1. Τι είναι το Μακεδονικό Ζήτημα και πότε γεννήθηκε;
Το Μακεδονικό Ζήτημα αφορά κατ’ αρχήν στον εκπαιδευτικό κι εκκλησιαστικό ανταγωνισμό μεταξύ της Σερβίας, της Βουλγαρίας και της Ελλάδας για τον έλεγχο των μακεδονικών εδαφών και πληθυσμών της φθίνουσας Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και χρονολογείται ήδη από τα τέλη του 19ου αι. Συνεχίστηκε στις αρχές του 20ου αι. με την αποστολή ατάκτων σωμάτων από κάθε χώρα και οι λογαριασμοί ξεκαθαρίστηκαν ουσιαστικά με τους δύο Βαλκανικούς Πολέμους. Το 1913 το μεγαλύτερο μέρος (60%) της Μακεδονίας είχε περιέλθει στην Ελλάδα (Μακεδονία του Αιγαίου), ένα μικρότερο (30%) στη Σερβία (Μακεδονία του Βαρδάρη) και το έλασσον (10%) στη Βουλγαρία (Μακεδονία του Πιρίν). Εκείνη την περίοδο δεν υπήρχαν βεβαίως «Μακεδόνες» με διακριτή εθνική συνείδηση. Αυτό ξεκίνησε να συμβαίνει ως αποτέλεσμα πολιτικών ζυμώσεων, όταν το Μακεδονικό πέρασε σε νέα φάση την περίοδο 1919-1943. Τότε ήταν που Σέρβοι και Βούλγαροι ανταγωνίζονταν για την εθνότητα των κατοίκων του συνόλου της Μακεδονίας, με τους δεύτερους να υποστηρίζουν ότι πρόκειται περί Βουλγάρων οι οποίοι ομιλούν ένα βουλγαρικό ιδίωμα (τη σλαβομακεδονική διάλεκτο).
Για να αντιμετωπίσει ο Τίτο τον εδαφικό ανταγωνισμό, το 1944 ίδρυσε τη «Λαϊκή Δημοκρατία της Μακεδονίας» (ΛΔΜ) ως ομόσπονδο κρατίδιο της Γιουγκοσλαβίας, αναγνωρίζοντας την ύπαρξη «μακεδονικού» έθνους όχι μόνο σε αυτή αλλά και στις γύρω βαλκανικές χώρες (Βουλγαρία και Ελλάδα) – αυτή ήταν η τρίτη φάση. Η τέταρτη φάση του Μακεδονικού –την οποία διανύουμε σήμερα- ξεκίνησε το 1991 όταν η Γιουγκοσλαβία διαλύθηκε και η νέα «Δημοκρατία της Μακεδονίας» ανακήρυξε την ανεξαρτησίας της με καθαρές αλυτρωτικές και αναθεωρητικές αναφορές στο Σύνταγμά της, κατάλοιπα του ψυχροπολεμικού ανταγωνισμού.
2. Πώς γεννήθηκε το «μακεδονικό» έθνος; Δεν υπήρχε πριν από το 1944;
Το «μακεδονικό» έθνος προέκυψε από τη στρατηγική ανάγκη της Γιουγκοσλαβίας να προστατευτεί απέναντι στις διεκδικήσεις των Βουλγάρων και παράλληλα να βρει τρόπους εξόδου στη θάλασσα, εις βάρος της Ελλάδας. Προείχε λοιπόν η αποσύνδεση του κατά βάση βουλγαρόφωνου πληθυσμού από την επιρροή της Βουλγαρίας που επετεύχθη μέσω της καλλιέργειας μιας νέας εθνικής ταυτότητας. Προέκυψε τεχνητά ένα νέο εθνικό μόρφωμα που έλαβε την ταυτότητα του από τα γεωγραφικά του χαρακτηριστικά, συνθέτοντας παράλληλα τον ιστορικό και πολιτισμικό του χαρακτήρα δανειζόμενο βασικά στοιχεία των γειτόνων.
Σήμερα, η επίσημη ιστοριογραφία της ΠΓΔΜ υποστηρίζει ότι η απαρχή του έθνους βρίσκεται στους αρχαίους Μακεδόνες οι οποίοι στη συνέχεια απορρόφησαν τα σλαβικά φύλα που έφτασαν στη Βαλκανική, εκχριστιανίστηκαν από τους «Μακεδόνες» Κύριλλο και Μεθόδιο και σύστησαν το «Μακεδονικό» βασίλειο του Τσάρου Σαμουήλ. Μετά την Οθωμανική κατάκτηση ξεκίνησαν τους αγώνες για την ελευθερία τους μέχρι την επανάσταση του Ίλιντεν (1903) και τελικά την ίδρυση της ΛΔΜ. Όλα αυτά μπορεί να ακούγονται αστεία για τους ιστορικούς, αφού αποτελούν μια εξόφθαλμη και άκομψη συρραφή της τεκμηριωμένης και επιστημονικά αποδεκτής ιστορίας των Ελλήνων και των Βουλγάρων, ωστόσο οι μη εξοικειωμένοι πολίτες (και πολιτικοί) ανά τον κόσμο δεν είναι σε θέση να εντοπίσουν αυτές τις ανακρίβειες. Σημειώνεται ότι σε πολλά σημεία το αφήγημα αυτό οικειοποιείται στοιχεία και άλλων βαλκανικών (και όχι μόνο) λαών.
3. Τι είναι ο αναθεωρητισμός και πως τον εκφράζει η ΠΓΔΜ;
Αναθεωρητισμός είναι η πολιτική βούληση ενός κράτους να προχωρήσει σε αναθεώρηση/αλλαγή του status quo όπως αυτό εκφράζεται από τις διεθνείς συμφωνίες και Συνθήκες. Εν προκειμένω, η ελληνική πλευρά ισχυρίζεται ότι τόσο το Σύνταγμα όσο και η εθνική πολιτική της ΠΓΔΜ κρύβουν τέτοιες προθέσεις – η άλλη πλευρά το αρνείται. Το Σύνταγμα του 1991 περιέγραφε το όραμα της «Μεγάλης Μακεδονίας», δηλαδή την επέκταση προς δυσμάς με σκοπό την απελευθέρωση των «αλύτρωτων» αδελφών τους. Το ισχύον Σύνταγμα (2001), παρότι έχει «στρογγυλέψει» πολλές «γωνίες», διατηρεί σχετικές με την ύπαρξη «μακεδονικής» μειονότητας στην Ελλάδα αναφορές ενώ παραπέμπει στις «ιστορικές αποφάσεις» της εθνικιστικής ASNOM (Αντιφασιστική Συνέλευση για την Εθνική Απελευθέρωση της Μακεδονίας), η οποία με μανιφέστο (Αύγουστος 1944) διακήρυττε «τη δίκαιη και αμετάβλητη επιθυμία για ένωση όλου του μακεδονικού λαού με βάση τις αρχές του δικαιώματος του αυτοπροσδιορισμού».
4. Επομένως φοβόμαστε όντως ότι θα μας επιτεθούν;
Προφανώς όχι! Όμως, η απειλή δεν είναι απαραίτητα στρατιωτική ούτε καν βραχυπρόθεσμη. Αν αποδεχτούμε τους εθνικιστικούς ισχυρισμούς των γειτόνων μας και κυρίως τη θεωρία του «Μακεδονισμού» (βλ. παρακάτω) τότε αργά ή γρήγορα θα υποστούμε δυσάρεστες συνέπειες. Το ζητούμενο από τις διπλωματικές συνομιλίες που διεξάγονται αυτή την περίοδο είναι να προκύψει μία αμοιβαία αποδεκτή λύση και μια φιλική σχέση καλής γειτονίας με γνώμονα την ειλικρίνεια. Για να συμβεί αυτό θα πρέπει και οι πάνω και οι κάτω να βάλουν νερό στο κρασί τους - και πρέπει να αναγνωρίσουμε ότι η Ελλάδα έχει βάλει ήδη πολύ νερό.
5. Πέρα από τα νομικά κείμενα, έχουν σημειωθεί άλλες προκλήσεις;
Το Σύνταγμα, όπως οποιοδήποτε νομικό κείμενο, μπορεί να αλλάξει ξανά και ξανά. Αυτό που έχει καθοριστική σημασία για τη σταθερότητα και τη συνεργασία στη περιοχή είναι η εικόνα που έχει ένας λαός για τον εαυτό του και για τους γύρω του. Το πρόβλημα με τον «Μακεδονισμό», την εθνική ιδεολογία στην ΠΓΔΜ, είναι ότι εμφορείται από τον σπόρο του αναθεωρητισμού επειδή θεωρεί τη γεωγραφική Μακεδονία ως αδιαίρετη ενότητα η οποία εκτός από τα όρια της ΠΓΔΜ, που θεωρούνται «ελεύθερα», βρίσκεται «υπό κατοχή». Σε όλη τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου οι Σλαβομακεδόνες της διασποράς (κυρίως σε Καναδά, ΗΠΑ και Αυστραλία) διεξήγαγαν μία συγκροτημένη προπαγάνδα σχετικά με τα «κατεχόμενα» μακεδονικά εδάφη από την Ελλάδα και τη Βουλγαρία καθώς και για τις διώξεις που υποφέρουν στην Ελλάδα «αλύτρωτοι Μακεδόνες».
Προηγουμένως, χιλιάδες Σλαβομακεδόνες είχαν πολεμήσει στον ελληνικό εμφύλιο μαζί με τον Δημοκρατικό Στρατό, ενθαρρυμένοι από τη δέσμευση του ΚΚΕ ότι μετά την πιθανολογούμενη νίκη, η ελληνική Μακεδονία θα ενωνόταν με τη γιουγκοσλαβική και τη βουλγαρική σχηματίζοντας την Ενιαία και Ανεξάρτητη Μακεδονία σε μια Βαλκανική Ομοσπονδία.
Οι προκλήσεις φτάνουν έως το σήμερα. To 2014 ο τότε αντιπρόεδρος της Βουλής της ΠΓΔΜ, Αντόνιο Μιλόσοσκι, αναρριχήθηκε στον Όλυμπο και φωτογραφήθηκε κραδαίνοντας κόκκινη σημαία με το αστέρι της Βεργίνας (η αρχική σημαία της «ΔτΜ»). Ο πρ. Πρωθυπουργός Νικολά Γκρούεφσκι, υλοποίησε το πολυδάπανο έργο της ανέγερσης αγαλμάτων των αρχαίων Μακεδόνων στα Σκόπια (παρά τη δεινή οικονομική κατάσταση της χώρας του). Στην Αυστραλία οι εκεί Σλαβομακεδόνες παρήλαυναν με πανό που ανέγραφαν «η Solun (Θεσσαλονίκη) θα γίνει πρωτεύουσα της Μακεδονίας ξανά» ενώ στον Καναδά, η οργάνωση United Macedonians Organization, κυκλοφορεί χάρτες της «Μεγάλης Μακεδονίας» με την υποστήριξη επίσημων αξιωματούχων της ΠΓΔΜ. Παράλληλα, το ακανθώδες ιδεολόγημα του «Μακεδονισμού» διδάσκεται στα σχολικά βιβλία καλλιεργώντας το ανθελληνικό και αντιβουλγαρικό πνεύμα στις νέες γενιές. Άλλωστε, αναφέρεται συχνά ότι οι «Μακεδόνες» του Αιγαίου έχουν υποστεί γενοκτονία και εγείρουν αξιώσεις για εδαφικές και οικονομικές αποζημιώσεις.
Σημειώνεται ότι τα Σκόπια έχουν την αμέριστη συμπαράσταση της Άγκυρας, πολιτικά, διπλωματικά και οικονομικά. Απέναντι στην Ελλάδα, οι δύο χώρες ακολουθούν κοινή στρατηγική και δεν πρέπει να προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι τα γραφεία των λόμπι τους στην Washington συστεγάζονται! Μάλιστα, το ειδησεογραφικό πρακτορείο Balkan Insight έγραψε ότι την περίοδο 2015-2017 τα Σκόπια ξόδεψαν πλέον του $1 εκ. σε υπηρεσίες δημοσίων σχέσεων (lobbying) στις ΗΠΑ.
6. Ναι αλλά όλοι ξέρουν ότι ο Μέγας Αλέξανδρος ήταν Έλληνας...
Μην είσαι τόσο σίγουρος! Πολλοί στην Ευρώπη δεν αγαπούν τις αρχαίες καταβολές της (δηλ. ό,τι προηγείται του Καρλομάγνου) και συχνά τσουβαλιάζουν τα γεγονότα. Το ίδιο και στην Αμερική. Ας δούμε ένα παράδειγμα: οι γείτονές μας Ιταλοί, το 2005 ανακοίνωσαν ότι ανακάλυψαν τον τάφο του Περσέα, τελευταίου Βασιλιά της Μακεδονίας που ηττήθηκε στην Πύδνα (168 π.Χ.) από τον Αιμιλιανό Παύλο. Μετά την ήττα, η Μακεδονία έγινε Ρωμαϊκή Επαρχία και ο Περσέας μεταφέρθηκε αιχμάλωτος στη Ρώμη όπου και πέθανε μετά από λίγα χρόνια. Ο φερόμενος ως τύμβος του τελευταίου βασιλιά βρέθηκε κοντά στο Magliano de’ Marsi (100 χλμ. ανατολικά της Ρώμης). Οι ιταλικές αρχές λοιπόν, αντί για Έλληνες αρχαιολόγους κι επισήμους, προσκάλεσαν ”Μακεδόνες” μαθητές και τον ”Μακεδόνα” πρέσβη να επισκεφθούν το μνημείο και μάλιστα εγκατέστησαν πινακίδα τιμής ένεκεν, από τους δήθεν απογόνους του εκλιπόντος. Η επιγραφή που στέκει ακόμα στο σημείο φέρει τα σλαβομακεδονικά, τα αγγλικά και τα ιταλικά, ενώ ουδεμία αναφορά γίνεται στα ελληνικά! Αν η ψυχή του Περσέα πλανιέται κάπου εκεί ψηλά θα παρατηρεί μάλλον με απέραντη ευθυμία την επιγραφή στο κυριλλικό αλφάβητο που ο ίδιος δεν θα μπορούσε να διαβάσει!
Ας μην ξεχνάμε ότι τον Ιανουάριο του 2017, ο πρόεδρος του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου Αντόνιο Ταγιάνι, κατά τη διάρκεια επίσκεψής του στα Σκόπια είπε στους οικοδεσπότες του: «Στη χώρα μου (Ιταλία) ο Μέγας Αλέξανδρος και ο Φίλιππος ο Μακεδών είναι πολύ δημοφιλείς πρόγονοί σας».
Τέτοια περιστατικά σημειώνονται πολύ συχνά, αλλά όταν γίνονται με τη συμμετοχή τόσο υψηλά ιστάμενων προσώπων αποκαλύπτουν το μέγεθος του προβλήματος.
7. Η Ελλάδα γιατί δεν έκανε τίποτα για όλα αυτά;
Η εκτίμηση ότι η Ελλάδα παρέμενε αδρανής όλο το περασμένο διάστημα είναι εσφαλμένη. Τόσο σε επίσημο όσο και σε ανεπίσημο επίπεδο η ελληνική πλευρά προσπαθούσε να αποκρούσει τους αντι-δυτικούς και αντι-ΝΑΤΟϊκούς σχεδιασμούς του Τίτο, ο οποίος είχε σκοπό να αυξήσει την κομμουνιστική επιρροή στη Βαλκανική. Στις ελληνικές ανησυχίες, το ΥΠΕΞ των ΗΠΑ είχε απαντήσει τον Δεκέμβριο του 1944, δηλώνοντας ότι οποιαδήποτε συζήτηση για ύπαρξη «μακεδονικής» πατρίδας ή έθνους είναι δημαγωγική κι έχει επιθετικούς σκοπούς σε βάρος της Ελλάδας (έγγραφο 868.014/12–2644). Ωστόσο, μετά τη ρήξη του Τίτο με τον Στάλιν (1948), η γεωστρατηγική ισορροπία μεταβλήθηκε και η κυβέρνηση των ΗΠΑ προσπάθησε να προσεγγίσει τη Γιουγκοσλαβία με απώτερο σκοπό να αναχαιτίσει τη σοβιετική επιρροή στα Βαλκάνια. Έτσι, η Ελλάδα δεν είχε την αναμενόμενη διπλωματική στήριξη από τους συμμάχους της παρά τις σιωπηρές διαβεβαιώσεις ότι δεν θα αναγνώριζαν ένα «μακεδονικό» έθνος.
Για να συμπληρώσει την επίσημη πολιτική οδό προσπάθησε να ασκήσει πολιτιστική διπλωματία με εκθέσεις, συνέδρια και άλλες σχετικές δράσεις. Αποκορύφωμα των ενεργειών αυτών ήταν το Συμπόσιο για την ιστορία και τον πολιτισμό της Μακεδονίας που διοργάνωσε το Columbia University στη Νέα Υόρκη το 1989, με τη συμμετοχή κορυφαίων αρχαιολόγων και ιστορικών. Το συνέδριο περιλάμβανε και ειδικό επιμορφωτικό εργαστήριο για διδάσκοντες στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση, το οποίο υλοποίηθηκε με την υποστήριξη της εκεί ελληνικής διασποράς και της Αρχιεπισκοπής Βορείου και Νοτίου Αμερικής, επικεφαλής της οποίας ήταν μια σπουδαία μορφή της Ορθοδοξίας, ο Αρχιεπίσκοπος Ιάκωβος.
8. Τελικά, το πρόβλημα είναι το όνομα;
Ο Κωνσταντίνος Κατσάνος, στο βιβλίο «Το Ανύπαρκτο Ζήτημα» υποστηρίζει ότι αυτό που ξεκίνησε ως προπαγάνδα με εδαφικές βλέψεις εξελίχθηκε σε ζήτημα ταυτοτήτων και ιστορικής κληρονομιάς. Επί της ουσίας το όνομα είναι το μικρότερο από τα ζητήματα που πρέπει να επιλυθούν διότι μία συμφωνία θα πρέπει να περιλαμβάνει ρητά την αλλαγή των άρθρων του Συντάγματος της ΠΓΔΜ, απαλείφοντας τις αλυτρωτικές διεκδικήσεις, την ανασκευή της κρατικής ιδεολογίας του «Μακεδονισμού» που καλλιεργεί εχθρότητα και καχυποψία σε βάρος των γειτόνων της και βέβαια την αναγνώριση ότι το όνομα της Μακεδονίας δεν είναι αποκλειστικής χρήσης από κανέναν. Αν τηρηθούν αυτές οι προϋποθέσεις τότε το ονοματολογικό θα διευθετηθεί αρκεί να ισχύει για όλες τις χρήσεις, τόσο στο εξωτερικό όσο (και κυρίως) στο εσωτερικό.
9. Γεωγραφικός προσδιορισμός ή κάτι άλλο και πότε;
Η πολιτική είναι η τέχνη του εφικτού. Ο αλυτρωτισμός ως πυρηνικό στοιχείο της κουλτούρας των Σλαβομακεδόνων θα χρειαστεί γενιές για να αμβλυνθεί και τίποτα δεν προδιαγράφει ότι τελικά κάτι τέτοιο θα συμβεί. Γι’ αυτό η Ελλάδα πρέπει να εγκαταστήσει δικλείδες ασφαλείας. Οι τελευταίες προτάσεις του ειδικού μεσολαβητή του ΟΗΕ Matthew Nimetz, για όνομα με επιθετικό προσδιορισμό έναντι όλων στη σλαβική μπορούν να αποτελέσουν βάση επίλυσης αλλά θα είναι ακόμα καλύτερα αν καταλήξουμε σε μία σύνθετη λέξη. Όμως, πρέπει να εξετάσουμε και το όνομα της εθνικότητας/ιθαγένειας όπως και της γλώσσας ώστε να αποτραπεί το μονοπώλιο της χρήσης του όρου «μακεδονικός» που θα ήταν εθνική καταστροφή.
Όσο για το πότε, αυτό μάλλον θα καθυστερήσει και δεν θα προλάβει την επόμενη Σύνοδο του ΝΑΤΟ. Άλλωστε, όπως έχει λεχθεί μια διεθνής συμφωνία πρέπει να επικυρωθεί τρεις φορές, μία στην τράπεζα των διαπραγματεύσεων και από μία στο εσωτερικό κάθε χώρας. Αν συνυπολογίσουμε και τον χρόνο των απαιτούμενων κοινοβουλευτικών διαδικασιών ή/και δημοψηφισμάτων τότε θα χρειαστούμε υπομονή και εποικοδομητική διάθεση. Σε κάθε περίπτωση, η αναζήτηση λύσης στο μονοπάτι που έχει ήδη ανοίξει είναι προς όφελος όλων διότι θα σταθεροποιήσει τα Βαλκάνια και θα διανοίξει προοπτικές συνεργασίας και συμφιλίωσης.
10. Τι πρέπει να αποφύγουμε;
Τον εθνικισμό, τον εθνομηδενισμό και την ηττοπάθεια.