Οι σύγχρονες τάσεις στη βιώσιμη αστική ανάπτυξη ενθαρρύνουν την επιστροφή σε πόλεις περισσότερο ανθρωποκεντρικές και στη δημιουργία δημοσίων χώρων οι οποίοι προάγουν την κοινωνική συνοχή και ενδυναμώνουν, παραλλήλως, το τοπικό επιχειρείν.
Φυσικά, όσον αφορά στον αστικό σχεδιασμό, αυτό προϋποθέτει την εξεύρεση μεθόδων για τη δημιουργία και συγκέντρωση ενός φάσματος λειτουργιών και βασικών υπηρεσιών σε γειτονιές μικρότερης κλίμακας. Εδώ είναι χαρακτηριστική η ιδέα της πόλης 15-λεπτών την οποία εισήγαγε ο Carlos Moreno, και η οποία γνώρισε ήδη ταχεία διάδοση εφαρμογής από πόλεις ανά τον κόσμο.
Η πόλη 15-λεπτών διασφαλίζει την προσβασιμότητα μέσω των δημόσιων μέσων μεταφοράς, του ποδηλάτου και γενικότερα της μικροκινητικότητας, προβλέποντας παράλληλα χώρους κοινωνικής αλληλεπίδρασης, συμπεριλαμβανομένης της συνάντησης των διαφορετικών ηλικιακά γενεών μεταξύ τους.
Είναι χαρακτηριστικό ότι στην ΕΕ, ο Νέος Χάρτης της Λειψίας (2020) τονίζει την ανάγκη να αναζητηθεί εκ νέου ο ρόλος των πόλεων ως προς την συμβολή τους στην αειφόρο ανάπτυξη, μέσω της μετατροπής τους σε παραγωγικές, δίκαιες, συμπεριληπτικές και «πράσινες» πόλεις.
Ασφαλώς, η πρόσφατη παγκόσμια πανδημία έθεσε σε αμφισβήτηση αυτές τις προσπάθειες, περιορίζοντας τόσο την κοινωνική αλληλεπίδραση και την κινητικότητα και επηρεάζοντας τον τρόπο εργασίας και ζωής των ανθρώπων αλλά και τον τρόπο λειτουργίας των επιχειρήσεων. Στο πλαίσιο επιτάχυνσης της πράσινης και ψηφιακής μετάβασης της ΕΕ, παραλλήλως με την αντιμετώπιση της ανάκαμψης από την πανδημία, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή ενέκρινε αλλαγές στην Βιομηχανική Στρατηγική της ΕΕ. Η εστίαση δόθηκε σε διαφορετικά βιομηχανικά οικοσυστήματα και στον ρόλο τους στην ανάκαμψη και την ανταγωνιστικότητα σε διαφορετικές κλίμακες. Υπό μία ευρύτερη προοπτική, αυτό περιλαμβάνει πολιτικές για εκ νέου στήριξη της οικονομικής δραστηριότητας και μάλιστα με όρους εγγύτητας.
Η ιδέα της εγγύτητας συνδέεται άλλωστε με το περιβάλλον: μικρότερες αλυσίδες αξίας και βελτιστοποίηση των επιχειρηματικών μοντέλων. Ειδικότερα στο αστικό πλαίσιο, λαμβάνοντας υπόψη τον επανακαθορισμό της σχέσης με το χώρο, η διάσταση της εγγύτητας έγινε κεντρική.
Οι προβληματισμοί είναι πολλοί: Πώς ενσωματώνονται τα κριτήρια εγγύτητας στα επιχειρηματικά μοντέλα; Πώς σχεδιάζουμε πόλεις που επιτρέπουν οικονομίες μικρών αποστάσεων και ζωντανές και δυναμικές περιοχές; Πως προσαρμόζουμε την πολεοδομική νομοθεσία στην ιδέα της πόλης 15-λεπτών και πως παρακολουθούμε την πραγματοποίηση στην πράξη; Ποιό ρόλο παίζει η απόσταση και αντίστοιχα η εγγύτητα στην καθημερινότητά μας; Στο σημείο αυτό έχει ασκηθεί και αρνητική κριτική στην πόλη 15-λεπτών με την λογική του περιορισμού της κινητικότητας και ελευθερίας του ατόμου. Ωστόσο, από τους εμπνευστές της ιδέας έχουν δοθεί επαρκείς εξηγήσεις.
Από επιχειρηματική άποψη, η εγγύτητα μπορεί να έχει διαφορετικές διαστάσεις. Σχετίζεται για παράδειγμα με παραδοσιακούς τρόπους οργάνωσης των αγορών σε τοπικό επίπεδο, όπου οι τοπικοί παραγωγοί απευθύνονται σε κοντινούς πελάτες και η παραγωγή είναι μικρής κλίμακας και συνήθως υψηλής ποιότητας, καλύπτοντας τις τοπικές ανάγκες και την τοπική ζήτηση. Αυτός ο τύπος δραστηριότητας της αγοράς μπορεί να θεωρηθεί ως ο αντίποδας των παγκόσμιων αλυσίδων αξίας, που ενεργοποιούνται μέσω ταχύτερων συνδέσεων και logistics και που προκαλεί σημαντικές περιβαλλοντικές επιπτώσεις (από άποψη κατανάλωσης ενέργειας και εκπομπής ρύπων).
Η επιστροφή της παραγωγής και της κατανάλωσης σε τοπικές και περιφερειακές αγορές μπορεί να ενεργοποιήσει το ενδογενές δυναμικό της οικονομίας και να στηρίξει τις τοπικές κοινότητες σε πόλεις και περιφέρειες. Η συνεργασία των επιχειρήσεων μεταξύ τους για να συντομεύσουν τις εφοδιαστικές αλυσίδες τους, να εντοπίσουν πιθανούς εταίρους άμεσης προμήθειας και να προσαρμόσουν τα επιχειρηματικά μοντέλα λαμβάνοντας υπόψη την αποδοτικότητα κόστους και πόρων λόγω της εγγύτητας, μπορεί να ανοίξει νέες επιχειρηματικές ευκαιρίες.
Από την σκοπιά του πολεοδομικού σχεδιασμού, η τοπική οικονομική δραστηριότητα αποτελεί σημαντικό στοιχείο της ποιότητας ζωής στις πόλεις. Κατά την άποψή μας δεν νοείται πολεοδομικός σχεδιασμός χωρίς να λαμβάνεται υπόψη η αναζωογόνηση της τοπικής οικονομικής δραστηριότητας. Εμπορικοί χώροι και αγορές μικρής κλίμακας, τοπικά καταστήματα αναψυχής/πολιτισμού, συνεταιρισμοί επιπέδου γειτονιάς και γενικότερα μικρομεσαίες επιχειρήσεις μπορούν να γίνουν κομβικά σημεία για την κοινωνική ζωή σε μια συγκεκριμένη περιοχή. Μπορούν επίσης να συμβάλουν στην επαναχρησιμοποίηση των κενών και εγκαταλελειμμένων χώρων.
Η ΕΕ αναγνωρίζει το ρόλο της τοπικής οικονομίας ως μέρος των προσπαθειών για την επίτευξη βιώσιμης αστικής ανάπτυξης. Η Νέα Χάρτα της Λειψίας (2020) επιζητεί την δημιουργία των απαραίτητων συνθηκών στις πόλεις της ΕΕ προκειμένου να καταστεί δυνατή η καινοτομία, οι μικρές επιχειρήσεις και η επανένταξη της παραγωγής σε πόλεις και αστικές περιφέρειες. Σε κάποιο βαθμό, η προσπάθεια επανεισαγωγής διαφορετικών δραστηριοτήτων, συμπεριλαμβανομένης της παραγωγής και του εμπορίου μικρής κλίμακας στις γειτονιές αντιστρέφει τις τάσεις στην αστική ανάπτυξη όπου οι «ζωνοποιημένες» λειτουργίες συνήθως οδηγούν σε αστική εξάπλωση (urban sprawl). Αντίθετα, η νέα τάση ευθυγραμμίζεται με την έννοια του σχεδιασμού όπως αυτός ανασυντάχθηκε από την ιδέα της αειφόρου ανάπτυξης : ανάμιξη χρήσεων, πολλαπλές χρήσεις της γης, διακριτές αστικές λειτουργίες που ενσωματώνονται μαζί και αρμονικά, σε μικρότερες και καλά οργανωμένες γειτονιές.
Ποια συγκεκριμένα μέτρα μπορούν να λάβουν οι πόλεις και οι περιφέρειες ώστε να διευκολύνουν τις τοπικές και περιφερειακές οικονομίες εγγύτητας; Ιδιαίτερα ενόψει αυτοδιοικητικών εκλογών, ευνοούνται οι τοπικές προσεγγίσεις και η υποστήριξη προς τους τοπικούς οικονομικούς παράγοντες μαζί με τις υποδομές κινητικότητας και προσβασιμότητας. Όλα αυτά είναι προϋποθέσεις για τη δημιουργία ζωντανών και δυναμικών γειτονιών.
Άλλωστε, οι τοπικές οικονομίες και τα επιχειρηματικά δίκτυα μπορούν να επιτρέψουν μικρότερες αλυσίδες αξίας ως μέρος των στρατηγικών για την δόμηση της ανθεκτικότητας και την υποστήριξη της πράσινης και ψηφιακής μετάβασης. Μικρότερες αλυσίδες αξίας μπορούν να διευκολύνουν την επαναχρησιμοποίηση προϊόντων, απορριμμάτων ή ακόμα και τροφίμων, διατηρώντας τα στα τοπικά πρότυπα παραγωγής-κατανάλωσης μέσω υπηρεσιών επισκευής, πρωτοβουλιών ανακύκλωσης, τραπεζών τροφίμων κ.ά. Οι τεχνολογικές λύσεις από αυτή την άποψη μπορούν επίσης να βοηθήσουν τις επιχειρήσεις και τους καταναλωτές να κάνουν πιο βιώσιμες επιλογές. Οι επιχειρήσεις που δραστηριοποιούνται σε κοντινές αποστάσεις μπορούν επίσης να έχουν περαιτέρω θετικά αποτελέσματα– λόγου χάριν συμπεριλαμβάνοντας υποεκπροσωπούμενες ομάδες στις δραστηριότητές τους ( πχ. αλιείς ) ή παρέχοντας υπηρεσίες σε ευάλωτες ομάδες πολιτών.
Ένα άλλο ζήτημα είναι η σχέση, ενδεχόμενη αλληλεπικάλυψη και συνεργασία της οικονομίας εγγύτητας και της κοινωνικής οικονομίας. Η απάντηση μπορεί να δοθεί από την ενσωμάτωση κοινωνικών παραμέτρων στα επιχειρηματικά μοντέλα και την εστίαση στην συμμετοχή των τοπικών κοινοτήτων.
Η ανάπτυξη υγιών και ζωντανών γειτονιών δεν μπορεί παρά να είναι ένας μεσοπρόθεσμος και μακροπρόθεσμος στόχος του αστικού σχεδιασμού. Στην Ελλάδα είναι αλήθεια ότι τα τοπικά πολεοδομικά σχέδια (του ν.4759/2020) εκπονούνται σε επίπεδο πολεοδομικής ενότητας, κάτι που προσεγγίζει ουσιαστικά την κλίμακα του σχεδιασμού στην κλίμακα της γειτονιάς. Κατά συνέπεια, κατά την διάρκεια εκπόνησης των τοπικών πολεοδομικών σχεδίων θα ήταν αναγκαίο να υπάρξει ένας Οδηγός που θα αναλύει αυτά τα νέα αστικά μοντέλα ( όπως το μοντέλο της πόλης 15-λεπτών) και τους τρόπους εφαρμογής τους, συμπεριλαμβανομένων των μοντέλων ουσιαστικών διαβουλεύσεων με τους πολίτες. Ιδού μια σπουδαία αποστολή για τις Περιφέρειες που θα προκύψουν από τις επερχόμενες Περιφερειακές εκλογές. Να εκπονήσουν αυτές τις συστάσεις και να συνεργαστούν αποτελεσματικά με τους Δήμους, για την καλύτερη οργάνωση των σύγχρονων γειτονιών στις πόλεις μας.