνει στα όρια της νομιμότητας και μένει καλυμμένο υπό το πέπλο της αδιαφορίας. Θέλει να βγάλει από τη μέση όλες τις δεοντικές ενστάσεις για την αξία της ζωής και την ανθρώπινη αξιοπρέπεια, ώστε οι επιστήμονες να κάνουν ελεύθερα τη δουλειά τους, χωρίς τα εμπόδια που θέτουν οι «συναισθηματικές αντιδράσεις» (gut reactions), όπως ο ίδιος χαρακτηρίζει τις δεοντικές ηθικές προστακτικές. Αυτό που αξιώνει ουσιαστικά, είναι η ηθική δικαιολόγηση ερευνών όπως η έρευνα Tuskegee, κατά την οποία επί δεκαετίες πτωχοί μαύροι πολίτες μολυνόντουσαν με σύφιλη, εν αγνοία τους, συναινώντας, εξαπατημένοι από τους ερευνητές, σε μια δήθεν θεραπεία για το «κακό αίμα». Από όσους επιβίωσαν μετά δεκαετίες, ο πρόεδρος Κλίντον ζήτησε συγγνώμη μέσα από τον Λευκό Οίκο, ποτέ όμως δεν αποζημιώθηκαν οικονομικά για τις ζημιές που υπέστησαν. Το ρατσιστικό παρελθόν και παρόν της Αμερικής χαρτογραφείται ανάγλυφα στην έρευνα με ανθρώπινα υποκείμενα.
Ως επίμετρο, στον αντίποδα του ωφελιμιστικού ερευνητικού ελευθεριασμού, η άποψη του Hans Jonas για την έρευνα:
«Η ηθική της έρευνας δεν είναι θέμα αριθμών και στατιστικών. Η κοινωνία, με μια πιο λεπτή έννοια, δεν μπορεί να αντέξει ούτε μια και μοναδική αποτυχία της δικαιοσύνης, ούτε μια και μοναδική ανισότητα στην απόδοση των νόμων της, ούτε την παραβίαση των δικαιωμάτων και της μικρότερης ακόμη μειονότητας, διότι αυτά υπονομεύουν την ηθική βάση πάνω στην οποία στηρίζεται η ύπαρξη της κοινωνίας.»
Η πρόσφατη υγειονομική κρίση ανέδειξε πολλά προβλήματα ηθικής τάξης και έφερε στο φως παγιωμένες προβληματικές καταστάσεις που ενδημούν στο χώρο. Κάθε κρίση όμως είναι και ευκαιρία. Αυτή η κρίση ας είναι η ευκαιρία να επαναδιατυπώσουμε με σαφήνεια και με πρόθεση να καλυφθούν τα νέα δεδομένα, τα ουσιώδη στοιχεία της σχέσης επιστημόνων υγείας και πολιτών. Είτε ως ιατροί, είτε ως φιλόσοφοι, είτε ως απλοί άνθρωποι θα πρέπει να αντιδράσουμε στην ωφελιμιστική εργαλειοποίηση των ευάλωτων. Οι πιο αδύνατοι είναι και οι πιο σημαντικοί. Η φροντίδα τους αποτελεί συστατικό λόγο της κοινωνίας των πολιτών.
Πηγές για περισσότερο διάβασμα:
Elliott, Carl. «An Ethical Path to a Covid Vaccine.» The New York Review of Books. https://www.nybooks.com/articles/2020/07/02/ethical-path-covid-19-vaccine/
Fisher, Jill. Adverse Events : Race, Inequality, and the Testing of New Pharmaceuticals. New York University Press, 2020.
Jonas, Hans. «Philosophical Reflections on Experimenting with Human Subjects.» Daedalus, Vol. 98, No. 2,
Savulescu, Julian and Dominic Wilkinson. «Extreme altruism in a pandemic.» Journal of Medical Ethics blog. https://blogs.bmj.com/medical-ethics/2020/04/23/extreme-altruism-in-a-pandemic/
Βούλτεψη Σοφία. Θάνατοι στα γηροκομεία: Η «τελική λύση» και το μορφίνη-gate https://www.liberal.gr/apopsi/thanatoi-sta-girokomeia-i-teliki-lusi-kai-to-morfini-gate/307353
Μπούτλας, Γεώργιος. «Ο Αινείας στο Μπέργκαμο ή η αξία του επιχειρήματος της ‘επαρκούς μήκους ζωής’.»https://www.huffingtonpost.gr/entry/o-aineias-sto-mperykamo-e-e-axia-toe-epicheirematos-tes-eparkoes-mekoes-zoes_gr_5ea2fb24c5b6f9639813d03c?fbclid=IwAR35Mlv51tfNz8_9q0Y8CJ0_UXq6LwGW9TCFQBZczGHe8HK0AIMKRMVnssc